Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

Д ем о кр ати ял ы к ,  өркениетті  елдердін  саяси  тәж ірибесі  б и ліктердін 

б е л ін у ін ің   ж өн ді  екен ін   к ө р сетед і.  Ал  м ұны н  өзі  м ы на  тем ен легід ей  

себептермен:  бірініиіден  —  биліктін  әрбір  тармағына,  әрбір  мемлекеттік 

органнын міндеттері мен  кы зм етбабын жөне жауапкерш ілігінаныкбелгілеу, 

өзара  бакы лауды   іске  асы ру,  м ем лекеттік  баскару  оры ндары ндағы   іс- 

әр ек еттер д ін   бірлігін е  жетуге  ж ә н е   кайш ы лы ктарды   ж еңу  п рон есін де 

коғамдағы ескелен теңсалмактыл ыкты колдауға көмектесетін,  тыйым салулар 

мен карсы тұрушылыктың жүйесін кұру кажеттілігімен;  екіншіден -  билікті 

теріс пайдалануды,  диктагураны,  тоталитаризм мен авторитаризмнін орнауын 

;иідын ала болдырмау кажеттілігімен:  үшіншіден -  бпліктерді бөлу прнниипін 

жүзеге  асыру  негізінде  жеке  тұлғалардын  езіндік  бағалылығы  түрғысынан 

алғанда билік,  бостандык,  зан,  кұкы к,  мемлекет ж эне  котам сиякты коғам 

омірінін кайшылыкты жактарын үйлесімді біріктіру мүмкіндігімен шаріталған.

Биліктерді  бөлу  идеясы ны ң  оте  ертеде  пайда  болғаны н  айту  керек. 

Мысалы,  XV IIIғасырда Ш .М онтескье корольдерм ен феодалдардын  ш ексіз 

биліі ін  ш ектеу тәсілдерін  ойласты ры п,  билікті  негізгі  белгілері  бойынш а: 

зан шығару,  аткару жэне с о т биліктері сиякты үш тарамға бөлуді дәл  усынған 

болатын  ж ән е  бүл  тарамдар  тен.  окілетке  ие  болып,  бір-біріне  теуелсіз 

болуға  тиіс.  Биліктін  бір  адамны ц  (оргатіның)  колына  ш оғырлануы  адам 

бостандығына кайшы келіп,  сө зсіззан сы зд ы кж олд арғаап арады да,  заңнын 

ж оғары лы к мәртебесін бүзады. 

„•.«>*,  ■

  .

Егер  соттар тек  соттап  кана  коймай.  соны мен  бірге  зан  ш ығаруш ы  да 

болса,  онда  “адамдар  өмірі  озбы р  әрекеттерд ің   күбанына  айналады  д а ’', 

биліктін үш тарам ы ны н біртұтас болып бірігуі “ж антүрш ігерлік каталды к” 

болареді деп керсетті  111.М онтескье.

Б и л іктін   б өлін уінен  Ш .М он тескье  зан сы зд ы ктар  мен  билікті  теріс 

пайдаланудан кауіпсізболудын кепілін корді. Ш.Монтескье гірофестін болуына 

сеніп,  онысаясибостандыктынорнауыменбайланыстырды. Біздіңше,  ол ¥лы  

Сәуегей  болып  шыкты.  “Саяси бостандык,  -  деп  көрсетті  Ш .М онтескье,  -  

экономиканы н,  өнеркәсіптін,  сауданың дамуына  ыкпал  жасайды”.  Ол  сөз, 

баспасөз,  ар-ождан  бостандыктары  идеяларын  негіздеді.  Біздін  ойымызиіа, 

билікті  бөлудін  м онтескьелік  теориясы   б урж уазияны н  абсолю тизм м ен, 

монархтардың,  феодалдардын,  жоғары дін иелерінің,  т.б. озбырлыктарымен 

күресінде прогрессивтік  рөл аткарды.  Биліктерді  бөлу  принштпінің ен алғаш 

е з ін ің   зан д ы   к ө р ін іс ін   АК.Ш  К о н с т и т у ц и я с ы н д а , 

Ү лы  Ф р а н ц у з  

революииясының конституциялык кұжаттарындатапканын айту керек.  Казіргі 

уакытта  дүниежүзі  елдерінін  басым  көпшілігінде  биліктердің  белінуі  занлы 

түрде  бекітілген.  Бүған  коса  айтар  жайт,  бплікті  белудін  ж эне  олардың 

окілеттілігін ш ектеудінәртүрлі елдерде озіндік ерекш еліктерінінболуы.

Алайда.  билік тарамдарынын әркай сы сы н ы н  езінін окілетгіліктеріті өз

150

бетінше тиімді түрде іске асыруға міндетті,  ал барлығы бірге бір-біріне колдау 

ж асай   оты ры п ,  ж еке  адам д арды н ,  халы кты н  м үдделерін,  коғам д ы к 

п рогресін,  әділеттілікті  кам там асы з етугетиіс.

Осыған байланысты,  биліктінэртарам ы ны нбиліктікөкілеттіліктерді іске 

асыруындағы міндеті мен орны кандай деген сұрактуады. Биліктін бірінші тарамы

-  зан шығарушы билік.  Бұл тарам конституция мен күкык жоғарылылығынын 

принциптеріне негізделедіде,  еркін сайлау жолымен калыптасады.

З ан   ш ы ғар у ш ы   б и л ік   т а р ам ы   К о н с т и т у ц и я ға   т ү зе т у л е р   е н г ізе д і, 

м е м л е к е т т ін   іш кі  ж э н е   с ы р т к ы   с а я с а т ы н ы ң   н е г із д е р ін   б ел гіл е й д і, 

мем лекеттік  бюджетті  бекітеді,  б арлы к аткаруш ы органдар  мен  азаматтар 

үш ін  міндетті  зандар  кабылдап,  бұларды ң  орындалуын  бакылайды.  Заң 

ш ы ға р у ш ы   б и л ік   т а р а м ы н ы ң   ж о ға р ы л ы ғы   к ұ к ы к   п р и н ц и п т е р ім е н , 

конституциям ен.  адам кұкы ктары м ен ш ектелген. Заң ш ығаруш ы органдар 

мен аткарушы ж эне соторгандары халыкөкілеттері мен еркін демократиялык 

сайлау жүйесі аркылы сайлауш ы лар бакылауында болады. Д ем ократиялы к 

м ем лекеттерд е  зан  ш ы ғаруш ы   б и л іктін   алы п  ж үруш ісі  екі  нем есе  бір 

палатадан түратын парламент болып табылады.

Казакстан  Республикасынын Конституциясы бойынша да Зан шыгарушы 

орган С енат ж эне М әж іліс деп аталатын ж эне тұракты ж ұмыс жасайтын екі 

п алатадан  тұраты н  парлам ен т  болы п  есептеледі  .  С ен ат  э р   об лы стан , 

республикалы к манызы бар калалардан,  мемлекет астанасынан екі адамнан 

сайланатын депутаттардан кұралады.

С енатты н  жеті  депутатын  Республика  Президенті  тагайындайды.  Ал 

м эж іліс  палатасы  кэсіби  негізде  жұмыс  жасайтын  67  депутаттан  түрады. 

Б и л ік т ің   екін ш і  тарам ы   —  аткаруш ы   билік  тарам ы .  Бүл  тарам   ө зін ін  

кимы лш анды гы мен,  когамды к өмірге деген  көтеріңкі  зеректігімен  үкімет 

аркылы жүмыс жасауы керек. А ткаруш ы биліктарам ы ны нөзгеш елігі онын 

тек зандарды орындауында гана емес,  сонымен бірге оны н өзі де мөлшерлік 

кұж аттарды  ш ығаруға  я  болм аса,  зан  ш ығару  ж өнінде  бастама  көтеруге 

кұкыктылыгында жатыр.

Егерде  бұл  билік  тарам ы н ы н   өз  кы зметін  негізін ен  “ ж а б ы к ”  түрде 

ж асайты ны н  ескер сек,  онда  ол  тиісті  бакы лау  болмаған  жагдайда  зан 

шыгарушы ж эне сот биліктері тарамдарын сөзсіз өз кысымына салып,  дегенін 

істетуге тырысуы мүмкін.

Ал осындай жагдайды болдырмау үшін ерекш е кепілдіктерді  камтамасыз 

ету керек. Аткарушы -  баскаруш ылык кызмет занга сүйеніп,  зан шенберінде 

о р ы н д а л у ы   тиіс.  Бүл  т а р а м н ы н   зан га  кайш ы   к ел ет ін   іс  әр е к е т те р д і 

азаматтардын орындауын талап етуіне,  сөйтігі өзіне зансы з өкілеттіліктерді

‘К азакстан Республикасынын Конституциясы — Конституция Республики К азахстан.

—  Алматы:  Ж еті  жаргы.  1998.  -   22  б. 

^

151

иемденуіне кұкығы жок,. О ны н мазмұны аткаруш ы билік кызметіне бакылау 

күкығына ие халык уәкілдігінін алдына есеп беріп отыруы мен жауапкершілігі 

аркылы  камтамасыз етіледі.

Казакстан Республикасы ны н  К онституциясы ндаты йы м салу мен карсы 

кою дын  жүйесі  көзделген.  П резидентке  үлкен  өкілеттікгер  берілген  (ол 

мемлекет  басш ысы,  халы к  пен  мемлекеттік  билікгін,  К онститунияны н, 

адам  мен  а за м а т т ы к   кү к ы к тар ы   мен  б о ст ан д ы к т ар ы н ы н .  К а за к с т а н  

Республикасы ны н  еркіндігі  мен  тәуелсізд ігінін,  м ем лекетпк-аум акты к. 

түтастыктың,  м ы зғы масты ғы ны н белгісі  мен  кепілдігі  болып  есептеледі)  .

M ine,  осыларды басш ы лы кка ала отырып,  президент — парламент — үкімет 

тізбеғі  күрылған.  П резидент  парламент  келісімімен  П ремьер-министрді 

тағайындайды. П резидентпарламентгі таратып,  онын ж анасайлауы нөткізуге 

күкыкты.  Президент үкіметтін жүмыстан кетуі туралы  шеигім кабылдайды, 

П ремьер-министрдін ұсынысы бойынш а Y кіметтін күрылымын белгілейді, 

оны н  мүшелерін тағайындап,  оры ндары нан босатады.  П ар л ам ен тк еж ән е 

онын  палаталарына үлттык банктін төрағасы,  жоғары соттын төрағасы мен 

судьялары н,  бас  прокурорды .  Ү лттык  К ауіпсіздік  Комитеті  төрағасы н 

тағайындау  үшін  кандидатураларды  ұсынады.  Өз  кезегінде  Парламент те, 

онын  Палагалары да П резидентке ыкпал ж асау үшін белі ілі күкыктарға ие". 

Президенттін кызметі мен ісінде кылмыстыкбелгілердін бар екендігі женінде 

Ж оғары соттын ж әне бүл туралы белгіленген конституииялы ктәртіптердін 

сакталғандығы  ж өнінде  К он сти туаи ял ы к  К енестің  коры ты нды ларымен 

,

делелденіп,  Президент мемлекегке опасыздык жасады деп мәжіліс оған айып 

Î

такса,  онда осынын негізінде парламент П резиденті кызметінен босата алады.  ’ 

'

П арламент үкіметке сенім сіздік білдіру  кұкы ғы на да не.  Президент бүл 

ш еш іммен  келісуге,  сөйтіп  үкіметті  орны нан түсіруге де,  сонымен  катар 

үкім еттін  орны н ан  түсуіне  келісім  берм есе,  онда  үкім етке  сенім сіздік 

білдіруіне байланысты парлам енттін өзін таратуға да кұкығы бар.

П резидент  —  үкімет  кон сти туи иялы к  гізбегі  елдін  түрактылығы  мен 

мемлекет кауіпсіздігі үшін керек екендігін айткан жен.

Биліктін үшінші тармағы — сот билігі.  Бүл мемлекеттік  ұйымнын дербес 

,

кұрылымы болыптабылатын мекемелерді камтиды. C o r билігі — мемлекеттін 

сот органдары ны н күкы к пен  зандар ереж елеріне негізделген әділегтілікті 

жүзеге асыруға деген накты лы   кабілет. Сот билігінін халі.  оған коғамдағы 

көзкарас,  онын даму бағыты коғам өмірінін — экономикалык,  мәдени,  саяси, 

адам мәртебесі,  оны н күкы ктары  мен бостандыктарын камтамасыз ету мен

'Казақстан Республикасынын Конституциясы — Конституция Республики К азахстан.

—  Алматы:  Ж еті  жаргы.  1998.  —  16  б.

2Қараныз:  Бәкір 

Ә. 

К азакстан  Республикасы   к әсіби   нарламентінін  калыптасуы.  —

А стана,  2004.  —  201-202  б . 

i 

ü  ■ 

: -л

 

.

152

коргау сиякты  ж актары на елеулі  ыкпал жасайды.

Э р  адам сот билік орындары нда белгілі бір ары збен барған  кезде ол бүл 

талабы ны н әділетті түрде ш еш ілетіндігіне толы к сенімді болу  керек. Себебі 

адамдардын  күкыктары мсн бостандыктарын  коріау. кактығыстар мен жан- 

жалдардын мәдениетгі түрде шешілуі — күкы кты к мемлекеттін ережесі. Сот 

кү к ы к  бүзуіііылыктарды  тойтара  оты ры п,  күкы кгы н  корғауш ысы  болуга 

тністі.

Ж алпы   айтканда,  сот  би ліri  кабы лданаты н  зандар  мен  нүскаулардын 

кызмет ету ші ел конститу ниясыі іын талаптарыпа сай келушілі гін камгамасы 

î

 

етуге,  зандарды жекелеген адамдар мен уйымлардын,  мекемелердін,  сондай- 

ак,  б арлы к децгейдегі  м емлекеггік органдарды н катал  оры ндауына  жетіп. 

к о г а м д ы к -с а я си   кү р ы л ы сты .  ш ар у а ш ы л ы к   ж ү й есін .  азам аттар д ы н . 

үж ымдардын,  м ем лекеттінм ен ш іктерін ,  а за м а г іа р д ы ң жеке өзіндік  жоне 

мүліктік  күкы ктары н  корғауды,  занмен  белгілеген  кылмыстык  жазалау 

ш араларын колдануды камтамасыз етуге тиісті.

Бұдан баска,  сотбплігі зан шыгарушы ж эн е аткаруш ы билік тарамдарына 

ыкгіал да жасай алады. Зан шығарушы билік орындары соттар жүйесі аркылы 

бакы ланады .  М ысалы,  К онституци ялы к  сотты ц,  не  болмаса  кеңестін 

көмегімен дем ократиялы к елде тек кана занды істердін емес,  сонымен бірге 

зандарды н оздерінің де конституциялылығы  кам там асы зетіледі.

Казакстан  Республикасынын Конс гитуциясыпда c o r биліі і мемлекеггік 

б и ліктің   тармағы   деп  атап  көрсетілген .  Бүл  ереж е  Зан  ш ыгаруш ы  мен 

!■ 

аткарушы биліктердің іске асырылуынын манызды конституциялык кепілдігі 

болып есептеледі. Осымен бірге,  сотбнлігі т ар м ағы н ы ң ө зін ің ем ір сү р у і де 

к о н сти ту ц и ял ы к   кеп ілдіктерге  ие.  Бүл  кеп іл дік гер  соттар  қы зм етінің: 

судъяларды н  тәуелсіздігі  мен  конституиияга  ж эн е  занга  бағынатындыгы, 

судъяларды ң  ауысгырмайтындылыгы  мен  оларга  тиісуге  болмайтындык 

спякты   негізгі  принш іптерінде  корсетілген.  М ем лекеттік биліктің органы 

ретіндегі  сотты ң  теуелсіздігі  оларды  карж ы ланды ру  тек  республикалы к 

бю джегпен ж үргізілуімен камтамасыз етіледі. 

р 

Елеулі манызга сот бнлігінін жогаргы органдарыны н судьяларын сайлау

: 

тәртібі ие. Оларды республиканын Ж огаргы  С от К енесінін с и п ап  амасына 

негізделген Казакстан  Республикасы Президентінін үсынысы бойынша Сенат 

сай л ай д ы .  К о н с т и т у ц и я н ы н   Ж а н а   е р е ж е с і  б о й ы н ш а  б и л ік т ін   б аск а 

; 

тарамдары  да сот билігін  калы птастыруға,  сондай-ак,  түтас алганда саяси 

билікті  нығайтуга  катыса алады.  Когам да,  үйы мдаскан  м ем л екетте саяси 

билік  ж эн е  он ы н  тармагы  билік  иелерінік  билікке  багытталган  адамдарга 

ж асайтын тиімді әлеум еггік бакы лауы на тен.

Бүл билік мемлекетте, онын зан шыгарушы, әкімш ілік пен күкыктык кыз- 

метіне ыкпал ету максатымен баска адамдарды бакылауды камтамасыз етеді.

153

Биліктіңәртарм ағы  жэне жалпы саяси биліктің максаты дегеніміз -  баска 

адамдарды баскару болғандыктан ол барлыкуакьггта екі жакты мағынада болып 

табылады. Алайда,  билікке “тәртіптілік” тұрғысы да тән. Себебі,  ол бір адам 

тәртібінінекінш і бірадамыңтәргібіне ыкпал жасауы түрғысынан ғана болатын 

әрекет жасаушы екі адам арасындағы катынаска негізделеді.

Бұдан  баска  билік  ж эне  оны н  әр  тармағы ,  сондай-ак,  "ж ағд ай л ы к” 

(ситуаииялы к)  түрғыға да  ие,  яғни  биліктін ж эн е  оны н  кы зметінін  мәнін 

түсіну  үш ін  билікті  накты лы   ж а ғд ай м ен ,  не  болм аса  о н ы н   н акты л ы  

міндетімен бір аракаты наста карау кажет.

К азакстанда биліктерді  жіктеу  проблемалары  ж эне  жалпы саяси  билік 

к о ғам н ы ң   сая си   ж үй есін  р е ф о р м ал ау м ен   б ай ланы сты   белсенді  түрде 

талкылануда.  Осыған  байланысты,  бүгінде  К азакстанда  зан  ш ығаруш ы, 

аткарушы ж эне сот биліктері кандай проблемаларды,  бастан көшіруде деген 

сұрактуады .

Бірінш і  проблема  —  биліктін  әрбір  тарм ағы ны н  кұрылымы.  Бүрынғы 

әм ірш ілік-әкім ш ілік,  — деп аталатын жүйені  киратты. Алайда,  жаңа жүйені 

жасау  әлі  алда.  Бүгінгі  өмір  сүруші  жүйені  аз  ғана  әдемілік  реф ормасы  

негіздеріндегі әкім ш ілік-кенестікж үйе деп айтуға болареді.  Казіргі биліктің 

көзге  ұрып  тұратын:  бытыранкылык,  жедел  байланыстардын  ж окты ғы , 

біліктілігінін кемдігі,  кері байланыстың осалдығы ,  биліктерді дәл болудің 

жоктығы сиякты әлсіздіктері бар.

Екінші  проблема  -   кадрлар  проблемасы.  Өздерін  демократтармыз  деп 

жүргендербұл проблеманы шешкен жок. Жүмыска үсынылған аздаған кадрлар 

биліктік күрылымдардаөздерінін орындарын таба апмай жүр. Біздін ойымызша, 

билікке жана адамдардын келуі,  негізінен алғанда әлде де жүзеге аскан жок.

Д ем ек,  казіргі  зан ш ығарушы,  аткаруш ы ,  сот биліктерінің әлеум еттік 

негізі кандай деген сұрактуады . Д ем ократиялы к күш  өте аз.  К әсіпкерш ілік 

әлде де дамыған  жок.  Сондыктан да ескі  кадрларды  алмағанда  кайдан  алу 

к е р е к 9  М іне,  сонды ктан  да  реф орм аларды н  да  жүру  барысы  өте-м өте 

мардымсыз.  Ө ркениетті  нары кты к  эк о н о м и к ан ы н   екі  тірегі  бар.  Олар: 

демократиялы к баскару және ерікті кәсіпкерш ілік.  Бүларды Қазакстанда да 

өрістету  керек,  ал  бүнын өзі  біраз уакытты,  күш -ж ігерді талагі етеді.

Үшінші проблема -  кабылданған шешімдердін іске асырылу проблемасы. 

Бүрынғы  уакыттарда  шеш імдердің  орындалысы  абактыға  жабумен.  тіпті, 

атумен  коркы туға,  кейіннен  партбилеттен,  тиімді  кызмет орны нан  ж ән е 

осыған байланысты игіліктерден айырумен коркыту-үркітуге негізделіп іске 

асатын еді.  Қазіргі  кезде мүндай  коркы тулар жок,  алайда,  заңш ы ғаруш ы . 

аткарушы ж эне сот биліктері шешімдерінін орындалысын камтамасыз ететін 

өркениетті түрдегі  жүйе де жок.  :■  '  '

Бүгінгі  кабылданатын  шешімдер  әзін ін   коп  бөлігінде  эк он ом и к алы к

154

ынталандыруға сүйенбейді,  сондыктан да ол орындалмайды.

Төртінші  проблема  -   зан  шыгарушы,  аткарушы  ж эне  сот  биліктерінін 

кү к ы к тар ы .  Бүры нғы   ә м ір ш іл -ә к ім ш іл ік   жүйе  кезд ерін д е  лауазы мды  

кызметкерлер "мынаны  істеуге болады.  тіпті,  жарап та  кетеді",  ал  “мынаны 

іс т еу г е   б о л м ай д ы ,  бүл  ж е р д е  ө зің д і  т о к т а т у ы н   к е р е к "   д ей тін   ш ек 

коюшылыктарды сезінетін. Ал,  бүгінде билікбасындағыларды токтататын шара 

жетімсіз. Себебі,  жаза колданушылык,  не болмаса,  женіл жаза берушілік көп 

адамдарды дандайсытып жібереді. Сондыктан олар ойларына келгенін істейді. 

Баспасөзбеттеріндебиліктінж әнеоны нтарамдары ны нж ем корлы ғы ,  жоғары 

кызметте  отыріандардын  арсыздыгы,  билік  мекемелерінде  ездерін  еркін 

үстайтын  кылмыскерлер  жөнінде  біраз  мәселе  көтерілуде.  Алайда,  мұнын 

нәтижесі бүсінгі танда канагаітанарлык деп айтуға келмейді.

Д үниеж үзінде билік  иелерінін м інез-күлы к,  тәртібіне  когам ды к ыкпал 

ж асауды нтпім ді тәсілдері бар. Ол  -  билік иелерінін кызметі мен өмірсалты  

ж енінде  ж ариялы лы к әдістерді қолдану.  Алайда,  Казакстанда казіргі кезде 

коптеі ен адамдар ойларына не келсе соны істеуде. Когамдык гіікір бүл түрғыда 

азірге ә іе  әлсіз жағдайда күн  кеш уде.  Бплік басындагылардын өнегесіздігі 

оларды н өкілдерінінзанды  басш ылыкка алуға кабілетсіздігінен,  не болмаса 

бүган деген  нметтің жоктыгынан басталады.

Д емек,  олар заңнан калай алыстаса,  халыктан да солай алыстауда. Мундай 

жагдайда,  Казаксганаа биліктін эр тарамы кандай болуга тиіс деген сүрактуады.

Б ізд ік ш е,  К азакстан д а  б и л ік тің   урбір  тармагы   х ал ы кты к,  заңды. 

тәуелсіз және күшті болуы  гиіс.  Күшті билік -  кылыш пен күштеуге сүйенген 

б и л ік   ем ес,  к ер ісін ш е,  әділетті  ж э н е   д ем о к р а т и я л ы к   б и л ік  .  Біздін 

республикага азаматтардын бостандыгын басуга тиіс емес,  күдіреттілік пен 

диктагураны ж эне жеке баска табынуды коксемейгін күшті демократиялык 

билік кажет. Олай болмаган жагдайда мүндай билік өзін сөзсіз әш кере етігі, 

барлык беделінен айырылады. Әрбір билік тарамы өзінін шыншылдыгымен, 

әділеттілігімен.  өнегелілігімен,  ө зін ін   күдіреттілігімен  ж эне  халыктын 

колдауш ылыгымен,  ягни оны н занды басш ылыкка алы нуы мен.  сондай-ак, 

билікке деген сенімімен,  күрмет керсетуімен,  билік бастамаіары на катысуга 

дайындыгымен күшті.

4.  Саяси биліктін легитимділігі  (зандылығы) ж ән е оның түрлері

С аяси  бплік  егер,  оны  бүкара  ерікті  келісім  бойынш а  кабылдагі,  онын 

дегендеріне багынса, онда ол  занды билік деп аталады. Легитимділік саяси 

бпліктін  берік сипаттамаларынын  катарына  жататыны деп тұжырымдауга 

болады.

'Қараңыз:  Касы мбеков М .Б .  И нститут  президенства как  инструмент политической 

м одернизации.  —  А стана,  2002.  -   с.  152-159.

155

“Л егитим ділік” термині алғаш ында XIX ғасы рды н басында Ф ранц ияда 

пайда  болды.  Ал  “б иліктін  л егитим ділігі”  (занды лы ғы )  туралы  ұғымды 

ғылымда алғаш  рет неміс әлеум еттануш ы  әрі саясаттануш ысы  М акс  Вебер 

енгізді.  Қазірде саясаттану ғылымы бұл терм и н сізал ға баса алмайды.

Л егитимділік  угымы  ж ән е  бұдан  туы ндайгы н  легитимация  (занды  деп 

тану)  деген  сө з  е з ін ін   бастам асы н  л аты н н ы н   (занды   ж э н е   занды лы гы  

негіздеу) деген сөзінен алған.  Бул сөздінтүбірім ен байланысты легальділік- 

р е с м и л іл ік   (а ш ы к )  ж э н е   л е г а л и з а ц и я   д е ге н   к ү н д е л ік т і  ө м ір д е   ж и і 

колданылатын уғымдардын бірш ам абаскаш а магынасы бар.

Егер,  тек саяси мекем елер мен  үйымдар гана ем ес,  сонымен бірге баска 

да мекемелер мен ұйымдар әздерінін занды түрде жүмыс жасау кукыгына ие 

болуға  тиісті  бола  турын,  мундай  кұк ы кк а  ие  болмаса,  онда  олар  аш ы к- 

легальдык емес түрде жүмыс жасауына м әж бүр болады.

М ысал  есебінде  белгілі  бір онімді  ж асы ры н  түрде  ш ыгару,  ш екарадан 

жасырын түрде өту,  т.б.  жонінде айгуға болады.

Саясаттану бойынш а әдебиетте легитимділіктің (зандылыктың) синонимі 

ретінде кұкы кты к күш тілік (занкүш тілік) деген  ұғым  қолданылады. С аяси 

биліктің занды лы ғы ны н ж ән е занды деп таны луы ны ң баст ы гіроблемасы  -  

азаматтардын негұрлым  калын болігінің ол билікті колдауы негізінде оны ң 

тиімді кызмет жасауын камтамасыз етуі болып табылады. Осыдан келіп саяси 

биліктін зандылыгын азаматтардын бел гілеген (күкыктык,  өлеуметтік,  үлгі- 

онегелік,  т.б.)  ереж елері  негізінде  оларды н  таниты н  ж ән е  кабылдайтын 

мемлекегтік халі ретінде аныктауға болады. Билікті когамнын колдауы,  оган 

сенім корсетуі оны ңтиім ділігінін манызды шарты екендігін әм іртәж ірибесі 

корсетуде. Керісінш е,  саяси биліктін зандылыгына азамаггардын көздерінің 

жетуі  осал  болса,  онда мүнын өзі  оны н тұраксы здыгы   себептерінін бәрін 

күрайды. С онды ктан,  кез келген саяси билік халы кты н сеніміне ие болып, 

он ы   к о л д а н у ғ а   ж э н е   дем   б е р у г е   б а р ы н ш а   т ы р ы с а д ы .  С а я с и   б и л ік  

тұрактылыгы керсеткіш терінін бірі саяси билікгінтуы нды сы  ретіндегі онын 

баяндылыгы болып табылады.

Алайда,  саяси  ж үйенін  жогары  турактылыгы  барлы к  уакытта  бірдей 

саяси  биліктін  зандылыгы  көрсеткіш і  бола  алмайды.  С аяси  биліктін,  не 

болмаса т ә р тіп тін турактылы гы ш ынайы занды лы ктан тыс куралдармен де 

камтамасыз етіле алады.

С аяси биліктін зандылыгын тануды екі тургыда:  бірінш іден,  занды лы к 

принпиптеріне саяси ж үйеніңөзгеру процесі ретіндеде, екіншіден,  осы саяси 

ж уй енің  занды лы гы н  э р   түрлі  куралдар  көм егім ен  негіздеу  ретінде  де 

карастыруга болады.

Саяси биліктін зандылыгын танудын аны к корінетін — ресми ж эне ресми 

емес пішіндері б арекен ін  айту керек.  К ез келген мемлекеттік б и л ікозін  тек

156

кана  корғап  ж эн е  нығайтуға  ү ш ы л ы п   коймайды,  соны мен  бірге  өзінін 

кы змегін белгілі кұралдардын көмегімен актауға да ұмтылады. Осы тұрғыдан 

алғанда,  зандылыкты  тану  м ем лекеттің  корғанысы  мен  өзінің  кызметін 

аткаруға бағытталған бөлігін білдіреді.

Осыган байланысты айтылатын жағдай — бүл саясат ресми органдар мен 

басып  ш ығарылатын  күж агтарды н  —  занды к актілердін,  жарлыктардын, 

каулы лардын көмегімен де,  сол сиякты ресми емес,  алайда,  өте-мөте тиімді 

ыкпал  ететін  кұраллар  мен  әдістердін  көмегімен  де  іске  асырыла  алады. 

Бұларға әр  түрлі саяси козғалыстар,  мемлекеттік емес үйымдар т.б. жатады. 

С аяси  биліктің зандылы ғын  тануға  коғамды қ сананы ң да  катысы  бар.  Ол 

билікті  макұлдай да,  соны м ен  бірге  оған  теріс  карай  да  алады.  Бүл  жерде 

коғам ды к  гіікір ж өнінде  әр түрлі  әдіс-ж олдар  мен  айла-тәсіл  жасау  саяси 

биліктін  зандылығын танудын ен кентаралған формаларына жататындығын 

ескеру керек.

Тағы  бір  айтар  ж айт  —  егер  халы кты н  басым  көпш ілігі  өм ір  сүруші 

күрылымды заңсы з деп тапса,  онда оны н жағдайы оте киын болмак.

С аяси,  биліктін  ресми  зандылығы  реф ерендумдар  мен  бүкілхалы кты к 

дауыс беру жүйелері аркы лы  бекітіледі. Ә й тседе бұларды нәділетті,  занды 

б и л ік т іц   орн ауы н   к ам там асы з  етуі  б ар л ы к   уакы тга  тұтастаіі  іске  аса 

бермейді.

Занды  билік  жоғарыда  көрсетілген  ф орм аларды н  барлығы  халыктың 

бакылауындаболғанжағдайда,  халыкөзінінбастамасымен референдумдарды 

өзі еткізуге күкыкты болған уакытта ғана орнайды.

С аяси биліктін зандылығын тану биліктін зандылығы мен сенімділігінін 

нығаюы  ретінде,  мысалы,  мем лекеттік сим волика (рәм із),  салт-ж оралар. 

зор  ескерткіш терді  насихаттау,  дәстүрлерді  колдану,  т.б.с.с.  кұралдар 

к ө м е г ім е н   к а м т а м а сы з  е т іл ед і.  Қ а зір гі  с а я си   п р а к т и к а ғ а   м ем л ек е т  

кайраткерлерінін К онституци яғаж үгін уі,  сондай-ак,  мүсылман елдерінде 

К үранға,  ал христиан елдерінде Библияға сүйене ант берулері енуде.

Билікгін зандылығын  тану  үшін  занды лы кты н кепілі  ретінде  мемлекет 

кайраткерлерінінкасиеттері үлкен манызды орын алады.  Казакстаннын жана 

Конституциясында бұл Конституцияның кепілі, демек,  оның зандылығынын 

к е п іл і  П р е з и д е н т   б о л ы п   т а б ы л а д ы   д еп   б е л г іл е н г е н .  С а я с и   б и л ік  

занды лы ғы ны н  объектілері  болып  әдетте,  мемлекет,  оны ң  органдары. 

коғам ды к кұбылыс,  саяси тәртіптер,  саясат бағыты т.б.  есептеледі.  Біздін 

ойымызш а,  саяси биліктін зандылығынын кепілі ретінде тек кана билік пен 

оны н басындағы окілдерді ғана айтпау керек.  сонымен бірге жеке адамдардын 

міндеті де,  белгіленіп отыруы кажет.  Билік егер өздерінін мүдделері халык 

мүдделерімен кайшы келетін болса,  о н д аол  өзмүдцелері үшін зандылыкты 

күрбанды кка әкелуге әр уақытта дайын.

157

Сондыктан шынайы демократиялык коғамда саяси билік зандарды бүзып. 

зандылыкты  жоғалтатын  болса,  онда  мүндай  билікке  карсы  шығудағы 

азаматтардын  кукы ғы   занды  түрде бекітілуі тиіс.  Ө кініш ке  орай,  мундай 

күкы кб ізд ін  жана Конституциямызда корсетілмеген.

Халык  өздерінін  мүдделеріне  жауап  беруді  токгаткан  жэне  осынын 

нәтижесінде  е з ін ін   зандылығын  жоғалткан  саясн  тәртіптерді  кулату 

кукығына ие болуы тиіс.

Саяси  биліктін  заңдылык приниипі  адамдардын  кукыктырымен  тығыз 

байланысты  екенін  айту  керек.  Осыдан  келіп,  саяси  биліктін  заңдылык 

не гізд ері  үш  б ө л ікте н :  эр  адамны н  к у к ы к г ы к   м әртебесінен, 

демократияландырудын  денгейінен  жоне  конституциялык  кұрылыстан 

кұралады. 

" :

Сонымен,  саяси биліктін  зандылығынын болу негізі,  калай легенде де, 

эр  адам  жэне  онын  табиғи  күкыктары  болуға  тиіс.  Осыған  байланысты 

адамнын  табиғи  кукыктары  теориясы  кен  мағынада  айтканда  менш ік 

тужырымдамасынан туындайды. Ал бул тұжырымдама Д.Локтын ( 1632-1704 

ж ж .) “ Өмір,  бостандыкжәне м үлік”  деген тұжырымына жауап береді.

“ ІЧеншіктін,  — деп  жазды  казірі і  американ саясаттануиіысы  Р.Пилен, 

адамнын оз өміріне,  әуел  бастан,  не болмаса шарт бойынша әзіне тиесілі 

заттары  жөніндегі  еркі  мен  істеріне байланысты,  меншік уғымы дегеніміз 

соншалыкты макызды жайт,  тіпті.  меншікті жекеөмірсаласынын іргетасы 

деп атауға болады” .

Саяси  биліктін  зандылығы  белгілі  бір  дербестігіне  ие  адамдар  мен  оз 

кезегінде  мемлекет  кызметтерін  реттеп  отыратын  Конституиияны  бекіту 

негізінде озін-озі баскару органдары мен билік арасындағы келісімнін орнауы 

ретінде  түсініле  алатындығын  айту  жон.  Мұндай  жағдайда,  ко п ш іл ік 

билігініноззандылығыжағынан келелі,  езекті мәселеболатұрсада,  айналып 

келгенде ко п ш іл іктін п ікір ін е ж ү гін у ге тура келеді.

К о п ш іл іктің  дегенімен  орнаған  саясп  биліктін  кейде  адамдар  жөнінде 

әділетсіз,  күшке негізделген жэне зансыз бола алатындығын тарихи тәжірибе 

кәрсетуде.

М енін  пікірімш е,  коғамдык саяси  кұрылымнын  зандылығын  нығайту 

үшін копш ілікке арка сүйейтін бір ғана демократиялык процесс жеткіліксіз. 

Мундайды болдырмау үшій мемлекеттін міндеттерін ен аз мелшерге түсіру 

жэне адамдар арасындағы азаматтык (көлденен) катынастардын аукымын 

кенейту кажет.

Саяси  биліктін зандылығын тану үшін  конституция үлкен  манызға  ие. 

Ол мемлекетке басшылыкберу ережелерін белгілеп,  коғам тужырымдамасын 

белгілеп аныктайды. Ал,  бүл тужырымдаманы мемлекет камтамасыз етуге 

ТИІСТІ. 

'  ............ . 

.....  !••• 

-  

"   .........   »

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: