Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті м. О.ӘУезов атындағЫ Әдебиет және өнер институты
жүктеу/скачать 1,97 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- (Өтеген Күмісбаев шығармашылығы жайында)
- бүгінгі тәуелсіз әдебиеттануға қосылған
| Пайдаланған әдебиет
Кәкішұлы Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. ІІ бөлім. (Оқу құралы) – Алматы: «Білім», 2003. –232-бет. ӘДЕБИ БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ (Өтеген Күмісбаев шығармашылығы жайында) Әдебиет теориясының негізгі бір саласы – әдеби байланыстарды сарын, сюжет, еліктеу түсініктері арқылы айқындау болып табылады. Қазақ әдебиетінің басқа әдебиеттермен байланысын анықтау саласының негізі мамандардың бірі – шығыстанушы ғалым Өтеген Күмісбайұлы. Ғалымның еңбектері: «Терең тамырлар» (1994), «Абай және Шығыс (1995), «Проблемы арабо-персидских и казахских литературных связей (ХІХ-ХХ вв.)» (1991, 1996), «Мұхтар Әуезов және әдебиет әлемі» (1997), «Т.Ізтілеуов және оның «Рүстем-дастаны» (Монография. 1982), «Казахская поэзия и восток» (Монография. 2000), «Иран әдебиетінің тарихы» (Монография. 2002), «Екі перне» (Сын. 1980), «Ортақ арна» (Сын. 1985) еңбектерінде талантты әдебиеттанушы әрі кәсіби сыншы ретінде танылды. Ө.Күмісбаев шығыс әдебиеті мен қазақ әдебиетінің өзара байланысты мәселелеріне арналған 1000-нан астам ғылыми мақалалардың авторы. Өтеген Күмісбаевтың «Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ веков» (1991) атты зерттеуінің мәні ерекше. Қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланысы қалай іске асты? Зерттеу осы сауалға толық жауап береді. «Классические жанры восточной поэзии в казахской и тюркоязычных литературах» атты тарауда зерттеуші XVIII ғасыр мен XIX ғасырда шығыс әдебиеті сюжеттерінің қазақ сөз өнеріне келуін айқындап береді. Ғалым ауыз әдебиетіндегі Фирдоуси, Низами, Науаи, араб-парсы, индия әпсаналарынын «Ләйлі-Мәжнүн», «Шахнаме», «Тотынаме», «Фархад пен Шырын», «Тахир мен Зухра», «Ескендір», «Рүстем-дастан», «Атымтай Жомарт», «Мұңлық-Зарлық» жырларында сюжеттік сарын ретінде қайта жырлануын анықтаған. «Казахские поэты-книжники» тарауында Ж.Шайхысламұлының (1857-1936) «Сал-сал», «Зарқұм», «Жүсіп-Зылиха», «Шәкір-Шәкірат», «Мұңлық-Зарлық», «Дариға қыз», «Кербала шөлі», «Рүстем дастандарын» 1890 жылы (Қазан, Уфа) Петербордан шыққанын мәлімдеген, Жүсіп Таубаев (1882-1936) «Шахнамені» аударғаны айтылған. Совет әдебиетшілері бұл ақындарды «Кітаби «қиссашылдар» деп атаған. Осы ретте Шәді төре Жәңгір мен Т.Ізтілеуұлы айқындалған. Ғалым Ө.Күмісбаев 6 кітаби аындардың есімін анықтады. Олар: Т.Ізтілеуұлы, О.Шораяқұлы, Кете Жүсіп, Кете Шаһар, Ш.Жәңгірұлы, Молдағали. Фирдоусидің «Шаһнаме» аудармасы қазақ әдебиетіне ерекше әсер еткені анықталып, аудармалардың реті де сараланған. «Поэтические переложения «Шахнаме» Фирдоуси в литературе» тарауында Бұхар жыраудың толғауларындағы Фирдоусиге еліктеуі, қазақ ертегілеріндегі Ескендірдің мүйізі туралы аңыз, оның тірі суды іздеуі айтылған. Абайдың «Ескендір» поэмасы арнайы зерттелген. Абайдың «Масғұт», «Әзім туралы» т.б. сюжеттеріне арналған өлеңдері жан-жақты қарастырылған. Сағди-Абай шығармаларындағы, Кеншімбай мен Ақсұлу айтысындағы шығыстық сюжеттер тұрғысынан айқындалып зерттелген. Осы тұрғыдан Майлықожа Сұлтанқожаұлы, («Тотықұснаме»), Кете Жүсіп Ешниязұлы, Кенжеқожа Құлмырзаұлы, Ж.Таубаев, Ш.Жәңгірұлы, М.Бекежанов, И.Наушанбаев, А.Тәжібаева, И.Тілеуқабылұлы, Қ.Қабанұлы, Ақсулу, Молда Мұса мен Бұдабай ақын, Т.Ізтілеуұлы, О.Шораяқұлы, С.Шәріпов, Қ.Әбдіқадірұлы шығармалары қарастырылған. Совет кезінде тек еуропалық және орыс әдебиетімен салыстырылып зерттелген қазақ әдебиеті тәуелсіздік әдебиеттануда Шығыс классикалық әдебиетімен осылай салыстырмалы зерттеу арқылы теориялық тұрғыдан зерделенген. Шәкәрімнің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасын ғалым Ө.Күмісбаев арнайы зерттеген. Мұнда шығыстық сюжет сақталғанымен қазақ тілінде төлтума екенін ғалым айқындаған: «Ш.Кудайбердиев конкретизирует образ Лейлы, отталкиваясь от казахских поэтических традиций в трактовке женского образа. Так, монолог героини в некоторой степени созвучен лирическим стихам о любви Абая. Здесь уместны слова известного советского востоковеда, характеризующие творчество Навои: «При такой трактовке роман получает совершенно иную направленность. Это прежде всего протест против средневекового воззрения на девушку как на товар, который можно продать, не считаясь с тем, что она имеет свои желания, что она ищет свое счастье». Именно это нечеловеческое отношение к женщинам в феодальном обществе подчеркивает казахский автор» [1. 106]. «По объему дастан Шакарима насчитывает около 1700 стихотворных строк без каких-либо прозаических вставок; от начала до конца он написан четверостишиями (қара оленем) и лишь Лейлы передается восьмисложным стихом а-б-а-б- и т.д. Язык дастана и некоторой степени усложнен арабо-персидскими заимствованиями, но такие слова, как «шахар», «зират», «ыктияр», «мираскор», «ракат», пэри», «беит» и др., прочно вошли в словарный захского литертурного языка. Сохраняя основную сюжетную линию Ш.Кудайбердиев создал своеобразный казахский вариент легенды. ... в дастане «Лейла и Меджнун» основное место отведено чувствам и переживаниям героев» [1, 108-109]. Қазақ әдебиетіндегі «Мың бір түн» сарыны тарауында арабтың әдеби жәдігерінің шығу тегін де ғалым анықтаған: «В основу «Тысячи и одной ночи» лег, по-видимому, арабский перевод индийских сказок из персидского сборника «Тысяча преданий» («Хезар Эфсане»), о существовании которого еще в X века сообщают арабские источники. Судить о характере этого перевода трудно, так как до нас дошел лишь обрамляющий рассказ о сказочнице, бесконечно оттягивающей своими историями угрожающую ей смерть. Этот рассказ встречается в индийской литературе и составляет древнейшее ядро «Тысячи и одной ночи». Многие фантастические сказки «Тысячи и одной ночи» также имеют прототипы в индийской древней или средневековой литературе, к некоторым сказкам можно подыскать параллели в литературе народов Дальнего Востока» [1. 109]. Құран мен Інжілдегі сюжеттердің негізгі желісі арнайы қарастырылған. Сюжеттің өзгеруін ғалым былай анықтайды: «Во второй половине XIX в. сюжеты, мотивы из Библии и Корана, обработанные персидско-арабским фольклором, через творчество классиков Востока попадают и в казахскую устную и письменную литературу. Так, казахские сказки о Лукпан-хакиме (т. е. о пророке Лукмане) теряют изначальную мусульманскую окраску и превращаются в сказку о добром помощнике, советчике и лекаре.... Сюжеты сказок о Лукпан-хакиме вначале проникли в устную, затем перешли в письменную литературу казахов. Во всех казахских вариантах Лукпан-хаким – искусный лекарь, мудрый человек, наставник, советчик. Если пророк Лукман, по Корану, терпелив, пассивен, то в казахских сказках Лукпан-хаким – человек с большим жизненным опытом, находчивый, умный, активно действующий. Он настолько вжился в организм казахской сказки, что стал подлинным национальным героем. Сложилось много легенд, сказок о мудром Лукпане и в узбекской, татарской, туркменской, каракалпакской и в других среднеазиатских литературах» [1, 110-111]. «Мың бір түн» сарындарының төңкеріске дейін қазақ тілінде жарық көргені де осы зерттеуде анықталған. Бұл сюжеттер совет заманына дейін таралғаны туралы: «Многие отрывки из «Тысячи и одной ночи» на казахском языке увидели свет еще до Великой Октябрьской социалистической революции. О полезности труда рассказывается в одной из сказок, опубликованных в казахской газете Т. У. Г. 1871 г. № 24, 1872 г. № 3, № 4, № 22, № 24, 1873 г. № 2, № 7, № 8, №9, №11, № 17, «Лукпан-хаким» легенда-рассказ ДуГ, 1889 г. № 5, «Восточная сказка» ДуГ, 1891 г. № 28, «Источник добра» (Сказка Востока), «Атымтай Жомарт» (в рассказе восхваляется труд), «Хикая тысячи и одной ночи», ДуГ, 1895 г. № 41-48, Д.И.Эварницкий «Как Искандер Зулхарнайн побеждал своих врагов» ДуГ, 1895 г. № 5 (запись автора легенды об Александре Македонском), «Жамшид» – ДуГ, 1897 г. № 1, 2 и др» [1. 113]. Бұл мотивтің А.Азаматқызы, Кете Жүсіп Ешнияз, Ә.Найманбаев, О.Шораяқов, Ақансері шығармалары мен «Сейфүл-Мәлік» поэмасында орын алғаны да айғақталған. «Зарубежный Восток в современной казахской поэзии» тарауында шығыстанушы ғалым Абай, М.О.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Б.Момышұлы, Ә.Әлімжанов, О.Сүлейменов шығармалары туралы шетелдегі пікірлер де жүйеленген. Сонымен бірге шығыс тақырыбын совет кезінде Жамбыл, М.Әуезов, І.Жансүгіров, Ғ Мүсірепов, С.Шәріпов, Ә.Шәріпов, Т.Ахтанов, Ә.Әлімжанов, О.Сүлейменов, Қ.Жармағамбетовтің дамытқаны анықталған. Б.Көнішевтің «Лұкпан хакім туралы» балладасын ғалым Ө.Күмісбаев талдаған. Жазушы адамның ақылы мен еңбекқорлығын алға қойған. «Халила мен Димна» сарынын осы еңбекте ғалым арнайы зерттеген: «Халила и Димна» – книга родом из Индии, написана на языке санскрита. Имена древних индусов Каратана и Даманака впоследствии получили траскрипцию в арабском языке как Калила и Димна. Первый перевод на арабский с пехлеви был сделан арабским автором (VIII в.) Абдаллахом Ибн аль-Мукаффа. В 1816 г. Сильвестр де Саси опубликовал перевод Ибн аль-Мукаффа. Придворный врач Хосрова Анушривана (531-579) собрал разрозненные части этого текста воедино и перевел с санскрита на пехлеви. Оригинал в Индии не сохранился, неизвестно, кто был автором книги и сколько было в ней глав. Поэтому вопросу существуют разные мнения. На наш взгляд, верно утверждение, что первоначальная редакция «Халилы и Димны» состоит из пяти (по другим источникам – двенадцати) глав, а в арабском переводе Ибн аль-Мукаффы их двадцать. Главы, каждую из которых предваряет эпиграф, написанный в форме вопросов и ответов, соединяются между собой притчами. Главная ценность книги – в нравоучительных сентенциях, многочисленных поговорках, изречениях. «Халила и Димна», хотя и называются «книгой на языке зверей и птиц», посвящена человеку. Описывая поступки, разговоры животных, в которых без труда угадываются человеческие пороки и слабости, автор повествует о добре и зле, дружбе, коварстве, преданности и ненависти» [1, 119-120]. Бұл сарын молда Мұса Байзақов, Ы.Алтынсарин, Т.Ізтілеуұлы, Майлықожа, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев шығармаларында орын алғанын Ө.Күмісбаев әдеби талдаулар арқылы айғақтап берген. Ғалым, шығыстанушы Өтеген Күмісбаевтың әдеби-теориялық салыстырулары бүгінгі тәуелсіз әдебиеттануға қосылған нақты үлес екені анық. Тәуелсіздік кезеңде ғалым жариялаған әдеби мұра әдебиеттанулық зерттеулерге арқау болып келеді. Әдебиет теориясының негізгі бір саласы – әдеби байланыстарды айқындау болып табылады. Өтеген Күмісбаевтың «Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ веков» атты зерттеуінің мәні ерекше (А, Наука. 1991)5. Қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланысы қалай іске асты? Зерттеу осы сауалға толық жауап береді. «Классические жанры восточной поэзии в казахской и тюркоязычных литературах» атты тарауда зерттеуші 18 ғасыр мен 19 ғасырда шығыс әдебиетінің сюжеттерінің қазақ сөз өнеріне келуін айқындап береді. Ауыз әдебиетіндегі Фирдоуси, Низами, Науаи, араб-парсы, индия әпсаналарының «Ләйлі-Мәжнүн», «Шахнаме», «Тотынаме», «Фархат пен Шырын», «Тахир мен Зухра», «Ескендір», «Рүстем-Дастаны», «Атымтай Жомарт», «Мұңлық Зарлық» жырларында сюжеттік сарын ретінде қайта жырлануын анықтаған. «Казахские поэты – книжники» тарауында Ж.Шайхысламұлының (1857-1936) «Салсал», «Зарқұм», «Жүсіп-Злиха», Шакир-Шакират, «Мұңлық-Зарлық», «Дариға қыз», «Кербала шөлі», «Рүстем дастандарын» 1890 жылы (Қазан, Уфа) Петербордан шыққаны мәлімделген, Жүсіп Таубаев (1882-1936) «Шахнамені» аударғаны айтылған. Кеңес әдебиетшілері бұл ақындарды – «кітаби ақын», «қиссашылдар» деп атаған. Осы ретте Шәді төре Жәңгір мен Т.Ізтілеуұлы айқындалған. Өтеген Күмісбаев 6 кітаби ақынның есімін анықтаған: Т.Ізтілеуұлы, О.Шораяқұлы, Кете Жүсіп, Кете Шаһар, Ш.Жәңгірұлы, Молдағали. Фирдоусидің «Шаһнаме» аудармасы қазақ әдебиетіне ерекше әсер еткені, аудармалардың реті сараланған. «Поэтические переложения «Шахнаме» Фирдоуси в казахской литературе» тарауында Бұхар жыраудың толғауларындағы Фирдоусиге еліктеуі, қазақ ертегілеріндегі Ескендірдің мүйізі туралы аңыз, оның тірі суды іздеуі айқындалған. Абайдың «Ескендір» поэмасы арнайы зерттелген. Абайдың «Масғұт», «Әзім туралы» т.б. шығыс сюжеттеріне арналған өлеңдері қарастырылған. Саади – Абай шығармаларындағы, Кеншімбай мен Ақсұлу айтысындағы шығыстық мәліметтер, сюжеттер тұрғысынан айқындалып зерттелген. Осы тұрғыдан Майлықожа Сұлтанқожаұлы («Тоты құснаме»), Кет Жүсіп Ешниязұлы, Кенжеқожа Құлмырзаұлы, Ж.Таубаев, Ш.Жәңгірұлы, М.Бекежанов, И.Наушанбаев, А.Тәжібаева, И.Тілеуқабылұлы, К.Қабанұлы, Ақсұлу, Молда Мұса мен Будабай ақын, Қ.Абдықадыров, Т.Ізтілеуұлы, О.Шораяңұлы, С.Шәріпов, Қ.Әбдіқадірұлы т.б. шығармалары қарастырылған. Кеңес кезінде тек европалық және орыс әдебиетімен салыстырылып зерттелген қазақ әдебиеті тәуелсіздік әдебиеттануында шығыс классикалық әдебиетімен осылай салыстырмалы зерттеу арқылы теориялық тұрғыдан айқындалды. Шәкәрімнің «Ләйле Мәжнүні» арнайы зерттелген. Шығыстық сюжет сақталғанымен қазақ тілінде төл тума екені айқындалған. Қазақ әдебиетіндегі «1001 түн» сарыны тарауында арабтың әдеби жәдігерінің шығу тегі анықталған. «Зарубежный Восток в современной казахской поэзии тарауында Абай, М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Б.Момышұлы, Ә.Әлімжанов, О.Сүлейменов шығармалары туралы шетелдегі пікірлер айғақталған. Шығыс тақырыбын кеңес кезінде Жамбыл, Әуезов, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов, С.Шәріпов, Ә.Шәріпов, Т.Ахтанов, Ә.Әлімжанов, О.Сүлейменов, Қ.Жармағанбетов дамытқаны анықталған. І.Жансүгіровтің «Гималай» өлеңі осы тұрғыда талданған. М.Әуезов «Индиялық кездесулері», Т.Ахтановтың «Индия повесі», Ә.Тәжібаев, О.Сүлейменов, Ж.Молдағалиев, А.Шамкенов шығармашылығы Индия айғақталған. Ж.Молдағалиев «Бомбей түні», Ғ.Мүсіреповтің «Япон балладасы», «Қол әңгімесі», «Арқа әңгімесі» Хиросима трагедиясының қайталанбауын меңзегені; Ә.Ахметовтың «Хризантема» өлең циклі, Қ.Жармағанбетовтың «Соңғы түн» кітабындағы «Фирдоси балладасы» – Фирдази мен Сұлтан Махмұт мотивін қамтыған. Б.Көнішевтің «Лұқпан хакім туралы» балладасы талданған. Жазушы адамның ақылы мен еңбекқорлығын алға қойған. Лұқпан хакім бейнесі ертегіде дамығаны айғақталған. Қ.Ыдырысовтың «Сәлем, Арабия» өлең жинағы талданған. А.Шәмкеновтың «Индияның сарыны» да осы тұста талданған. Қ.Жұмалиевтың «Шам Қасасы» поэмасы да осыған орай қарстырылған; З.Шүкіровтың дастандары («Адам, ана – жер», «Клеопатра») талданған. «Қалиле Димна» сарыны арнайы зерттелген: «Қалила и Димна» – книга родомиз Индии, написана на языке санскрита. Имена древних индусов Каратана и Даманака впоследствии получили траскрипцию в арабском языке как Калила и Димна. Первый перевод на арабский с пехлеви был сделан арабским автором (VIII в.) Абдаллахом Ибн аль-Мукаффа. В 1816 г. Сильвестр де Саси опубликовал перевод Ибн аль-Мукаффа. Придворный врач Хосрова Анушривана (531-579) собрал разрозненные части этого текста воедино и перевел с санскрита на пехлеви. Оригинал в Индии не сохранился, неизвестно, кто был автором книги и сколько было в ней глав. По этому вопросу существуют разныемнения. На наш взгляд, верно утверждение, что первоначальная редакция «Калилы и Димны» состоит из пяти (по другим источникам – двенадцати) глав, а в арабском переводе Ибн аль-Мукаффы их двадцать. Бұл сарын Мұса Байзақов, Ы.Алтынсарин, Т.Ізтілеуұлы, Майлықожа, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев шығармаларында орын алғаны айғақталған. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Кумисбаев У. Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ веков. – Алма-Ата: Наука, 1991. – С.136 2. Кумисбаев У. Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ вв. – Алма-Ата: Наука. КазССР, 1991. С.136 жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|