Қaзaқ тiлiнiң Өзектi мәселелерi qazaq tiliniñ Özekti mäseleleri
жүктеу/скачать 1,03 Mb. Pdf көрінісі
|
| ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
Сембаева Айгүл Ғалиқызы Филология ғылымдарының кандидаты, профессор assotion@mail.ru Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, Қазақстан, Алматы қ. Адам баласының сана-сезімінің дамуьшда дыбысты тілдің пайда болуының маңызы зор болды. Сөйлеудің пайда болуы нәтижесінде адам организмі анатомиялык өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі дыбыс тіркестерін, тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатьн қабілетке ие болды. Сөйлеу адам санасының басты белгісі. Сөйлеу мен сананың пайда болып, біртіндеп қалыптасуын тек биологиялық жағдайлардан емес, ең бастысы қоғамдық-әлеуметтік, тарихи факторлардан іздестіруіміз қажет. Мақалада сана мен тіл адамзат қоғамының тарихи дамуының, олардың іс-әрекетпен айналысуының, еңбек құралдарын жасап, пайдалана білудің нәтижесі ретінде қарастырылған. Нейролингвистика - бұл адамның сөйлеу әрекетінің негізінде жатқан ішкі ми процестерін зерттеумен айналысатын ғылыми пән. Нейролингвистиканың қызығушылық саласына жеке сөздер немесе Сембаева Айгүл Ғалиқызы 147 сөйлемдер сияқты сөйлеуді ынталандыруды тану механизмдерін зерттеу жатады. Бұл мақаланың мақсаты - ХХ ғасырдың бірінші жартысында пайда болған танымдық нейрология дамуының негізгі кезеңдерінің қысқаша тарихи-ғылыми эскизін құрастыру. Сонымен қатар, жұмыста нейролингвистиканың дамуының соңғы он жылындағы негізгі әдістер мен біздің көзқарасымыз бойынша маңызды нәтижелер талданады және оны одан әрі дамытудың мүмкін бағыттары қарастырылады. Кез- келген басқа ғылыми пән сияқты, когнитивті нейролингвистиканың да философияда өзіндік мәні мен тарихы бар. Когнитивтік нейролингвистиканың негізі ХХ ғасырдың бірінші жартысында дамыған тіл философиясы мен таным философиясынан бастау алады. Сонымен қатар сөйлеудің ми механизмдерін анықтауға тікелей бағытталмаса да салыстырмалы тіл білімі нейролингвистиканың қалыптасуына әсер етті. Алайда, тіл философиясы мен салыстырмалы тіл білімі осы кезеңде бір-біріне қайшы келетін бірнеше балама идеяларды тудырды. Осындай идеялардың біріне негізделген ғылыми теорияларды құрудың гетерогенді негіздері қазіргі нейролингвистикада бар тәсілдердің алуан түрлі салада түрліше қарастырылуына себеп болады. Жалпы лингвистикаға және когнитивті нейролингвистикаға философияның негізгі бағыттарының бірі - структурализм айтарлықтай әсер етті [1;67]. Жалпы структурализм - бұл әлеуметтік құбылыстардың құрылымын түсінуге бағытталған философиялық идеялар мен нақты ғылыми зерттеулердің кешенді жиынтығы. Осындай құбылыстардың бірі - адам тілі. Тарихи-философиялық әдебиеттерде структурализм философиясының жалпы идеялары Ф.де Соссюр құрылымдық лингвистиканы ұсынғаннан кейін пайда болды, бұл өз кезегінде неврологтардың мәліметтеріне негізделген болатын [2;104]. XIX ғасырдың соңында. Француз антропологы және хирург Пол Брока (1865) және неміс психиатры Карл Вернике (1873) мидың сөйлеу орталықтары мидың сол жақ жарты шарында орналасқандығын айтады [3,58] Брок аймағы негізінен сөйлеуді моторикамен қамтамасыз етеді және фонологиялық және синтаксистік кодификациямен байланысты. ТАНЫМДЫҚ ТІЛ БІЛІМІ МЕН НЕЙРОЛИНГВИСТИКАНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ 148 Керісінше, Вернике аймағы негізінен сөйлеу сезімталдығын қамтамасыз етеді және семантикалық кодификациямен байланысты қызметтер атқарады. Нейролог дәрігерлер және лингвистердің көпшілігі сөйлеудің фонологиялық, синтаксистік және семантикалық құрылымын тану мен генерациялаудың негізін құрайтын механизмдер бір-бірімен тығыз байланысты және белгілі бір дәрежеле бір-біріне тәуелді деген тұжырым жасады. Бұл деректер құрылымдық лингвистиканың жалпы теориясын қалыптастыруға негіз болды. Құрылымдық лингвистика аясында тіл белгілі бір қатынастарды қолдана отырып, кейбір құрылымдарға қосылған элементтер жүйесі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, бұл құрылымдар белгілі бір мағынаға ие, яғни олар сыртқы әлемнің объектілердің жүйесімен байланысты. Мысалы, сөздің мағынасы ол көрсететін шындықтың объектісі ретінде қабылданады. Құрылымдық лингвистика тілді құрылымы тұрғысынан, сондай-ақ оны құрайтын компоненттердің формальды құрылымы тұрғысынан зерттейді. Тіл құрылымының бірнеше деңгейлері және оның жеке компоненттері ерекшеленеді. Біріншіден, сөйлеуді физикалық объект ретінде қарастыруға болады, яғни дыбыстардың қуаты немесе ұзақтығы, әріптердің пішіні, таңбалардың түрі және т.б. сияқты сипаттамалары бар дыбыстар немесе жазба белгілер жиынтығы ретінде қарастырамыз. Сөйлеуді сипаттаудың тағы бір деңгейі – оның құрылымында синтаксистік қатынастарды анықтау, яғни.фразалар мен сөйлемдердегі сөздер арасындағы грамматикалық байланыстар мен ережелерді анықтау. Әрі қарай, сөйлеудің семантикалық құрылымы сөйлеу таңбалары мен шындық объектілері арасында семантикалық қатынастар орнатуды қамтиды. Көптеген тілдердегі сөйлеудің синтаксистік және семантикалық құрылымдары салыстырмалы түрде тәуелсіз. Сонымен, сөйлеудің прагматикалық деңгейі тілдік құрылымдарды қолдану тәсілдерін сипаттайды: сөздер, сөз тіркестері, өрнектер мен сөйлемдер – әртүрлі тілдік жағдайларда. Белгілі бір мағынада тілдік құрылымдардың семантикалық деңгейі прагматикалық түрде беріледі: тілдік құрылымдардың семантикасы оларды қолдану тәсілдері мен мақсаттарымен анықталады [4;92]. Структурализм қазіргі нейролингвистикада тілдік стимулдарды қабылдау, өңдеу кезінде пайда болатын сөйлеудің құрылымын |