Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе
жүктеу/скачать 4,42 Mb.
|
| * безе=
Біз қарастырып отырған негізді «әрлеу» мағынасындағы bediz сөзімен байланысты қарастырған ғалымдардың пікірімен келісеміз. Бұл безе= және bediz тұлғаларының ерекше семантикалық негізімен дәлелденеді: бедиз «өрнек» (қырғ.), бедер (қаз.)192; bediš=«бірлесіп әрлеу»; bediz «ою», «өрнек», «әрлеу»; bediz= «безендіру»; bedizči «ағашты, тасты оюшы» /ДТС. С.90/. * безер= *без тұлғасын біз, біріншіден, чуваш тілінде193 кездестіреміз. Қараңыз: пис.= «салқындау», ауысп. «жатырқау», päsär= «қыраулану» (päs «қырау»). Екіншіден, татар тіліндегі – «қырау» және «қырау түсу» мағынасындағы безер етістігі194 /ТРС. С.17/. Қазақ тіліндегі безер етістігінің мағынасы жоғарыда келтірілгендермен салыстырғанда, ауыспалы деп ойлаймыз. * бағжи= *Бақ= түбірі А.М.Щербак көрсеткен жалпытүркілік бірбуынды сөздердің тізімінде /ЩФ. С.195/, Көнетүркі сөздігінде /ДТС. С.81/, көне өзбек сөздігінде /ФСЯ. С.197/, қырғыз тілінде /ЮКРС. С.68/ және т.б. деректерде қара= деген мағынада кездеседі. Қазақ тілінде бақ негізі жалаң күйінде «мал бағу», «күту», «тәрбиелеу», «өсіру» және «бір нәрсені аңғару» (ізін бағу, көзін бағу) сияқты тіркестер құрамында ауыспалы мағынада қолданылады. Дегенмен, бақыла=, бақырай= туынды етістіктерінің бақ түбірімен мағыналық жақындығы байқалады. *балқы= «Оттың қызуынан өзгеру, жұмсару» мағынасындағы балқы етістігінің қазақ тілінде, сондай-ақ, «елту», «рахаттану», «бал-бұл жану» сияқты ауыспалы мағынасы бар. Э.В.Севортянның этимологиялық сөздігінде келтірілген бал түбірінің басқа да мағыналарын бірге қарау қисынды сияқты: 1) жылтыр, жарқырау; 2) жарық, шағылысу; 3) найзағай – түрік диал.; 4) шағылысу; 5) нұрлану, жылтырау; 6) шұғылалану және т.б. Осының нәтижесінде Э.В.Севортян бастапқы тұлға ретінде *бал дыбысбейнелеуші негізін көрсетеді: чувашша – пал «оттың жануы немесе түтіннің шығуы», қырғызша – бал-бал жан= «жану», «түтіндеу» (адам туралы), ұйғыр диал. – бал-балда= «асқақтау», «серпілу» /ЭСТЯ. ІІ Т. С.56-57/. Сонымен бірге бал түбірінен тараған тағы бір сөзжасамдық қатарды көрсетуге болады: бал, бала, балапан, балауыз, балауса, балбыра=, балғын, балдыз, балдыр, балқаш, балшық. Бұл арада жоғарыда көрсетілген бал түбірінің ауыспалы мағынасы айқын көрінеді. Осы негіздерді *bal түбірінің семантикалық дамуының нәтижесі немесе өзге омонимдік түбірден тараған деп айту қиын. *бұлдір= Bül түбірі М.Қашқари сөздігінде «қираған», «ескірген» дегенді білдіреді /МК. 1 Т. С.335/. Қазақ тілінде *бұл тұлғасы қосымша форманттарсыз кездеспейді, қараңыз: бұлдір=, бұлін=, бұлік және т.б. Р.Сыздықова батырлар жырларында Бұқар жырау, Махамбет шығармаларында және басқа да тарихи жырларда бұлу195 етістігінің қолданылатынын атап көрсетеді: Төбесінен ұрды деп, Шырағым, атқа мін – дейді Қалың қыпшақ бұлді – деп Көрмегенін көрді деп, Қобланды да жеткенді. * бұйыр= М.Қашқарида «қалтырау», «тоңу» мағынасындағы buδ етістігі кездеседі /МК. ІІІ Т. С.439/. Ол сондай-ақ түрік тілінде – buy, buymak «суықтан тоңу» /ЭСТЯ. ІІ Т. С.239/. Э.В.Севортян осы нұсқалардың негізін buδ~buy~buz~muz деп байланыстырады. Осы байланыстың дәлелі ретінде түрік тіліндегі buymak= «суықтан тоңу», «жаурау» мағынасында келуін айтуға болады, ал түрік тілінің диалектісінде осы мағынада buzmak= қолданылады /ЭСТЯ. ІІ Т. С.239/. Осы қатарға қазақ тіліндегі бұйық етістігін де қосуға болатын сияқты. Батырлар жырында ауыспалы мағынасында бұрсанды етістігі жиі кездеседі. Оны белгілі р~з дыбыс сәйкестігі негізінде мұзданды етістігінің варианты деп санауға болады. Мысалы: Шошынып тізгін жимады, Буырқанды, бұрсанды. Мұздай темір құрсанды196. Осы тұлға Е.З.Қажыбековтің еңбегіндегі синкретті түбір негіздерінің тізімінде buz («тоңу~мұз») // buj («тоңу~суық» ) деп келтіріледі197. Сонымен, жоғарыда келтірілген деректерге сүйеніп, buj// buy//buz//muz//бур (бұрсанды) реконструкциясын ұсынуға болады. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|