Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері манкеева жамал Айтқалиқызы кіріспе
Түбір морфемалардың шартты түрде этимологиясының көмескіленуі
жүктеу/скачать 4,42 Mb.
|
| Түбір морфемалардың шартты түрде этимологиясының көмескіленуі
Бұған қазақ тілінде өлі болып саналатын, қалған туыстас тілдерде немесе түркі жазба ескерткіштерінде дербес түбір ретінде қолданылатын түбір морфемалар жатады. *адас= Э.В.Севортян осы түбірді оның түркімен, әзірбайжан (диал.), қарашай-балқан диалектісіндегі фонетикалық ұқсас азаш= «жолдан адасу», «адасу» тұлғасымен салыстырады және оны az180 «жолдан адасу», «адасу» түбірінен шығарады, ауыспалы мағынасы «мүдіру», «қателесу» /ЭСТЯ. 1 Т. С.88./ деп көрсетеді. Көнетүркі тілінде az түбірінен жасалған көптеген туынды түбірі кездеседі. Бұл оның бұрынғы белсенділігі мен дербестігін көрсетеді. Қараңыз: azaԛ «адасқан», «жолдан адасу», azïl= «адасу», «адасып кету» (жол туралы), azit= «жолдан тайдыру», «аздыру», azmïš= «адасқан» /ДТС, С.72-74/. Қазақ тілінде *аз түбір сөзі тек ауыспалы мағынасында ғана қолданылады, ал тікелей мағынасы тек адас= туынды түбірінде қоланылатын *ad фонетикалық вариантымен беріледі, сондықтан қазақ тілі үшін ол архетип болып саналады. Көнетүркі тілінде ad көптеген туынды түбірлерде кездеседі. Мысалы, adïr= «бөлу», «бір-бірінен ажырату», «адастыру», adrïl= «қоштасу», «адасу», «бөліну», «ажырату» және т.б. /ДТС. С.11-13/. Жоғарыда келтірілген етістіктерге қазақ тіліндегі айыр=, айрыл= етістіктерінің фонетикалық паралель болатынын түсіну қиын емес (қараңыз: аδïr=, aδïš=, аδrïl=, аδrïš=), /ДТС. С.15-16 /. az~ad~aδ~ай түбірлерінің және олардан жасалған етістіктердің семантикалық жақындығы даусыз. Э.В.Севортян осы топқа көне ескерткіштерде кездесетін және қазіргі тілдерде «адасу», «күнәһарлық» мағынасында сақталынған jaz тұлғасын /ЭСТЯ.1Т.C.95 / және *жаз түбірінен жасалған: жаза: (жаза басу), жазғыр=, жазық, жазықты және т.б. қосады. *аз нұсқасымен салыстырғанда жаз= етістігі көбінесе ауыспалы мағынасында қолданылады, ал қазақ тіліндегі тура мағынасы тек көз жазу тіркесінде ғана сақталған. Қара татарлардың диалектісіндегі дьас= етістігінде «мұлт кету», «қателесу» мағынасы бар181. Сөйтіп, адас= туынды етістігінің байырғы түбірін шамамен былайша елестетуге болады: /й/ жаз~ад~ай. * ары *ар өлі түбірі қазақ тілінде ар-ы=, арық, ар-ыл= туынды түбірлерінде ғана кездеседі. Чуваш тілінде түбірлік ар «аз»182 сөзі кездеседі, р~з тарихи дыбыс сәйкестігін ескере отыра, соңғы сөзді қазақ тіліндегі аз тұлғасының варианты ретінде қарастыруға болады (Салыстырыңыз: арып кеткен// азып кеткен). * аңқы= Моңғол тілінде аң лексемасының «саңылау», «қуыс», «жарықшақ» мағынасы бар. Одан аң+а= «ашық болу» етістігі жасалған. Сондай-ақ, якутша аң «саңылау», «кіре беріс», «өткел»; ал аң+а= «ашық», қырғызша – аң «шұңқыр», «жыра»183 /ЮКРС. С.58/. Қазақ тілінде осы мағынадағы аң лексемасы тек диалектіде ғана кездеседі /ҚТТС. 1 Т. 271б./. Негізгі («ашылу») мағынамен қатар, соған сабақтас 1) «таралу», «шығу» (иіс туралы)) және 2) «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» келтірілген мағыналары аңқы – «екпінмен, бар пәрменмен жүру, қозғалу» (ҚТС. 40б.). Қараңыз: Кім жетсін тау баурынан соққан желге, Дәл сондай аңқыды аттар жазық жерде Тау төсін дүрсілдетіп, дүбірлетіп, Таласты осы төрт ат Ерейменге. Осы мағынаны сондай-ақ қазақ эпостарынан да кездестіруге болады: Кешегі кеткен қосынға Жетемін деп Қобыланның Жоқ еді тіпті есінде Бұлаңдаған Бурылмен Артық туған Қобыланды Аңқып жетті бесінде184 аң түбірінің жалпы мағынасы – «ашылу», «таралу» (қандай-да бір «саңылау», «қуыс» және т.б., яғни «ашық жер»). Демек, қазақ тілінде бұл түбірдің жалаң күйінде кездеспейтінін, тек сөзжасамдық қатардағы ортақ семантикалық арқауын байқап, ортақ *аң түбірін жорамалдай аламыз: аңғал, аңғал-саңғал, аңқа: аңқысы кебу, аңқай=, аңқы=, аңырай= , аңырақай «желі көп, құмайт, ашық жер» т.б. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|