Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Болашақ» академиясы

138 

 

свойства должны быть характеристиками разных сторон явлений; необходимо выяснять также 

характеристики различия явлений. 

Применяются  также  концентрический  и  ступенчатый  способыизложения  материала: 

концентрический  (речь  строится  вокруг  поставленной  проблемы,  оратор  постоянно 

возвращается  к  ней,  углубляя  и  развивая  выдвинутый  тезис);  для  ступенчатого  метода 

характерно  плавное  раскрытие  проблематики,  последовательный  переход  от  одного  аспекта  к 

другому. 

В  агитационной  речи  эффективным  считается  тактический  способ,  который  считается 

одним из наиболее эффективных, содержание речи включает в себя характеристику обстановки 

и  вывод  о  необходимости  ее  изменения;  перечисление  мер  для  борьбы  и  условий  для 

реализации их; возможные последствия; призыв к аудитории изменить ситуацию. 

Логическим завершением речи является заключение. 

Известно, что первое впечатление запоминается. Благоприятное впечатление об ораторе 

складывается из умения держаться с достоинством и доброжелательно, внешнего вида, умения 

установить  контакт  с  аудиторией,  правильной  позы,  которая  подсознательно  настраивает  на 

искреннее 

общение. 

Удерживать 

внимание 

помогает 

продуманное 

применение 

аудиовизуальных  средств,  умение  использовать  интонационные  и  голосовые  средства  (паузы, 

повышение/понижение  голоса,  изменение  его  громкости,  темпа  речи,  логическое  ударение), 

паралингвистические средства общения и др. приёмы. 

Говорящий контролирует логико-композиционный, синтаксический и частично лексико-

фразеологический  уровни  языка,  т.е.  следит  за  тем,  чтобы  его  речь  была  логична  и  связна, 

мысли выражены адекватно. Фонетический и морфологический уровни языка воспроизводятся 

автоматически.  Устной  речи  свойственны  меньшая  лексическая  точность,  небольшая  длина 

предложений,  отсутствие  причастных  и  деепричастных  оборотов,  деление  единого 

предложения на несколько коммуникативно самостоятельных.

 

Устная  речь,  как  и  письменная,  нормирована  и  регламентирована,  однако  нормы 

устной  речи  совсем  другие.  Многие  неправильности  устной  речи  оправдываются  условием 

успешности и эффективности устного способа коммуникации. Говорящий должен помнить, что 

слушающие  не  могут  удержать  в  памяти  все  грамматические  и  семантические  связи  текста, 

тогда его речь будет понята и осмыслена. В отличие от письменной речи, которая строится в 

соответствии  с  логическим  движением  мысли,  устная  речь  разворачивается  посредством 

ассоциативных присоединений.

 

Устная  форма  речи  закреплена  за  всеми  функциональными  стилями  русского 

языка,  однако  больше  применяется  в  разговорно-бытовом  стиле.  ре  Выделяют  следующие 

функциональные  разновидности  устной  речи:  устная  научная  речь,  устная  публицистическая 

речь, устная речь в сфере официально-делового общения, художественная речь и разговорная 

речь.  При  этом  разговорная  речь  оказывает  влияние  на  все  разновидности  устной  речи.  Это 

выражается  в  проявлении  авторского  "я",  личностного  начала  в  речи  с  целью  усиления 

воздействия  на  слушающих.  Поэтому  в  устной  речи  используются  эмоционально  и 

экспрессивно  окрашенная  лексика,  образные  сравнительные  конструкции,  фразеологизмы, 

пословицы, поговорки, даже просторечные элементы.

 

Известные  российские  лингвисты  отмечают,  что  для  современного  периода  характерна 

тенденция утраты письменной формы речи под влиянием снижения общего уровня культуры и 

образования  населения,  падения  нравственных  устоев,  западных  стандартов,  развития 

инновационных  средств  связи,  Интернета  и  мобильной  связи  и  т.д.  В  нашей  республике  эта 

проблема также имеет место. 

Письмо  создано  людьми  как  вспомогательная  знаковая  система,  используемая  для 

фиксации  звукового  языка  и  звуковой  речи;  это  система  коммуникации  с  самостоятельными 

функциями,  главная  из  которых  когнитивная:  письменная  речь  дает  большие  возможности 

познания  и  усвоения  знаний,  их  накопления  и  передачи,  расширяет  сферу  человеческого 

общения.  Процесс  познания  через  чтение  книг,  документов  истории  даёт  нам  возможность 

приобщиться к истории и культуре цивилизаций, созданных человечеством.  

От  первых  зарубок  на  деревьях,  наскальных  рисунков  до  звукобуквенного  типа - таков 

длительный  путь  становления  и  развития  письма,  которым  сегодня  пользуется  большинство 

людей.  Письменная  речь  вторична  по  отношению  к  устной .  Звуки  изображаются  с 

помощью  букв,  т.е.  звуки – это  материализованные  звуки.  Знаки  препинания  в  письменной 

139 

 

речи  используются  для  членения  речи:  точки,  запятые,  тире  соответствуют  интонационной 

паузе в устной речи. 

 

Письменная речь выполняет функцию фиксации устной речи с целью сохранить ее 

в  пространстве  и  времени.  Письмо  является  средством  коммуникации  между  людьми  в 

пространственном  и  временном  континууме.  Изобретение  телефона  и  телеграфа  уменьшило 

роль письма в общении. Появление факса и Интернета помогают преодолевать пространство и 

вновь активизируют письменную форму речи, но уже в новых формах, более близких к устной 

разговорной  речи  (например,  СМС  сообщения:  пжл-  пожалуйста,  компьютерный  жаргон - 

афтар жжот ).

 

Основным свойством письменной речи является способность длительного хранения 

информации.

 

Письменная  речь  создаётся  в  статическом  пространстве,  что  дает  возможность  автору 

продумывать речь, возвращаться к написанному, перестраивать текст, заменять слова и т.д. В 

связи с этим письменная форма речи имеет свои особенности:

 

Письменная  речь  использует  книжный  язык ,  в  котором  употребление  слов  строго 

нормировано  и  регламентировано.  Определён  порядок  слов  в  предложении,  нетипична 

инверсия,  а  в  некоторых  стилях  недопустима,  например  в  официально-деловых  текстах. 

Предложение,  являющееся  основной  единицей  письменной  речи,  выражает  сложные  логико-

смысловые  связи  посредством  синтаксиса.  Письменной  речи  свойственны  сложные 

синтаксические  конструкции,  причастные  и  деепричастные  обороты,  распространенные 

определения, вставные конструкции и т.п. При объединении предложений в абзацы каждое из 

них строго связано с предшествующим и последующим контекстом.

 

Письменная  речь  ориентирована  на  восприятие  органами  зрения,  поэтому  она 

обладает четкой структурной и формальной организацией: имеет систему нумерации страниц, 

деление на разделы, параграфы, систему ссылок, шрифтовые выделения и т. п.

 

Есть  возможности  неоднократного  повторного  обращения  к  письменному  тексту,  это 

помогает  вдумываться  в  него,  осмысливать  написанное,  дополнять  и  уточнять,  что  помогает 

совершенствовать  написанное.  Письменная  речь  отличается  тем,  что  в  самой  форме  речевой 

деятельности  находят  определенное  отражение  условия  и  цель  общения,  художественное 

произведение  и  описание  научного  эксперимента,  заявление  об  отпуске  или  информационное 

сообщение  в  газете  имеют  свои  правила,  форму,  логику  построения,  языковые  средства. 

Следовательно, письменная речь обладает стилеобразующей функцией, что находит отражение 

в  выборе  языковых  средств,  которые  используются  для  создания  того  или  иного  текста. 

Письменная форма является основной формой существования речи в функциональных стилях: 

научном, публицистическом, официально-деловом и художественном.

 

 

Список литературы: 

1. Э.Г. Азимов, А.Н.Щукин.

 Новый словарь методических терминов и понятий (теория и 

практика обучения языкам). - М.: Изд. ИКАР, 2009. -448 с. ISBN: 978-5-7974-0207-7.Ок. 2500 

словарных статей.

 

2. 

Введенская  Л.А.,Павлова  Л.Г.  Риторика  и  культура  речи.  Изд-е 3-е,  дополненное  и 

переработанное/ Серия «Высшее образование». Ростов-на-Дону: Феникс, 2003. 

3. Головин Б.Н.Основы культуры речи. - М., 1988. 

4.  Граудина  Л.К.,  Ширяев  Е.Н.  Культура  русской  речи  и  эффективность  общения. - М.: 

Наука, 1996. 

5. Черемисина-Ениколопова Н.. Законы и правила русской интонации. – М., 1999. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

140 

 

ƏОК 821 

 

М.МАҒАУИННІҢ «ШАҚАН ШЕРІ» РОМАНЫ: 

АДАМ – ТАБИҒАТ – САНА ҮШТАҒАНЫНЫҢ КӨРІНІСІ 

 

Елеусизова А.К. 

«Болашақ» академиясы» ЖММ, Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы 

 

XX  ғасырдың  алпысыншы  жылдарынан  басталатын  əдеби  үдеріс  тек  кеңес  əдебиетіне 

ғана  емес,  əлем  əдебиетіне  жанр  көкжиегінің  кеңеюі,  стильдік  даралық  пен  көркемдік – 

эстетикалық  ізденістер  жүйесінің  ілкімді  ұштасуы,  эстетикалық  идеал,  авторлық  ұстаным, 

жазушының  өзіндік  тұжырымдамасы  т.б  салаларда  ғана  емес,  бəрінен  бұрын  Адам.  Ол  кім? 

Оның өмірінің мəні мен мазмұны неде? Ол не үшін өмір сүреді? деген сауалдарға барып жауап 

іздеді,  екіншіден,  өз  дəуірінің  ғана  емес,  өткен  уақыттың  қатпарына  үңіле  отырып,  Адам – 

Қоғам – Сана – Уақыт төрттағанына зерделілікпен үңілуге күш салды. Ал бұл өз кезегінде Н. 

Добролюбовтың «... исторический роман рождается тогда, когда народное сознание обращается 

к  воспоминанию  прошедшей  своей  жизни»  деген  аталы  тұжырымына  сай  келгендіктен,  əлгі 

адам  өмірінің  біз  жоғарыда  айтқан  мəн – маңызына  сай  жігерлікке  алғышарттар  жасады [1, 

469]. 

Бірден  айтсақ,  сол  тұстағы  əдеби  үдерістің  белсенді  өкілі,  танымал  қаламгер 

М.Мағауиннің  «Шақан  шері»  романы  Уақыт  пен  Кеңістік  тарихи – философиялық  ұғымдары 

аясында алғанда, ұлттық əдеби үдерістің белді шығармасына жататынын баса айтуымыз керек. 

М.Əуезов  шығармасына  арқау  болған  Көксерек,  Джек  Лондондағы  Ақезу,  Ш.Айтматовтағы 

тарғыл төбет, Аққұртқа, Тасшайнар, О.Бөкейдегі Кербұға мен қасқа құлын тағы басқа сияқты 

типологиялық  өрісі  бағыттас  болғанымен,  бір  ерекшелікке  баса  назар  аударған  абзал:  ол – 

жоғарыдағылардың  адам  психологиясын  ашуға  қызмет  еткенімен,  идеялық  түп  қазығының 

Мұхтар  Мағауин  шығармашылығынан  бөлек  бағытта  болғандығы.  Ал  «Шақан  шері»  түз 

тағысы арқылы бас қаһарманның адами болмысын ашуға ғана қызмет етіп қоймай, яғни кəдімгі 

адамның  екі  аяқты,  жұмыр  басты  пенденің,  о,  тоба,...  белгілі  бір  дəрежеде  түз  тағысына 

айналған  кейпін  көрсетуді  мақсат  тұтқан.  Неге?  Адам  қалайша  түз  тағысына  айналды?  Бұны 

немен  жəне  қалай  түсіндіреміз?  Жер  бетіндегі 18 мың  ғалам  деп  есептелетін  барша  тіршілік 

иелерінің ішіндегі  ең күштісі, ең  күрделісі,  ең  ғаламат  қуаттысы  жаратылыстың өзге  тіршілік 

иесіне  бермей,  тек  ерекше  жасампаздыққа  ие  болған  Адамның  мұндай  мүсəпір  де,  пұшайман 

күйге түскенін қалай ұғамыз?!  

Расында да, Адам – ең күшті жаратылыс. Себебі онда ақыл, ой, сана, түйсік, қабілет бар. 

Оған  миллиондаған,  миллиардтаған  тіршілік  иесіне  жақсылық  жасау  соншалықты  қиын  емес, 

сонымен  қатар,  осыншама  көп  адамды  өзі  ойлап  тапқан,  тажал  қарумен  қырып  тастау  да  түк 

емес,  егер  оның  үш  нəрсеге  яғни,  уақытты  тоқтата  алмайтынына,  қашан  өлетінін 

білмейтіндігіне,  мəңгілік  өлмей  қоятын  препарат  ойлап  таба  алмай  келе  жатқандығына  назар 

аудармасақ,  одан  өткен  күшті,  одан  өткен  қуатты  тіршілік  иесі  жоқ.  Ендеше  ол  неге  өз 

деңгейінен айрылды, неге ол адамзат дамуындағы келесі бір биікке көтеріле алмай, кері дамуды 

бастан  кешірді,  неге  ғана  өзі  өктемдігін  қалаған  уақытында  жүргізе  алатын  түз  тағысының 

кейпіне енді? Қаламгер романының идеялық өзегін дөп басу үшін осынау сауалдарды саралап, 

зерделеу қажет.  

Шақан – бас қаһарман. Қарапайым ғана пенде. Жүйрік ат, алғыр тазыға, аңшылық қаруға 

құмар.  Еті  тірі,  тіршілігі  бар  азамат.  Ағайын  арасындағы  ұсақ  əңгіме,  көре  алмаушылық, 

күндестік,  өктемдік  пен  озбырлыққа  шыдас  бермей,  бойын  аулақ  салып,  елден  жыраққа 

көшкен.  Өзі,  əйелі,  баласы,  үшеуі  жапан  далада  жалғыз  отбасы  ғұмыр  кешпек.  Ештеңеге 

қарамай, қайрылмай тартып кеткенім дұрыс болды деп, Шақан өз өміріне дəн риза. Өзі би, өзі 

қожа.  Атам  көрмеген  қорлыққа  мен  неге  көнем?  Атам  кимеген  ноқтаға  неге  мен  бас  сұғам? 

Осылай  жасағаным  дұрыс  болды.  Қоқаңдаған,  дікіңдеген  ешкім  жоқ,  құлаққа  да  тыныш. 

Біреудің  айдауымен  жүріп,  айтқанына  бас  шұлғымайтын  өміріне  «тəуба»  деуші  жан.  Автор 

роман экспозициясындағы ерлі – зайыптылар арасындағы диалогқа елеусіздеу, эпизодтық рөл 

бұйыртқанымен,  сезімтал  оқырман  болса,  аз  да  болса,  секем  алар  еді.  Ол – Шақанның 

келіншегінің  құла  түзде  жалғыз  үйде  отырғанына,  араласып,  əңгімелесетін,  тірі  жанның 

жоқтығына  ренішін  білдірмей,  белгілі  бір  дəрежеде  түйсігімен  сезінген,  əлде  бəр  тылсым 

күштен,  көзге  көрінбес  бір  алапаттан  секем  алып,  қорқуы.  Үйді  түнімен  біреу  айналып, 

141 

 

сыртымыздан  аңдып  жүретін  сияқты  деген  үрейін  қосағына  айтуы,  жанын  жегідей  жеген  бір 

қорқыныштың маза бермеуі – бəрі де  

а) роман сюжетіне детективтік, үрей, қорқыныш, елегізу элементтерін енгізген; 

ə) оқиға желісіне тылсымдық сипатын дарытып, оқырманды ынтықтырған; 

б) бүкіл алапат оқиға, трагедия, беймəлімдеу тағдырға бастау болып, динамикалық серпін 

дарытқан. 

Оқиға туды. Ширығып, серпінді сипатқа ие болды. Алапат буырқаныс, арнасынан асқан 

серпін,  оқырманды  «аһ»  дегізер  ащы  өкініш...  Көздері  от  шашып,  езуі  ақсиған  шұбар  шері 

ашулы жолбарыс Шақанның сүйген жары Ажарды, жалғыз ұлы бес жасар Сəменді мерт қылды. 

Бойындағы бар үрейі сап тиылған, тек қана өлім тілеген Шақан сары тарғыл, пері жолбарысқа 

ақыра  ұмтылды.  Жолбарыстың  алғашқы  жемін  тастамайтын  əдеті  ме,  екі – ақ  қарғып,  жан 

даусы  шыққан  құртақандай  сəбиді  қапсыра  тістеген  күйі  түйе  бойламас  қалың  қамыс  ішіне 

кіріп  ғайып  болды.  Əкесінен  көмек  тілеген  бауыр  еті  баласы  мен  əйелін  құтқара  алмағаны 

Шақанның көзінен жас емес, қан сорғалатып, ішкі жан дүниесі солып, зарлап қан қақсап қалды. 

Бірақ...  даланың  текті  де  құдіреті  күшті  тағысы  неге  Шақанның  өзін  жарып,  паршалап 

өлтірмеді?  Əлде  өзінің  қуаттылығын,  бұның  міскіндік  халін  түсініп,  мүсіркегені  ме? «Сенен 

гөрі мен мықтымын, айбаттымын, менің мəртебем биік» дегені ме? Əлде «О, сорлы да бейшара 

жандар,  қашаннан  бергі  арманым  еді  сендердің  мүсəпір  күйлеріңді  көрсем  деп  едім.  Міне, 

арманыма  жеттім.  Сен – ақыл – ой  дарыған  ерекше  айуансың,  атың  ғана  адам,  мен  де 

айуанмын. Сен мəңгі – бақи табиғатқа, жаратылысқа қиянат жасап келесің, мен ұрпақ өрбітуді 

ғана мақсат тұттым, сен аң – құс, тірі айуанды ғана емес, өзіңді – өзің қырып жатырсың. Қашан 

сенің тілің кəлимаға келеді, ..... қашан тояды? Жалпы болдым, тойдым дейтін күнің бар ма? Екі 

аяқты  хайуан – ау,  неге  аузыңнан  «қанағат», «тəуба», «шүкіршілік»  шықпайды?  дегенді 

айтпақшы болды ма. Бір - ақ күнде адамның тəубасын келтірді. Осыдан келіп, əлем – жұмбақ 

емес, адам жұмбақ философиялық сауалы көлденең дейді.  

Алапат  трагедияны  естіп,  ағайынының  иесіз  үйіне  келген  аңшы  қарияның  айтуынша, 

жолбарыс  құдіретті  аң,  айлакер  аң,  ешкімге  өзінен  соқтықпайтын,  қиянат  көрсеткен  жанды 

аямайтын  аң.  Ол – қорқау  қасқыр  немесе  қабан,  құзғын  емес.  Еш  уақытта  өлексені  жемейді, 

қалған – құтқанды  менсінбейді.  Ешкімнің  алдында  төменшіктемейді,  тізерлемейді, 

жығылмайды. Қысқасы, текті тағы. Ал текті болса, еш жазықсыз бейкүнə жас ана мен қаршадай 

бүлдіршінді неге шайнап өлтірді? 

Автор  романының  идеялық  мотиві  де,  локомотив  іспеттес  қуатты  күші  де  осынау 

сауалдарға оқырман тарапынан жауап табуға итермелеуінде.  

«Мен жоқпын. Яғни өлгенмін, ештеңеге дəрменсіз тек қана сүлдері ғана. Кезінде отбасы, 

ошақ  қасындағы  бақытты  кезең  көзден  ғайып  болып,  сағымдай  ұшқыны  да  қалмаған.  Шақан 

əлдеқашан  марқұм  боп  кеткен.  Бүгін...  жоқ,  бүгін  емес,  əнеукүні  əйелі  мен  баласы  мəйіт 

болғанда  өлген.  Ал  мына  Шақан...  Шақан  емес,  сол  Шақанның  сұлбасы  ғана.  Былайша 

айтқанда,  тірі  өлік,  құр  сүлдері  ғана.  Бұл – Шақанның  толғанысы,  күйзелісі.  Тірі  болса  да, 

өлгені.  Өзін  өлілер  қатарына  қосуы.  Сол  «тірі  өлік»  жер  бетінен  бүкіл  шерілерді  құртуға  бел 

байлайды. Соғыс ашады. Серт береді. Жолбарыстың өзі ме, шөнжігі ме, қаншығы ма, бəрібір, 

əйтеуір,  өлтіре  берсе  болды.  Шақан  алапат  қан  майданға  шықты.  Кім  жеңеді,  кі  жеңіледі? 

Бəрібір,  есеп – қисаптың  қажеті  жоқ.  Əйтеуір,  жер  бетіндегі  тарғыл  тажалды  қырып  бітсе , 

болды. Шақан өз жанынан өзі безді. Адами жылуды, адамша ғұмыр кешуді, жаңадан жар сүюді, 

ұрпақ  өрбітуді  тəрк  етті.  Алапат  қантөгіс  басталды.  Қантөгіс  емес,  трагедия.  Білтелі  мылтық, 

заманауи  от  қаруға  орын берді. Шақан тауды  да, тасты  да,  қалың орманды да, ну тоғайды  да 

кезді.  Мақсаты – жолбарыс  біткеннің  барлығын  құрту,  ыстық  қанынан  ұрттау.  Орны  толмас 

өкініші үшін, жазықсыз өлген ұлы мен бейшара жары үшін. Ол біртін – біртін өзінің де тарғыл 

шерінің  пиғылы  мен  айласын,  қуаттылығы  мен  іс – əрекет  психологиясын  зерттеймін  деп 

жүріп,  сол  жолбарысқа  айналып  бара  жатқанын,  жолбарысша  ақырып,  жолбарысша  жымын 

білдірмей  қозғалуды, иіс сезуді, оқыстан  жауына  шабар шалт қимылды  əбден  меңгерген – ді. 

Ол ол ма, Шақан – шері мінезін игерген – ді, əбден қанығып, көкейіне түйген – ді. Өзі де мерт 

бола  жаздады,  жарақат  алды,  бірақ  райынан  қайтпады.  Тек  қана  қыру  керек,  өлтіру  керек, 

тұқымын тұздай құрту  керек, жою керек. Жер əлемінде бір шері қалмауы керек. Олар мұның 

өмірлік қосағын, он екіде бір гүлі ашылмаған сəбиін өлтірген. Қыс па, жаз ба, көктем бе, күз бе, 

Шақанға бəрібір еді. Кегі қайтса болды, дала шерісінің ыстық қанына тойса болғаны.  

Мұхтар  Мағауин  біз  толғап  отырған  жайттың  бірде – біреуін  не  баяндау  тəсілімен,  не 

монолог, диалог, полифониялық тəсіл, психологиялық дəлелдеме тағы басқа тəсілдердің бірде – 

142 

 

біреуін беруді мақсат тұтпаған. Бəрі де автор – қаһарман – оқырман үштағанының аясына еніп 

кетіп, бір ғана басты кейіпкер Шақан іс – əрекетін кескіндеу барысында жоғарыдағы көркемдік 

– эстетикалық ізденістер жүйесінен бастау алған.  

Романда  эпизодтық  сипатта  ғана  көрінген  орыс  ұлығы,  тілмаш,  мерген  ағасы,  екі  жүзді 

сұрқия  туысқаны  болмаса,  бір  ғана  кейіпкер  Шақан  іс – əрекеті,  танымы,  пиғылы  бүкіл 

сюжеттік желінің тартымдылығы мен динамикалық дамуына алғышарттар жасаған.  

Жанкешті  айқас,  адам  мен  адамның  арасындағы  емес,  адам  мен  түз  тағысының 

арасындағы  қанды  шайқас  шеріге  қаншалықты  қырағылық,  сақтық,  өшпенділік  сыйлағаны  өз 

алдына, Шақанға жаңа бір сырлы əлемнің құпия есігін ашқызғаны дау туғызбайды.  

Ол  есік – сусыз  далаға  тап  болып,  сілесі  құрыған  бас  қаһарманның  ерте  заманда 

қиратылып, орнында тек күлі ғана қалған көне шаһарға тап болуы, көмусіз қалған жандардың 

күн көзінде қаңсыған бас сүйектеріне көзі түсуі, қолымен ұстауы. 

Ол  есік – Шақанның  жан  дүниесіне  алапат  өзгеріс  əкелуі,  өзі  сол  уақытқа  дейін  түсіне 

қоймаған, қаперіне кірмеген жайттарды енді ғана сезініп, мəңгіріп қалуы, болмысында алапат 

бір күштің бас көтеруі, жойқын құбылыс, сұрапыл буырқаныстың пайда болуы. 

Ол  есік – сол  сəтке  дейінгі  қанды  жорығына  басқаша  көзбен  қарауы,  жанын  жаралауға 

жетелеген сойқан таныммен бетпе – бет келуі.  

«Құдайым – ау, мен аяулы жарым мен бейкүнə ұлым үшін дала тағысынан кек алмақ боп, 

сұрапыл қан майданда жүрмін ғой, зұлымдықтың түп негізі жолбарыс деп жүріппін – ау. Бірақ 

мүде  олай  емес  екен-  ау,  зұлымдық  мына  бізде  екен  ғой,  яғни  екі  аяқты,  жұмыр  басты  Адам 

атты айуанда екен. Бұл жыртқыш Адам деген атты жамылып, гүлдей жайнап тұрған қалаларды 

қиратыпты ғой, ер жүрек адамдар туған қаласын бермес үшін қажымай қан майданға түскенде, 

жеңе алмайтынын  біліп,  Іленің арнасын бұрып, жазықсыз жандарды, шал – кемпір, сəбилерді 

суға  тұншықтырған  ғой.  Тіпті  бірін – бірі  жерлеуге  де  мұрсат  бермепті  ғой.  Көмусіз  қалған 

адамдардың  обалы  кімде?  Неге  адам  бірін - бірі  аяусыз  қырған?  Адамдарға  не  жетпейді? 

Байлық,  атақ – даңқ,  шен – шекпен  бе?  Ал  сол  мұратына  жетсін – ақ.  Одан  бері  талай  ғасыр 

өтіпті, қайсысы о дүниеге сол байлығын, үстем мерейін ала кетіпті? Тəңірім – ай, бар зұлымдық 

та, қанқұмарлық та мына бізде, адамдарда екен ғой!» Автор дəл осы монолог сипатын идеал – 

тұғырнамаға  айналдырып,  тура  біз  сияқты  қаһарманының  аузына  толғамды,  сөз  салмаса  да 

негізгі тұжырымдамасын символдық сипатта бергені бірден байқалады.  

Романның  жетістігі  де  сонда  яғни  авторлық  ұстаным  оқырманды  ойлантуға,  толғануға, 

тебіренуге,  үміт  пен  күдік  жетегінде  болуға  толыққанды  алғышарттар  жасаған.  Айтылған 

жайттарды қысқаша тұжырымдап айтсақ, 



 

«Шақан  шері» романының  ұлттық  əдебиеттегі  өзіндік  маңызды  орнына  бүкіл идеялық 

қазығы, көркемдік – эстетикалық ізденістер жүйесімен бірге, кең тынысты типологиялық өрісін 

шұрайлылыққа бастағанын аңғарамыз; 



 

«Шақан  шері»  романының  Адам – Табиғат – Сана  үштағанының  өзара  ұштаса,  даму 

эволюциясын  бастан  кешіре  келе,  қоғам  атты  адамдар  тобының  бағыт  бағдарын,  кескін – 

келбетін,  болмыс – бітімін  жан – жақты  танып,  философиялық  ой  түюге  мүмкіндік  беріп 

тұрғанын пайымдаймыз; 



 

«Шақан шері» романының ұлттық болмыс иірімдерінен мейлінше мол нəр алып, қазақ 

қаламгерінің  жалпы  адамзаттық  құндылықтарды  барынша  проблема  етіп  көтерген  сипатын 

байқаймыз.  

Шағын еңбекте Мұхтар Мағауиннің эпикалық құлашы кең, мол тынысты «Шақан шері» 

романын егжей – тегжейлі талдап, сараптау мүмкін емесі белгілі, біз тек шығарманың идеялық 

өзегіне арқау болған жайттарға ғана тоқталдық.  

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Добролюбов Н. Полн. собр. соч. Т.І. – М., 1949. 

2. Мағауин М. Шақан шері. Роман. – А., 1998. 

 

 

 

 

 

 

143 

 

ƏОК 82-1 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: