Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы

Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 
66 
тәсілдерінде болуы шарт. Норма, сондай-ақ, тілдің қолданылу 
түрлерінде де, яғни жазба және ауызша түрде қызмет ету 
барысында орын алуы қажет. Сондықтан ана тіліміздің жазба 
түрімен қатар, ауызша сөйлеу түріне қойылатын талаптардың да 
күшейе түсуі заңды. Ауызша сөйлеу іске асқан жерде есту де, 
тыңдау да қатар жүреді. Адамның ауызша сөйлеу арқылы жарыққа 
шыққан ойы екінші адамның тыңдау қабілетін ұштап, есту 
мүшелеріне әсер еткенде ғана ұғынықты болады. Сондықтан 
сөйлесім мен тыңдалым екеуі екі түрлі процесс болғанымен, бір-
бірімен қатар жұмсалып, қатар жүреді» [8, 119-б.]. 
Сонымен, мектепте айтылым мәдениетіне арнайы үйрету – тұлға 
мәдениетін қалыптастыру жолындағы маңызды баспалдақ, басты 
талап. Өйткені сөйлесім мәдениеті – адамға тән әртүрлі 
үрдістердің басын біріктіре келіп, оның адами қасиетін танытатын 
басты критерийлердің бірі. Олай болса, тілді оқыту үдерісінде 
айтылым дағдыларын жетілдіру пәнді жалаң меңгерту емес, 
адамның жалпы ойлау қабілетін кеңейту, жетілдіру міндетін де 
орындауға ықпал етеді. Осы тұрғыдан келгенде, айтылым 
дағдыларын дамыту сапалы жүргізілуі үшін жоғарыда аталған 
шарттарды сақтау маңызды. Олар – ғалым Ахмет Байтұрсынұлы 
негіздеген айтылым қағидаларының бүгінгі күні де өзектене түсіп 
отырғанының айқын дәлелі. Ол дәл қазіргідей өзінің ұлттық 
құндылықтарынан аулақтап тұрған білім жүйесін қайта қалпына 
келтіруге қадам жасалып жатқан тұста берік ұстанатын 
бағдарымыз болуы тиіс.
Ахметтің ізін басып, тіл білімінің әр саласын функционалдық 
тұғыдан зерттеген Құдайберген Жұбанов өз замандастарының 
әсіресаясатшыл, үстірт, көшірінді ғылымның соңында кеткен 
әлсіздіктерін сынай отырып, ұлттық лингвистикадағы Ахмет 
Байтұрсынұлының еңбектерінің маңызын сол дәуірде-ақ 
көрсеткен екен. Ғалымның: «Бүгінге дейінгі тексерулерімізде 
Ахмет Байтұрсынұлының дәрежесінен әлі көш жер кейін 
жатырмыз. «Тазын жасырған жазылмайды». Біз мұны бойымызға 
қанша мін болса да, жасыра алмаймыз. Біз әлі тек айқайлаумен, 
құрғақ сөзбен беталды құла дүз боқтаумен, мінеумен жүрміз. 
Ауызбен орақ орып, құс тістеп, қызыл өңештенгенмен, сөзге 
келгенде, батпан артықпын деп тұрып, іске келгенде ширек кем 
шықсақ, Байтұрсынұлының «Тіл құралын» жамандап тұрып, 

Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 
67 
өзіміз одан да төмен қып шығарсақ, бұл Байтұрсынұлын 
мінегеніміз емес, оның беделін өсіргеніміз болып шығады,» - деген 
сөзі көп шындықтың бетін ашады [9, 35-36-б.].
Қорыта айтқанда, Ахмет Байтұрсынұлы өз бойындағы 
көшбасшыларға ғана лайық «ұлылыққа бастайтын мүмкіндікті 
пайдалана білетін айрықша қабілет-дарыны» арқасында тіл мен 
әдебиет секілді ұлттық құндылықтарды зерделеудің өрісті 
өнегесін таратты. Ғылым мен білім беру жүйесін өзара 
сабақтастықта дамыта отырып, оны жетілдіріп, қалыптастырудың 
негіздерін ұлттың білім сабасынан іздеп табудың жолын көрсетті. 
Көшбасшыға тән қасиетімен «құндылықты – әрекетке, арманды – 
ақиқатқа, кедергілерді – жаңалыққа, бөлінуді – бірлікке, сындарлы 
мүмкіндікті – керемет жетістікке» айналдыра білді (10, 148-б.). 
Сөйтіп, өз тұжырымдарымен, ұлт ғылымын жаңа белеске көтеру 
жолындағы 
табандылығымен 
ұстаным 
қайшылықтарына 
қарамастан, замандастарын да, бүгінгі оқырманын да ортақ 
мұратқа жігерлендіре білді. Шынайы жасампаздықтың үлгісін 
көрсетті. Ендігі жерде сол ілімді дұрыс қолданып, болашақтың 
пайдасына жарату – бүгінгі әдіскерлерге сын. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1 Уоррен Бенис. Көшбасшы болу хақында// Көшбасшылық 
/Ш.Мұқан/. –Алматы: «Мазмұндама», 2019.- 7-31-бб. 
2 Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық 
жинағы. ІІ том. Алматы: «Ғылым», 1977. -298 б. 
3 Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы.- 4-т. 
Әліппелер мен мақалалар жинағы.-Алматы: «Алаш», 2006.-320 б.
4 Байтұрсынұлы А.Түрікшелер құрылтайы// Бес томдық 
шығармалар жинағы.- 4-т.-Алматы: «Алаш», 2006.-266-275 б.
5 Сыздық Р. Термин жасау – Ахмет Байтұрсынұлы көтерген 
тарихи жүктің бірі //Ғылыми таным үзіктері.-Алматы: Кие, 
лингвоелтану орталығы, 2009.-472 б. 
6 Байтұрсынұлы А. А.Байтұрсынұлы. Таңдамалы шығармалары. 
ІІІ том. https://kitap.kz/book/4579/read#epubcfi(/6/8[id4]!/4/2/2/1:0) 

Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 
68 
7 Балақаев М. Тілдік норма және поэтикалық фразеологизмдер // 
Сөз өнері. –Алматы: Мектеп, 1978. -184 б
8 Сыздық Р. Ғылыми таным үзіктері.-Алматы: Кие, 2009. 115-б. 
9 Жұбанов Қ.Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.- өңд., 3-бас. –
Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. -608 б. 
10 Кузес Дж., Познер Б. Көшбасшылық сынағы// Көшбасшылық.- 
Алматы: Мазмұндама, 2019.- 147-185 бб. 

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: