Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі ғылым комитеті ш. Ш. УƏлиханов атындағы тарих жəне этнология институты

227

12. Гонимые голодом. -С. 98-99.

13. Там же. - С.102-119.

14. Там же.

15. Госархив Актюбинской области.Ф.13, оп.1, д.341, л.40.

16. ЦГАРК. Ф.44,оп.14,д.549,л.63.

17. Там же.

18. Там же, л.141; Госархив Актюбинской обл., ф.13, оп.1, д.458, л.20.

19. Голод в Казахской степи. - А-А., 1991. - С.168.

20. Архив Президента РК.Ф.141, оп.1, д.3702, л.118.

21. Там же, оп.17, д.605, л.79.

22. Татимов М.Б. Летопись в цифрах (на каз.яз). - А-А., 1968. - С. 78-90, 80.

23. Архив Президента РК. Ф.141, on. 1, д. 5492, л.ЗЗ.

24. Там же, с.44.

25. Там же, с. 138.

26. ЦГА РК. Ф.30, оп.2, д. 1550, л.7,8.

27. Гонимые голодом. - С. 48.

28. Архив президента РК. Ф.141, оп.1, д.5192, л.21.

29. Там же, л.42.

30. Тамже,л.43.

31. Гонимые голодом. - С. 49.

32. Архив Президента РК. Ф.141, оп.1, д.5192, л. 30-31.

33. ЦГА РК.Ф.44, oп. 14, д.549, л. 156.

34. Там же, л. 157.

35. Там же. Ф.5,оп.21,д.61,л.151.

36. ЦГА РК.Ф.1179, оп.5, д.?,л.3-4.

37.  Насильственная  коллективизация  и  голод  в  Казахстане 1931 -1933 г.  Сб.  док.  и  материалов. // Втупит. 

Статья и сост. К.С, Алдажуманов и др. - А-А., 1998. - С.238.

38. Там же, с. 237-238.

39. Госархив КАО. ф.17, оп. 27, д.116, л.305.

40. ЦГА РК. ф.1145, оп.2, д.529, л.148.

41. Архив Президента РК. ф.141, оп.1, д. 5192, л.39.

42. ЦГА Каракалпакии. ф.50, on. 1, д. 168, л.52.

43. Архив Призедента РК. ф.141,оп. 1,д. 5192, л. 50 51.

44. Там же, л. 107.

45. Там же, л. 109.

46. Гонимые голодом. - С. 98-99.

47. Насительственная коллективизация и голод в Казахстане. С. 244.

48. ЦГА РК. Ф.1179, оп. 5, д. 9, л. 22.

49. ЦГА Каракалпакии. ф.50, оп.1, д. 108, л. 58.

50. ЦГА РК, ф.1179, oп. 1, д. 51, л. 32.

51. ЦГА Каракалпакии. ф. 50, oп. 1, д. 108, л. 93-94.

52. Там же, л. 94.

53. ЦГА РК. Ф. 44, ОП. 14, д.549, л. 157.

54. Там же, л. 159.

55. Там же, ф. 1179, оп. 5, д. 7, л. 17.

56. Там же, ф. 44, оп. 14, д. 556, л. 27.

57. Гонимые голодом. - С. 116.

58. Там же. - С. 102-103.

59. Казахстан: экономика и жизнь. - 1995. - № 9. - С. 45. 

60. ЦГА Каракалпакии. Ф. 50, ОП. 1, д. 108, л. 148.

61. Там же, л. 62.

62. ЦГА РК. Ф. 1179, оп. 1,д.17,л.32.

63. Там же, ф. 5, оп. 21, д. 95, л. 51.

64. Там же, ф.1179, oп. 1, д. 34, л. 4-6.

65. Там же, ф. 82, oп. 1, д. 1275, л.37,

66. Госархив Актюбинской обл., ф. 13, оп.1, д. 458, л. 21.

67. ЦГА РК. Ф. 1179, oп. 1, д. 47, л. 157.

68. Госархив Западно- Ках. обл. ф. 37, oп. 1, д. 16, л. 2,3.

69. ЦГА РК. Ф. 44, оп. 14, д. 873, л. 32.

70. Вбратском единстве народов СССР. Док. и материалы. - С. 435.

71. ЦГА РК. ф. 229, оп. 1, д. 901, л. 35,91.

228

72. Архив Призидента РК. Ф. 141, oп. 1, д. 6664, л. 181-183.

73. // Казахстанская правда, 1935,11 января.

74. Казахстан: экономика и жизнь. – 1996. - № 6. -С. 70.

75. Вторая Киргизкая областная конференция РКП (Б). - А-А., 1936. - С. 54-55.

76. Архив Призидента РК. Ф. 141, oп. 1, д. 5827, л. 38.

ЖҮГЕНБАЕВА Г.С.

т.ғ.д., Абай ат. ҚазҰПУ

ШЕЖІРЕ – ҚАЗАҚ ТАРИХЫН ТАНУДЫҢ ƏДІСНАМАЛЫҚ ТҰҒЫРЫ

Өзге  тіршілік  иелерінен  саналылығымен  айрылатын  адамзат  ұрпағының  өзін-өзі  тануға,  өзін-

өзі  анықтауға  ұмтылысы  оның  тарихи  санасының  қалыптасуына  негіз  қалады.  Сол  тарихи  сананың 

мəтіндік бір үлгісі шежіре түрінде айшықталды. Дəстүрлі қоғам тұрғындары қазақтардың ХХ ғасыр 

басына дейінгі негізгі тарихи білімі қатарында осы шежіре болғаны белгілі. 

Көшпелі  халық  өміріндегі  шежіренің  ролін,  оның  ұлтты  өзіне  танытушы  хас  белгісін  Қазақстан 

президенті  Н.Ə.  Назарбаев  «Тарих  толқынында»  еңбегінде  терең  пайымдаған [1]. Елбасы  аталмыш 

жұмысында  кеңестік  дəуірде  барынша  мансұқталған  шежіремізге  өзіне  лайықты  ғылыми  бағасын 

берудің зор маңызын жеткізе білді: «...Қазақстан осы ғасырдың бас кезіне дейін тарих көшінің табиғи 

даму  жолында  қалыптасқан  құндылықтары  мен  біте  қайнасқан  тұтастығын  сақтай  білген  дəстүрлі 

көшпелі қоғам еді. ...Көшпелілер қоғамының өзіне тəн жағдайында қазақ халқы өзін орнықтыру үшін 

өз ішінде ғажайып тірек қалыптастыра білген. Сол тірегі, міне, он ғасыр бойы біртұтастығына кепіл 

болып келеді. 

Мемлекеттік құрсаудың болған-болмағанына қарамастан қазақ халқының біртұтас тарихи туынды 

ретінде сақталып қалуына да сол тірек себепші. Бұл жерде əңгіме əрбір қазақтың жеті аталық зердесі 

туралы болып отыр. Сахараның қазағы үшін шыққан тегін білу айдын төсіндегі теңізшінің қолындағы 

компас сияқты. Көшпелі қазақтың өз шыққан тегін жəне рулық байланыстарын міндетті түрде білуі 

шарт.  Бұл  бүкіл  ұлттың  əрбір  мүшесі  үшін  моральдық-этикалық  қағидаға  айналған.  Жеті  атасын 

білу арқылы əркім көрші рулармен байланысын тарата отырып, одан əрі исі қазақтың біте қайнасқан 

туыстастығына көзі жеткен» [1, 31-38 бб.].

Шежіре – адамзат қоғамының тағылық дəуірінің ыдырау сатысында пайда болды [2]. Аталмыш та-

рихи білімнің басты ерекшелігінің өзі оның өте көнелігінде жатыр. Архаикалық қоғамдағы шежіренің 

тарихи  сана - тарихи  білім  ретіндегі  орнын  Геродот  жазып  алған  скифтердің  шығу  тегі  жайындағы 

этногоникалық аңыз да айғақтайды [3, 215 б.]. Шежіре - өзінің сан ғасырлық өмір сүруі барысында мы-

надай мақсаттарға «қызмет етті»: 1) тарихи зердені қалыптастыруға; 2) билеуші таптың өз үстемдігін 

орнықтыру үшін ру-тайпаларының өте ертеден «бар» жəне ақсүйектігін, артықшылығын негіздеуге; 3) 

отарлаушы-империялық саясатты орнықтыруға («бөліп ал да, билей бер!»).

Саяси  тəуелсіздігіне  ие  болып,  өзінің  ұлттық,  рухани  құндылықтарын  танып-білуге  ынталы 

қазақ  халқының  бүгінгі  «шежірешілдігі»  тарихи  зердесін  жаңғырту  əрекеті  екені  күмəнсіз [4-6]. 

Қазақ арасындағы шежіре үлгілері туралы ертелі-кешті қалам тартқан авторлар А.И. Тевкелев, А.И. 

Левшин, Н.Н. Гродеков, Н.Н. Балкашин, П.П. Румянцев, А.Н. Харузин, Ш. Уəлиханов, Н.А. Аристов, 

А.  Құнанбаев,  Ш.  Құдайбердиев,  Мəшһүр  Жүсіп  Көпеев,  Құрбанғали  Халид,  М.  Тынышбаев, 

Х.  Досмұхамедұлы,  Ə.  Бөкейханов,  Қ.  Кемеңгерұлы,  С.  Аманжолов,  Ə.  Марғұлан,  М.  Ақынжанов, 

Х.  Əділгереев,  С.  Мұқанов,  М.  Мұқанов,  Х.  Арғынбаев,  В.В.  Востров,  Н.  Мыңжан,  С.  Толыбеков, 

Х. Маданов, У. Қыдыралин, Ж. Артықбаев, Т. Омарбеков, Ш. Омарбеков, М. Алпысбес, Ə. Дəулетханұлы 

[7], т.б. сан қырлы деректемелік құндылыққа ие мұраны танып-білуге, зерттеуге күш жұмсады.Тарих 

ғылымында арнайы деректемелік зерттеу жүргізген М.Алпыбес болды [8].

Əдебиетші ғалымдардың да шежіретанудағы белсенділіктері зор болды. Мəселен, Қ. Салғараұлы 

[9], А. Сейдімбеков еңбектері [10]. Ғалымдар өз зерттеулерінде шежірені қазақ фольклоры мен ауыз 

əдебиетінің үлгілерінен гөрі ұлттық деректемелік мұралар екенін əр қырынан танытуға зор үлестерін 

қосып келеді.

Шежіре түрлерін жинаумен өткен 90-жылдардың басында «Ана тілі» апталық газеті тікелей айна-

лысып, шежіренің дерек қорын байытты [11]. Құрылғанына көп уақыт өте қоймаған «Алаш» тарихи-

зерттеу орталығы этникалық тарихтың осы бір ең маңызды, күрделі саласымен кəсіби түрде тікелей 

айналысты [12 ].

229

Шежіре – адамзаттың жаратылуынан бастап, оның ру, тайпа, халық (ғылыми термині – этнос) ретін-

де  қалыптасу  процесін  анықтауды  жəне  одан  өзін  танып,  бүгіні  мен  болашағын  қамтамасыз  ететін 

ұлттық тарихи танымның бір бағыты. Шежіре - əлем халықтарының бəріне ортақ. Өйткені өзінің, ру-

тайпасының, ұлтының шыққан тегін, негізін білуге ұмтылмайтын адам баласы жоқ. Бұл адамның табиғи 

құштарлығы. Əуел бастан-ақ міндеті тарихи сананы қалыптастыруға арналған қоғамдық сананың бұл 

формасы – шежіре түрінде, яғни генеалогиялық кесте мен оны дəлелдеуге, талдауға құрылған тарихи 

аңыздар негізінде өмір сүрді. 

Еуразиялық кеңістікті жайлаған халықтардың ортағасырлардағы төлтума тарихи білімі шежірелік 

сипатта  дүниеге  келді.  Шежіренің  ғылымға  дейінгі  басқа  тарихи  білім  түрлерінен  ерекшелігі  оның 

ауызша жəне жазбаша түрде қатар дамығаны. Мəселен, Рашид-ад-Диннің «Жылнамалар жинағы» [13]; 

Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи Рашидиі» [14], Əбілғазы Баһадүр ханның «Түркі шежіресі» [15]; 

Қадырғали Жалайырдың «Шежірелер жинағы» [16]; Өтемісқажының «Шыңғыс-намасы» [17] жəне т.б. 

жазба дəстүрде дүниеге келген шежірелік шығармалар. 

Ғылым оларға ерте қайрылған, деректанулық сыннан өз деңгейінде өтіп қойған жəдігерлер болып 

саналады. Шығармалардың авторлары билеушілердің, немесе өздерінің, ата-бабаларының тарихын жа-

зуды, оны мəңгі сақтауды мақсат еткендерімен, бағынышты халықтардың тарихын қоса қарастырған.

Сондай-ақ қазақ халқының негізін құраған ру-тайпалар шежірелері, сол халық өмір сүрген қоғамда 

ұзақ уақыт ауызша дəстүрде дамыды. Мұны халықтың ауызша дəстүрге басымдық берген тұрмыс салты 

қажетсінді. Халықтың іргесін қаласқан көне ру-тайпалардың шежіресі ежелден-ақ шетелдік деректерге 

(қытай, еуропа) түскенімен, қазақтың өз арасындағы, өз түсінігіндегі шежірелік білімін жинау, жазып 

алу жұмыстары соңғы ғасырларда ғана қолға алынды [18]. Басқа жұрттардың осы сынды мұраларына 

қарағанда тарихи дереккөздік құндылығы жағынан асып түсетін қазақ шежірелері саны жағынан да 

артық [19]. Оларды шартты түрде қазақ халқын құраған ру-тайпалардың шежіресі жəне жүзге кірмей-

тін қазақ руларының шежіресі деп екі үлкен топқа бөлуге болады.

Қазіргі зерттеушілер жиірек пайдаланатын А.И. Тевкелевтің [20], Ш. Уəлихановтың [21], Н. Арис-

товтың [22], Ш. Құдайбердиевтің [23], М. Тынышбаевтың [24], М.-Ж. Көпеевтің [25] т.б. шежірелері 

олардың еңбектерінде деректанулық «сыртқы сынсыз» бірден тарихи дерек жəне дерек көздері түрінде 

қарастырылып келді.

Сондықтан оларды пайдалану барысында бұл деректердің «түпнұсқалық» еместігін назарда ұстаған 

жөн.  Өйткені  шежірелерді  жинаушылар,  мұраны  жеткізушінің  аты-жөнін  айтқанымен,  олардың 

əлеуметтік  тегі,  шыққан  ортасы,  білім  деңгейі,  шежіре  жазылып  алынған  өңір,  мəтін  түскен  уақыт, 

оның жазылу жағдайы, мəтін-мұраның толықтығы, оның бастапқы нұсқасы жайында толық мəліметтер 

қалдырмаған. Мұраны жеткізушінің жəне оны жинаушының, ғылыми айналымға енгізушінің тарихи 

дерекке белгілі бір дəрежеде ықпалы тиетіні белгілі [26].

Қазақ  халқының  шежірелерін  жинаушылардың,  ғылымға  жеткізушілердің  арасында  басқа  ұлт 

өкілдері аз болған жоқ. Кез-келген халықтың рухани мұрасы тек сол ұлттың ділін, тілінің мəйегін бойы-

на сіңірген зерттеуші талдауында ғана толық, терең, əділ бағасына ие бола алатыны даусыз шындық.

Кеңестік  орыс  билігі  тұсында  шежірені  қазақ  халқының  ұлттық  тарихи  танымының  белгілі  бір 

кезеңіндегі  көрінісі,  ғылымға  дейінгі  ұлттық  тарихи  білімінің  қайнар  көзі  деген  көзқарастарға  жол 

жабық  еді.  Оған  көбінесе  саяси-идеологиялық  тұрғыдан  қараушылық  белең  алды.  Ұлтшылдық-

рушылдық белгі іздеу шежіретанудың дамуына жасалған тосқауылға айналды. Қазақтың тарихында 

ұлттың тарихи зердесінен айыру шежіреге тиым салудан басталғанын енді түсінгендейміз.

Қазіргі  ұлттық  сананың  серпілісі,  ұлттық  ғылыми  танымның  өрлеуі  жағдайында  шежіретануға 

түбегейлі бетбұрыс, шежіренің қазақ тарихындағы орнын айқындап алудан басталары хақ.

Ғылыми  шежіретану – ұлттық  тарих  ғылымының  дербес  саласы  ретінде  орнығуы  қажет-ақ.  Осы 

бағыттағы  ең  басты  ұстаным – шежіренің  қазақ  халқының  төлтума  ұлттық  рухани-тарихи  мұрасы 

екеніне негізделуі болса керек. Бұл мəселе шежіреге қатысты түрлі дүдəмал пайымдаулардан, əрі-сəрі 

көзқарастардан, жадағай əдіс-тəсілдерден құтқаратын методологиялық бағытты қалыптастырмақшы. 

Барлық шежірелердің мүмкіндігінше ешқандай сүзгісіз, «шикізат материал» күйінде толық, жан-жақты 

ғылыми аппаратымен жабдықталып шығатын уақыты жетті. Жергілікті өңірлерде жарияланып жатқан 

шежірелерге де байыпты, байсалдылықпен қараған жөн. 

Өйткені,  отантанудың  өлкетанудан  бастау  алары,  өлке  тарихын  сол  өңірдің  азаматтары  жетік 

білетінін,  ел  ішінде  бұрынғы  шежіреші  қариялардың  ізбасарлары  кездесетінін  ұмытпаған  лəзім. 

Бұл  арада  салмақ  фольклортанушы-əдебиетші  мен  деректанушы-тарихшыға  артылуы  қажет.  Осы 

мамандардың бірлігі ғана ғылыми шежіретануды аяғынан тік тұрғыза алады.

Шежіре - ең алдымен дəстүрлі қоғамның ауызша өмір сүрген рухани ескерткіші. Ол осы қоғамда 

230

екі функцияны атқарды. Бірі тарихи сананың міндетіндегі ролі. Мұндай жағдайда шежіре ұжымдық 

тарихи  білім  сипатына  ие  болды.  Анықтап  айтқанда,  шежіренің  адамзаттың  жаратылуынан  бастап, 

жеке  адам,  ру-тайпа,  халықтың  шығу  тегі  (түркі  тектілердің  шежіресі)  жəне  өз  ішіндегі  əлеуметтік 

жіктерінің (мəселен, төре, төлеңгіт, қожа, сунақ шежірелері) бəрін қамти отырып, белгілі бір халықтың 

өзін «шығаруы», сол арқылы өзінің өткенін анықтауға талпынысы. 

Сондай-ақ шежіренің алдыңғы орынға адамның іс-əрекетін емес, оны жасаушы адамның өзін қойып, 

персондалуы оның тарихи білім ретінде, адамзаттың өткен өмірін зерделеудің табиғи эволюциялық да-

муы болып табылады. Тарихи білім түріндегі шежіре тарихи өткенді дəстүрлі қоғамдағы дүниетаным 

(мифологиялық жəне діни сенім бойынша) тұрғысынан пайымдауға ұмтылды. Мұндай қоғамдардағы 

ғылыми ойлаудың нышандары ілкітарихилық тұрғыда еді. Сондықтан шежіренің түп ілкі атаны миф-

тендіру жəне дінмен байланыстыра түсіндіруінен үркудің қажеті жоқ. Адамзат қауымы индустриялық 

қоғамға  жетіп,  оның  дəстүрлі  тарихи  білімдері  ғылыми  танымға  көтерілгенге  дейін  əлі  қаншама 

уақытты керек етті. 

Шежіре екінші функциясында қолданбалық мағынаға ие болды. Бұл оның жеті атаға дейінгі ата-

текті қатаң қадағалау арқылы ұрпақтар арасындағы генетикалық ауытқушылықты болдырмауға күш 

салушы  міндеті.  Соңғы  кезге  дейін  шежіренің  қазақтардың  өмірінде  үлкен  мəнге  ие  болуының  бір 

сыры осында жатыр. 

Шежіренің осы екі қырын терең таразылап алмай, оған деген қоғамдық-ғылыми өмірдегі көзқарасты 

бір бағытқа қою қашықтай бермек. Ойымыз жалаң болмас үшін, пікірімізді шежіретануға қатысты кей-

бір ізденістердің тұжырымдарымен көрсетелік. 

Мəселен, «Ана тілі» апталығында жарияланған шежірелердің кітаптық нұсқасында ауызша дəстүрде 

өмір сүріп келген шежірелердің бір-бірінен айырмашылықтары болуының табиғилығын орынды жаза 

келе: «...Қазақ шежіресін тарқату дəстүріне əбден сіңісіп қалған ауа жайылушылық – олардың көбінің 

қазақты Інжіл аңыздарынан алынған Нұқ пайғамбардан, одан бері қарай яхуди-араб пайғамбарлары 

Ысқақ  пен  Смағұлдан,  одан  бері  қарай  Əнес  сахаба  дейтіннен  тарқатып  əкететіндігі.  Сол  сахаба-

мен бермен қарай Алаш, одан Жайылхан, Сейілхан туыпты-мыс делінеді де, Жайылхан тұқымынан 

шыққан Əбілхайырдан кейінгі үш жүзге бөлінген қазақтың аталары – Ақарыс, Жанарыс, Бекарыстар 

таралыпты  деген  тұжырымдар  жасалады».  Мұны  апталық  жинаған  шежірелерді  шығарушы,  редак-

тор Ж. Бейсенбайұлы іслəм дінін түрк тайпаларына тарату əрекетімен байланыстырады: «...қиялдан 

шығарылған ата-тек туралы əңгімелер желісі ылғи бір пайғамбарларға, сиықтарға (əулиелерге), қожалар 

мен сопыларға, Қыдырқожа, Сəдірқожа, Қарақожа, Ақсопы, Сарысопыларға келіп тіреліп жатты» [11, 

8-9 бб.] - деген түсінік байқалады. Қ. Салғараұлы өзінің «Қазақтың қилы тарихы» еңбегінде (роман-

эссе) шежірені төмендегіше пайымдады: «...шежірелердің денінде қазақ Алаштан тарайды. Алаштан 

Сейілхан, Жайылхан атты екі бала туады. Соның Сейілханынан сегіз арыс түрікмен таратылады да, 

Жайылханының ұрпағына келгенде шежірешілердің берер деректері бір-біріне қайшы келіп, негізінен 

екі нұсқаны алға тартады. Оның біріншісі бойынша Жайылханнан Қазақ, Созақ жəне Ұзақ деген үш 

бала өмірге келеді. Оның Созағы қарақалпақтардың, Ұзағы қырғыздар мен хақастардың түп атасы деп 

есептелінеді. Ал қазағынан кейін үшеуі үш жүздің аталары болған Ақарыс (ұлы жүз), Жанарыс (орта 

жүз), Бекарыс (кіші жүз) деген балалар тарайды.

Екінші нұсқа бойынша Алаштың баласы Жайылханның жоғарыда айтқандай, үш баласы емес, Майқы 

деген  жалғыз  ғана  ұлы  болады.  Осы  майқыдан  Өзбек  пен  Сабиян  деген  екі  бала  туады.  Сабияннан 

Айырқалпақ,  Айырқалпақтан  Қазақ  пен  Созақ,  Созақтан  Қарақалпақ  тарайды.  Ал  қазақтан  жаңағы 

айтқан  Ақарыс,  Жанарыс,  Бекарыс  таратылады.  Сөйтіп  бұл  арада  Майқы  өзбек,  қазақ,  қарақалпақ 

халықтарының түп атасы деп есептелінеді».Зерттеуші шежірелік пайымдауша, қазақ жүздерінің түп 

атасы делінетін Қазақтың үш баласы – Ақарыс, Жанарыс, Бекарыстарды жеке кісі есімі емес, атаулық 

мəндегі жалпылық мағынадағы аттар ретінде түсіндіреді. «... Оған бұл үшеуінің есімінен əр шежіре-

де  əр  түрлі  айтылатыны  да  мүмкіндік  беретін  секілді.  Мысалы,  оларды  бірде  жоғарыда  айтқандай, 

Ақарыс,  Жанарыс,  Бекарыс  десе,  енді  бірде  Бейшора,  Жаншора,  Қарашора  деп  атайды.  Ал  басқа 

бір  шежірелерде  «арыс»  пен  «шораның»  орнын  қожамен  алмастырып,  Аққожа,  Сарқожа,  Қарақожа 

десе, екінші біреуінде Қаракелімбет, Сарыкелімбет, Ақкелімбет деп жатады. Меніңше, осының бəрі 

тегін  емес.  Мұны  шежірешінің  ауызша  айтқаннан  шатастыруы  деуге  болмайтын  сияқты».  Мұның 

себебіне  автор  сол  кезеңдегі  əлеуметтік-қоғамдық  жағдай  мен  көшпелі  өмір  салтын  жатқызады» 

[9, 157-159 бб.].

Əрине, мұның бəрі шежіретанудың жүйелі ғылыми бағыты қалыптасқанға дейінгі кезеңдерінің бел-

гісі болары сөзсіз. Шежірелік мұраларымыз жан-жақты, тарихи деректанулық тұрғыдан жүргізілген 

зерттеу нысанына айналғанда ғана, өзінің ұлттық тарихнамадағы жəне қазақ халқының тарихындағы 

231

орнына  қойылатын  болар.  Бұл  ойымызды  белгілі  шежіретанушы  ғалым  А.  Сейдімбектің  пікірімен 

жалғастырсақ: «...Қазақ шежірелерінің толымды нұсқалары Қазақстан Республикасы Орталық Ғылыми 

кітапханасына, Ұлттық кітапханаға, Мемлекеттік Орталық мұрағатына жинақталған. Бір ғана Орталық 

Ғылыми  кітапхана  қорында 20 мыңдай  қолжазба  болса,  М.О.  Əуезов  атындағы  Əдебиет  жəне  Өнер 

институтының  қолжазба  қорында 6 мың  беттей  шежіре  бар.  Бұлардың  ішінде  деректік  мəні  назар 

аударарлық шежірелер де кездеседі. Əсіресе, «Қазақтың хандары туралы», «Қазақтың өткен батырла-

ры туралы», «Қазақтың өткен билері туралы», «Қазақтың шежірелері», «Үш жүздің шежіресі», «Ұлы 

жүздің шежіресі» деп келетін тақырыптағы қолжазбалардың тарихи дерегі мол». Зерттеуші шежіренің 

қазақ  өміріндегі  маңызына  тоқталып,  қазіргі  қызығушылықтың  халықтың  рухани  тəуелсіздікке 

бетбұруы  белгісіндей  қабылдап,  оның  ұлттық  тарихтың  дерегі  ретіндегі  роліне  мəн  бергізеді: «... 

шежірелік еңбектерді мінеп-сынап, сол арқылы халықтың тарихи жадын өшіруге ықпал етуден гөрі, сол 

шежірелік мұралардың жиналуына, жүйеленуіне жəне дұрыс парықталуына қолдау көрсетіп, ғылыми 

бағыт-бағдар сілтеп отыру əлдеқайда пайдалы болмақ. Осындай қолдаулар көрсету барысында дерек-

тану ғылымында қалыптасқан теориялық-əдіснамалық ұстанымдарға табан тіреп отыру қажет».

А.  Сейдімбек  шежіретанудың  жеткен  деңгейін  қорытып  береді. «Қазақтың  шежірелік  мұрасына 

қатысты  пайымдаулардың  түйіні  мынаған  саяды:  Қазақстан  тарихын  жазу  барысында  Еуразия 

көшпелілері туралы, оның ішінде түркі тілдес халықтар жайында жазылған байырғы жəне ортағасырлық 

еңбектердің баршасы тілі мен діліне қарамастан қаперде болып, ғылыми сараптан өткен деректер ру-

хани айналымға түсуге тиіс. Еңбектері шежірелік сипатта жазылған, əсіресе Алтын Орда ұлысынан 

бергі кезеңді тілге тиек еткен төл авторлардың еңбектері Қазақстан тарихы үшін аса құнды дерек көзі 

болып  табылады.Қазақтың  фольклорлық  мол  мұрасындағы  (тарихи  өлең-жырлар,  аңыз  əңгімелер, 

шежірелік баяндар, мақал-мəтелдер, т.б.) деректерді өмір шындығымен шендестіре отырып, Қазақстан 

тарихының мазмұнын байытатын қыруар мағлұмат сүзіп алуға болады. 

Қазақ хандығы құрылып, қазақ этнонимі орнығып, қазақ ру-тайпалары жаңадан жасақталған кез-

ден  бергі  уақыт  аясында  ғұмыр  кешкен  адамдардың  бəрі  дерлік  шежірелік  түзілімге  іліккен.  Əйгілі 

тұлғалардың бəрінің дерлік өмір дерегі туралы шежіре баяндары бар. Бұл əлем халықтарының тари-

хында кездесе бермейтін бірегей рухани феномен. Яғни, қазақ халқының азаматтық тарихын жазу ба-

рысында шежіре түпнұсқа дерек көзі ретінде айырықша мəн беруді қажет етеді» [10, 11 б]. 

Енді шежіренің дəстүрлі ауызша тарихқа қатысы қандай деген мəселеге келейік. Шежіре өзінің фак-

тісі  эпоним,  этноним,  антропоним  түріндегі  генеалогиялық  кестесін  негіздеуге  ол  жайындағы  түрлі 

аңыздарды  пайдаланып  дəлелдейтіні  белгілі.  Ал  осы  аңыздары  шежіренің  дəстүрлі  ауызша  тарихқа 

қатысын  айқындайтын  дерек  болып  табылады.  Квинтэссенциясы  тастүйін  даланың  ауызша  тарихы 

ауызша жəне жазба шежіреге қатар түскен. Бұл жағдайда ол дербес дəстүрлі тарихи білім – шежіренің 

тарихнамалық дерегі қызметін атқаруға кіріседі. 

Дəстүрлі ауызша тарихтың нағыз үлгілері ХVІ-ХХ ғғ. жазылған шежірелерде ұшырасады. Өтеміс 

қажының  «Шыңғыс-намасы» [17]; Əбілғазының  «Түркі  шежіресі» [15]; Қадырғали  Жалайырдың 

«Жылнамалар жинағы» [16]; Ш. Уəлихановтың «Қырғыз шежіресі [21] жəне Ш. Құдайбердіұлының 

«Түрік, қырғыз-қазақ һəм хандар шежіресі» [23]; Мəшһүр Жүсіп Көпейұлының «Қазақ шежіресі» [25]; 

Х. Досмұхамедұлының «Аламанында» [27], М. Тынышбаевтың «Материалы к истории киргиз-казакс-

кого народа» жəне кейінгі жылдары жарияланған ауызша шежіре нұсқаларында [10-11].

Шежірелер  көшпелілердегі  дəстүрлі  ауызша  тарихтың  күшті  дамығандығын  дəлелдейтін  фак-

тіні ұсынады. Бұл - халықтың жазба дəстүрге мойынсұнбаған кезеңінде өзі, өткені жайында таным-

түсінігімен, парасат-пайымымен тарихын жадында сақтау жолындағы амал-əрекеттері, əдіс-тəсілдері. 

Мұнда  тұтасымен  қазіргі  терминмен  айтқанда,  халықтың  іс-əрекет  тарихы  мен  ментальды  тарихы 

толықтай көрініс тауып, жымдасып, келістіріліп «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне» айналған.

Шежірелердегі «Алаш» эпонимі - «Алаш, Алаш болғанда, Алаша хан болғанда»; «Алаш», «Ноғайлы», 

«Қазақ» этнонимдері – «Алаштан қазақ тараған, Ноғайлыға қараған, жауға алдырмай ноғайлар, бір-

біріне жараған», Ноғайдан қазақ бөлініп, Үш жүз болып тараған»; «Үш Жүз» этнонимі – «Ұлы Жүзді 

таяқ беріп, малға қой»; Орта жүзді белсендіріп дауға қой»; «Кіші Жүзді найза беріп жауға қой»; ру-

тайпа этнонимдері - «Арғын-Найман аталас, Найман-Керей енелес»; «Найман-Керей енелес, Керейді 

Найман ешкімге теңемес, енелестер еніп сөйлесер, аталастар ат үстінен тілдесер»; ру-тайпа этнонимдері 

- «Қаракесек қап-қара күңнен туған, Қазыбегі би болып бетін жуған»; «Қаракесек Шормыз, құдайдан 

да зормыз»; «Шеркеште ағалық, Беріште батырлық, Сұлтансиықта сыпайылық, Тазда ұрлық, Адайда 

зорлық, Есентемірде қорлық»; «Əлім алдында аузыңды тый»; «Барынның басы болғанша, Сарынның 

к... бол»; ел билеушілер шежіресіндегі антропонимдердің квинтэссенциясы: «Нар мойыны Бердібекте 

кесілді»; «Орысты өлтірген Жəлəл ад-Дин»; «Дін Өзбектен қалды»; «Еділ тоңса кім кешпес, Едіге өлсе 

232

кім бармас! Еділ тоңбай тұрып, Едіге өлмей тұрып»; «Ей, Қатағанның ханы Тұрсын» [24, 429 б.] де-

ген мағыналы сөз тіркестері. Бұлардың əрқайсысы халық тарихының түрлі кезеңдерінен, оның саяси, 

əлеуметтік-экономикалық мəселелерін шешуге қажетті деректік жəне дереккөздік шамаларын көрсете 

алады. Мұны Қазақстан тарихының бүгінгі ғылыми тарихының деңгейі дəлелдейді [18]. 

Квинтэссенциялардың өздерінің нақты тарихи шындыққа негізделгенін ғылым жетістіктері жоққа 

шығара алмайды. Халықтың өткені тұтасымен өзінің тарихына берген бағасы арқылы безбенделіп, Сөз 

өнеріне негізделген руханиятында сақталып қалған. Жəне ол сол халыққа ғана тəн дүниетаным бойын-

ша астарласқан. Дəлел ретінде жоғарыдағы квинтэссенциялардың кейбіреуіне талдау жасап, тексеріп 

көрелік.  Біздің  мысалымызда  «Қаракесек  қап-қара  күңнен  туған,  Қазыбегі  би  болып  бетін  жуған» - 

мағыналы сөз тіркесі. Қаракесек Орта Жүздегі Арғын тайпасына жататын ру екені Ш. Құдайбердиев, 

М.- Ж. Көпеев, М. Тынышбаев, С. Аманжолов жəне «Ана тілі» апталығының кітаптық нұсқасындағы 

шежірелер де келтіріледі [7; 11]. Көшпелі қоғамдағы түрлі жағдайлар (шапқыншылықтар, соғыстар, 

келіспеушіліктер,  стихиялық  апаттар  т.б.)  себебінен  ру-тайпалардың  өзара  аралас-құраластығы  жиі 

кездесетіні мəлім. Қаракесек Кіші Жүзде де бар [24].

Қаракесек руы жайында Ш.Құдайбердіұлының шежіресі мынадай мəлімет береді: «Арғын ағаның 

нəсілінен Қодан, оның баласы Дайырқожа, лəқап аты Ақжол, оның бəйбішесінен Қарақожа, тоқалынан 

–  Сомдық,  мұның  екі  баласы:  Саржетім,  Шақшақ.  Олардың  нəсілі  кіші  жүзде  тоқал  арғын  атана-

ды.  Қарақожаның  бəйбішесінен  баласы – Мейрам  жəне  Момын  деген  тоқалынан  үш  баласы – Қара 

сопы,  Кенже  сопы,  Басентиін.  Мейрамның  бəйбішеден  төрт  баласы:  Қуандық,  Сүйіндік,  Бегіндік, 

Кегіндік. Мейрамның тоқалынан – Болат, Қуандықтың төрт баласы – Алтай, Қарпық, Темеш, Беруші, 

Сүйіндіктің нағыз үш баласы –Жанболды, Құлболды, Орманшы жəне асыранды баласы Қаржас. Осы 

төртеуінің нəсілі төртауыл атанды. Бегендіктің баласы-Қозған, Кегендіктің баласы – Қақсал, Болаттың 

нағыз екі баласы – Майқы, Ошан жəне асыранды екі баласы – Жалықбас, Қамбар, осы төртеуінің нəсілі 

қаракесек атанды [23, 41 б.]. Енді М.-Ж. Көпеев шежіресіндегі «Орта Жүз тарихы» туралы жазбасы-

на  назар  аударайық: «Жанарыстың  екі  қатыны  болыпты.  Бірде-бірінің  пұшпағы  қанамай,  бізге  күн 

көру қайда, жас иісті баланы-ай деп, зарығып, қамығып жүрген күндерінде ойламаған жерден алты 

қожа кез келіп, қонады. Олардың батасы қабыл болып, Қарақожа, Аққожа, Ақтамбердіқожа, Дарақожа, 

Есімқұлқожа, Қосымқожа деген алты ұлды болады. Бəйбішеден туған төрт бала: Қарақожа, Аққожа, 

Ақтамбердіқожа,  Дарақожа.  Қарақожадан  арғын,  Аққожадан  найман,  Ақтамберді  қожадан  қыпшақ, 

Дарақожадан қоңырат, Қасымқожаның біреуінен - керей, біреуінен - уақ. Дəстүрлі ауызша тарихтың 

өмір сүрген кезіндегі халықтың салт-санасы, ділі, тарихи ойлауы сол дəстүрлі қоғамның деңгейінде. 

Мұны  сол  қалпында  жазып  алған  М.-Ж.  Көпеевтің  мұралары  осы  бағыттағы  зерттеулер  үшін  де 

құнды дерек көзі болып табылады. Шетелдік тарихтануда өз алдына дербес бағыт болып қалыптаса 

бастаған  ментальды  тарих  дəстүрлі  қоғамдағы  қазақтардың  тарихын  зерттеуде  де  əдістемелік  үлесі 

зор. Ментальды тарих [28, 232-233 бб.] осынау мұрада айқын көрінеді. «Арғынның апасы оң жақта бір 

төреден бала тауып, оны айтуға ұялып, сұрағандарға төмен қарап, шашын тарай берген екен. Сонан 

баланың аты Тарақты қойылып, төре жоқта тарақты төре болуға жарайды деген де сөз бар. Ит жама-

ны барақты, ел жаманы тарақты деген де сөз бар. Қыздан туғанның қиығы жоқ деп арғын балаларына 

тарақты ноқта ағасы болған деседі. Орта жүз тарақтымен қосылып жеті арыс ел аталған. Арғынның 

бəйбішесінің  аты  Аргүл  бəйбіше.  Мұнан  Қотан,  Ботан  деген  екі  ұл  туған.  Ботан  қыршын  жасында 

өліп  қалып,  нəсіл-тұқым  қалмаған,  Қотаннан  Мейрамсопы  жалғыз.  Мейрам  сопының  қайны  алшын 

Құдысбай екен. Қалыңдығының аты Нұрфая екен». Нұрфая ұзатылғанда еріп келген жеңгесі мен күң 

еліне қайта алмай, оларды да Мейрам алады. «Нұрфаяның өзінен Қуандық, Сүйіндік туады. Жеңгесінен 

Бегендік, Шегендік туады. Күңнен Болатқожа туады».Сүйіндік кенже болып, Қуандық одан көп үлкен 

жəне алты балалы болады. Кейін олардың еншіге таласқан кезінде, күңнен туған Болатқожаның əділ 

төрелігі анықталады. «...Ертең ертемен Қуандықта шықты. Болатқожа аттан түсе қалып, жерден жеті 

шым  ойып  тастады  да  атқа  мініп  алып,  Қуандықтың  алты  баласын  алты  шыммен  ұрып  жықты  да, 

бір шымды алып Қуандыққа жетіп барды:- Жасы үлкен аға едің, саған қол сермемеймін,- деп, жерге 

тастай беріпті. Қуандықтың үрейі ұшып, түсі қашып, қорқып түр екен. «Мына қолындағы шыммен пе-

ріп қалса, мені жайратады ғой» деп қуарып кетті дейді. «Қой асығы деме, қолыңа жақса сақа ғой» – деп 

еді. «Біз саған тоқтадық, еншіні өзің бөліп бере ғой» - депті. Болатқожа: «Маған тоқтасаң, ана жайылып 

жатқан жылқының бір жағын өзің таңдап ала ғой. Мен қақ ортасынан жүремін, менің соңымнан өзгең 

жүріңдер, - дегенде Қуандық:- Мен ана жағын алдым - дейді. Болатқожа қақ ортасынан жүрді, - алған 

жағы  Қуандықтікі,  қалған  жағы  Сүйіндіктікі, - дейді.Сонда  Сүйіндік  Болатқожаға  өкпелепті. «Мен 

əдейі сені «Аттай қалап, атандай таңдап» алып шыққанымда, бұл не қылғаның, көп жағын оған аудара 

байлап  кеттің»  деп.  Сонда  Болатқожа  айтыпты: - Сүйек-саяқ  сықылды  шашылып  жатқан  жағын  ол 

233

алды да, ұйытқан қатықтай ұйып жатқан жағы сенде қалды. Бір-ақ айғырдың үйірі артық шығар, ондық 

ағалығы жоқ па депті. Санаса келе, Болатқожаның айтқаны болып тұрыпты. Болатқожаның қаракесек 

атанған жері сол».

М.-Ж.  Көпеевтің  деректерді  талдап,  қорытып  қана  қоймай,  дəстүрлі  ауызша  тарих  белгісімен 

түйіндеп отыратыны тіптен əсерлі ...Бұл шежіренің жоғарғы жағында қаракесек бес мейрамның бірі 

атанып, Болатқожадан өсіп-өнгендігін Шаншар абызға шейін сөйледік. Шаншар абыздың үш қатыны 

болды  дедік.  Қызбике,  Айбике,  Нұрбике.  Қызбикеден  Əлсай,  ол  өскен  жоқ.  Айбикеден  Келдібек, 

Тыныбек, Есіркеп, Жəнібек. Ақсақ қызға үйленген Келдібектің Асан, Үсен, Бадана, Бөдене, Сəдібек, 

Қазыбек атты алты ұлы болады. Бұлардың «ақсақтың алтауы» атанғаны сол.Асан, Үсен егіз туған екен. 

Қазыбек жалғыз өзі-ақ. Үсен ұрпағын бұл күнде Құланшы атаған. Қазыбектің бəйбішесінен Қазымбет, 

күң қатынынан Бекболат. Қазымбеттен –Анай, Жанай, Қанай, Атымбай.

...Айбике ежелден толық бір болыс ел. Қаз дауысты Қазыбек туған соң не кемдігі болсын...» [25]. 

М. Тынышбаев шежіресінде келтірілген «Қаракесек қап-қара күңнен туған, Қазыбегі би болып бетін 

жуған» [24] деген даланың ауызша тарихының квинтэссенциясының шешуі осы болатын. Зерттеушілер 

назарына түсе қоймаған мына бір квинтэссенцияны анықталық. «Барынның басы болғанша, Сарынның 

к... бол» [24, 115 б.] Даланың ауызша тарихының осы бір ерекше түйіндеуін, көшпелілердің есте сақтау 

шеберлігін,  аталған  сөз  тіркесін  М.  Тынышбаев  талдауында  мойындай  түсеміз.  Ғалым  бұл  жайын-

да өзінің «Мырза Едіге батыр. Ертегідегі Едіге мен тарихтағы Едіге» деген зерттеуінің [29, 109-117 

бб.], Едіге мен Тоқтамыс арасындағы бітіспес соғыс барысын сипаттайтын тұсында тоқталған екен: 

«1412 жылы Тоқтамыстың Жалаладдин деген баласы Едігені шапты. Бұдан жеңіліп, Едіге құм жаққа 

ауды. 1419 жылы Тоқтамыстың Кəдірберді деген екінші баласы Едігемен соғысып, Едігені ұстап алып, 

өлтіріп жіберді. Сол майданда Кəдірберді жақтан уақ Ер Көкше батыр өліпті. Шоқан айтуынша, Барын, 

Сарын деген екі батыр қашқан Едігені ұстап алғанда, Барын оның басын кесіпті. Сарын басын көрейін 

деп алып, шауып барып Кəдірбердіге беріпті. Сондан Кəдірберді Едігенің қолға түскен қызын Сарынға 

беріпті дейді. «Барынның басы болғанша, Сарынның к... бол» деген мақал содан қалыпты. Қырымдағы 

рулардың ішінде ең атақтысы: барын, шырын дегендері (одан кейін арғын, қыпшақ). Барын, шырын 

дегендердің түбі мұғыл, Шыңғыс хан заманында аты аталады. Самарқан облысында барын деген өзбек 

арасындағылар солардың туысқандары. Сонымен Едігенің басын кескен барын-шырынның батырла-

ры деп білу тиісті» [29, 115 б.] - деп түсіндіреді. Едігенің өлімін жазба деректер қысқа қайыратыны 

[16, 118 б.], зерттеулердің [30] жалпы хабарлаумен шектелетіні белгілі. Ал мына дəстүрлі ауызша та-

рих квинтэссенциясы арқылы Едігенің қазасының тарихи шындығы толықтай анықталып тұр.Жошы 

тұқымынан тарайтын Бердібек хан есімдеріне қатысты дəстүрлі ауызша тарих баяны, оның қорытылған 

сентенциясы Əбілғазының «Түркі шежіресінде» кездеседі [15].

Мəселен,  мұны  Əбілғазы  шежіресінің  «Бердібектің  хан  болғанының  баяны»  деген  тарауынан 

оқимыз: «Жəнібек хан өлгеннен соң Тебризден Бердібек хан Сарайшыққа келді. Үш күн аза тұтып, аза-

дан соң барлық ханзадалар мен əмірлер жиналып, Бердібекті хан көтерді. Бердібек хан өте залым жəне 

пасық, іші қара адам еді. Аға-інісі, барлық туыстарынан ешкім қалдырмай, бəрін өлтірді. Бұл пəниден 

өзі өтпейтіндей көрінді. Ақыры патшалығы ұзаққа бармады, екі жылдан кейін жеті жүз алпыс екінші 

жылы опат болды. Сайын хан əулеті Бердібекпен аяқталды. Өзбек ішінде, «Нар мойыны Бердібекте 

кесілді»  деген  мысал  бар.  Бұдан  соң  Жошы  ханның  өзге  балаларының  əулеті  патшалық  құрды» 

[15, 117 б.].

Қазіргі  ғылыми  танымда  дəстүрлі  ауызша  тарихты  тарихнамалық  дерекке  балаған  ортағасырлық 

шежірелердің, басқа тарихи деректермен салыстырылып, тексеріліп, өздеріне лайықты бағасы орнығып 

қалғанын  ескерейік [18]. Кезінде  шежірелердің  деректік  қорына,  оның  дəстүрлі  ауызша  тарихқа 

сүйенгеніне ерекше мəн беріп, сөйтіп шебер, өте дəл қорытылған даланың дамыған ауызша тарихы 

болғанын дəлелдеуге ұмтылған зерттеушілер болды [17].

Деректанушы ғалым В.П. Юдин Өтеміс қажы ибн Мəулен Мұхамед Достың «Шыңғыс-нама» деп 

аталатын еңбегін зерттеу барысында осындай пікірге келген болатын [17].Орыс ғалымы түркі тілінде 

жазылған тарихи шығарманы шын мəнісінде ғылымға «табыстырған» болатын. Оған дейін Е. Кальдің 

(1889 ж.), В.В. Бартольдтің (1904 ж.), А.-З. Уəлидидің (1915 ж.) хабарламаларымен шектелген тарихи 

құнды еңбек 1967 жылдың соңында Өзбекстан Ғылым Академиясының Шығыстану институтындағы 

шығыс  қолжазбалары  қорынан  табылды.  Кейін  оны  арнайы  зерттеуге  алып  орысша  аудармасын, 

факсимилесін,  транскрипциясын,  текстологиялық  ескертпелерін  дайындады.  ХVІ  ғасырдың  тарихи 

ескерткішінің ғылыми басылымы («Ордалар: Ақ, Көк, Сұр, Алтын...»; «ХІV ғ. қазақ далаларындағы 

Тоқатемірліктердің белгісіз династиясы жəне тайпалық билерге биліктің өтуі (Қазақ хандығының алғы 

тарихы  жəне  далалық  ауызша  тарихнама,  шығыс  жазба  деректерінің  проблемаларына)»; «Орыс  хан 

234

қазасының беймəлім хабары ( ХІV ғ. Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси тарихынан)»; «Дешті-Қыпшақ 

тарихымен  байланысты  ХІV  ғ.  Сырдария  да  Қият  Жыр-Құтлының  мазарының  құрылысы  туралы)» 

тəрізді  зерттеулермен  жарық  көрді.  В.П.  Юдин  дəстүрлі  ауызша  тарихтың  тарихнамалық  деректік 

түйінін  «Орыс  хан  қазасының  беймəлім  хабары  (ХІV  ғ.  Шығыс  Дешті  Қыпшақтың  саяси  тарихы)» 

деген зерттеуінде арнайы қарастырды [17, 76-83 бб.]. Оның қарастырып отырған проблемамызға ба-

рынша жақын.

Зерттеуші  алдымен  сол  тарихи  кезеңдегі  саяси  жағдайларды  қысқаша  баяндап,  Тоқай  Темірдің 

ұрпағы  Бадықтың  баласы  Орыс  ханның  Шығыс  Дешті  Қыпшақты  біріктіру  əрекетінің  сəтсіздігіне 

тоқталады.Ғылыми айналымдағы деректер Орыс ханның саяси сахнадан кету себебін дəл көрсетпей, 

кейбіреулері оны табиғи өліммен байланыстырса, Өтеміс қажының «Шыңғыс-намасы» мəліметі бұған 

мүлдем  қарама-қарсы.  Бұл  дерек  бойынша  Орыс  хан  Тоқтамыспен  қақтығыс  кезінде  қаза  болған. 

Тоқтамыс Орысқа қарсы ниеттегі қолында билігі бар өзбек тайпалары билеушілерімен жақындасады. 

Сөйтіп, екі жақ Орысты өлтірудің жоспарын жасайды [17, 77 б].

...Тайпалардың  жайлауға  көшуі  аяқталғанда,  Тоқтамыс  олардан  бұрын  келіп  алады.  Тайпалар 

Тоқтамыспен бірге Еділ бойына қарай көшіп кетуге кіріседі. Көші-қон өте баяу жүрген. Бүлік шығарған 

тайпалардың  көшіп  кеткендігін  естіген  Орыс  хан  оларға  қуғын  ұйымдастырды.  Ол  жанындағы  бар 

əскерімен қуғынға шығып, басқа тайпалардан əскер алдыруға хабаршы жібереді. Алайда тайпалар көшіп 

кетушілердің ұзап кеткендігін, сондай-ақ жылқылардың семіретін мезгілі екенін, олармен тез жетудің 

мүмкін еместігін сылтау етеді. Орыс жанындағы əскерімен ғана қуғынға шығады. Ол қашқындарға түн 

мезгілінде жетті. Алайда осы жерде Орыс əскерінің қашып кеткен тайпалардың ер-азаматтарынан аз 

екендігі анықталды. 

Мұны  Орыс  білгенімен,  қашқындар  хабарсыз  еді.  Сондықтан  Орыс  тез  арада  шабуылға  шығуды 

ұйғарды.  Ал  Тоқтамыс  болса,  Орыс  əскерлерінің  саны  көп  деген  ойда  болған.  Осындай  жағдайда 

олар Орыс əскерлерін бөгей тұруды жөн көреді. Тоқтамыс жəне оның жақтастары ұрпақтарын сақтап 

қалу үшін, атқа еркін отыра алатын ер балаларды қараңғы түнекке қарай жіберуді келіседі. Егер ұран 

естілсе, бұл балалар əкелерінің жеңгендігін естіген болады да, оларға қосылмақшы. Естілмесе, олар 

қараңғылыққа сіңіп, өз тағдырларын қолдарына алуға тиісті. Балалардың арасында Тоқтамыстың 12 

жасар  ұлы  Жалал-ад-Дин  мен  Тоқтамыстың  əскер  басы  Өрік  Темірдің  (шырын  тайпасының  көсемі) 

ұлы Жақсы-Хожа болады [17, 77 б.].

Бұдан  əрі  түпнұсқа  тарихи  дерек  «Шыңғыс-наманың»  түпнұсқа  мəтінімен  келтірейік: «Өзбəглəр 

айтурлар: «Жалал уд-Дін-хан оғлан екəніндə бір бөлəк-бір бөлəк оғланларны башлаб атасы бірлə Урус-

хан уруша турғандə күндəлəндін ат салыб Урус-ханны басыб өлтүрді», - тейүрлəр. Жəһəті бу турур» 

[17, 142-143 бб.] - деп жеткізеді.В.П. Юдин Өтеміс-қажы хатқа түсірген осы бір дала аңызы туралы 

жаза келіп, оған сенбеудің негізі жоқтығын ескертеді. Орта ғасырлық шығыстық жазба деректерді зерт-

теумен тікелей айналысқан тəжірибелі, зерделі ғалым қарастырып отырған мəселені қорытады: «Орыс 

ханның  өлімі  туралы  əңгімені  талдау  Дешті-Қыпшақ  даласындағы  өзінше  бір  тарихнамалық  дəстүр 

болғанын айғақтайды. Дəстүр ұрпақтан ұрпаққа ауызша берілген. Оның кейбір қырларын көрсетуге 

болады. Ол адамдар жəне оқиғалар туралы əңгімелер түрінде хронологиялық жүйелілікпен өмір сүрді. 

Ол үздіксіз жалғасып, - далалық ауызша тарихи білім болып шықты, сонысымен оны далалық ауызша 

тарихнама деп атауға болады. Соңғысы өзінің «экзотикасына» қарамастан, шын мəнінде сол жүйелі-

құрылымды  принципке  бағынды.  Хронологиялық  «ұмытулар»  мен  біржақтылық,  анахронизмдер, 

«таңдау», кейбір ала-құлалықтарға «бір оқиғаны түрлі адамдарға таңу» болғанына қарамастан, біріншісі 

екіншісінен онша айырыла қоймайды. Ауызша тарихнаманың маңызды уақыттық кезеңі – Шыңғысхан 

заманындағы оқиғалар. Бұл айырмашылықта соншалықты негізді емес: феодализм дəуіріндегі көптеген 

«ұлттық» жазба тарихнама да санау жүйесінде тереңдей қоймайды.

Əрбір мұндай əңгіме қысқа сентенция «Орысты өлтірген Жалал-ад-Дин» түрінде түйінделді. Ауызша 

тарихнаманың мəліметтерінің дəлдігін оның негізінде құрылған жазба тарихнамамен, басқа негізде-

гі  тарихи  шығармалармен  салыстыру  арқылы  анықтауға  болады» [17, 79 б.].  В.П.  Юдиннен  бұрын 

шежіредегі ауызша тарихтың квинтэссенциясына ерекше мəн берген Мұхамеджан Тынышбаев бола-

тын. Оның еңбектері даланың ауызша тарихы бағасымен де тексеріліп, тұжырымдалатынын жоғарыда 

жазғанбыз.Халық жадында «Хан Тұрсынды ант ұрсын!» кейде «Ей, Қатағанның ханы Тұрсын!» де-

ген квинтэссенциялармен сақталған ХVІІ ғасырда өмір сүрген Есім хан мен Тұрсын хан арасындағы 

қақтығыс М. Тынышбаев еңбегінде осындай бағытта зерттеледі.

Автор кезеңге қатысты ауызша жəне жазба шежіредегі дəстүрлі ауызша тарих туындыларын жəне 

басқа  ресми  жазба  деректерді  жұмысына  сəтті  қиюластырған.  Аталған  кезеңді  зерттеудегі  басты 

жазба  деректердің  бірі - Əбілғазы  Баһадүр  ханның  «Түркі  шежіресінде», «...екі  жылдан  кейін  Есім 

235

Тұрсынды шауып, оны өлтіріп, қатағандарды қырғанын» жазғанымен, оның себебін хорезмдік тарих-

шы көрсетпейтін. Сондықтан зерттеуші екі хан арасындағы қақтығысты халық аңыздарынан іздейді: 

«Бұл жайында Бөген өзені бойында тұратын Ошақты руынан шыққан Базек ақсақал 1923 жылы бізге 

мынадай аңыз айтқан еді: «Ержүрек Есім хан, шығысқа қалмақтарға қарсы соғысқа аттанып тұрып, 

Түркістанға  өзіне  кіші  хан  Тұрсынды  (Ташкентті  басқарып,  қатаған  жəне  қаңлы  руларына  əмірін 

жүргізген) шақырып алады. 

Есім оған барлық халықты басқаруды жəне өзінің отбасын тікелей қамқорлығына алуды тапсырады. 

Тұрсын мұның бəрін орындауға «ант береді». Есім соғысқа аттанады, ал Тұрсын Ташкентке оралады. 

Есім 2 жыл жорықта болып, қалмақтарды талқандап, үйіне қайтады, жолай əскерлерді туған ауылдары-

на қалдырады. Күйік тауына (Əулиеатадан батысқа қарай 40 шақырым) жеткенде, ол Тұрсын ханның 

бұзауларын бағып, жылап жүрген кемпірді көреді. Қария «ержүрек баласы Есім қайтып оралып, хан-

шаны бақташыға айналдырған Тұрсыннан өшін алады» деп жоқтау айтып жүріпті. Есім оның өз ана-

сы екенін біледі; оны күйік кернейді, содан бұл жер «Күйік» атанған. Арыс өзеніне жете бере, қазір 

«Құтырған» (Арыс жəне Боралдай өзендері арасында) атанған жерге келгенде, ол Тұрсын күйзелткен 

өз ауылының орнын табады. 

Есімнің отбасы мүшелері Тұрсынның малын бағып жүр еді. Бойын қатты ашу-ыза кернеп «құтырған» 

Есім тез арада əскер жиып Тұрсынға аттанды; ал əлгі жер «Құтырған» атанады. Есім Тұрсынның қол 

астындағы қатағандарды шауып, Тұрсынды – «Хан Тұрсынды ант ұрсын» деп өз қолымен өлтіреді» 

[24, 85-86 бб.].Ташкент  уезіндегі  шанышқылы  руларының  аңызы  бойынша,  бір  кездері  олардың 

ханы  Тұрсын  болғаны,  оны  Есім  өлтіргені  сақталған.Автор  Щербина  экспедициясы  мəліметтеріне 

сүйеніп «қаракесек руына қатысты ескертпеден» жоғарыдағы Базектің Есім ханның жорығы туралы 

аңызын дəлелдейтін мынадай деректі көрсетеді: «Қатаған халқына жасаған бір жорықтан кейін қолға 

түскен бойжеткен-қыздарды өзара бөлісіп алады; Шаншар Нұрбикені, Қарпық Дəулетбикені, Байбөрі 

–  Оразбикені,  ал  Тобықты  руы - Қоңырбикені.  Бұл  қыздар  «қатаған»  халқының  көсемінің  қыздары 

болған.Шəкəрім Құдайбердиевтің 9-шы атасы Сары Қоңырбикеге қосылған екен [24, 24-25 бб.].

Есім ханның қалмақтарға жорығы туралы қырғыздарда да аңыз бар екен. Ыстық-Көлдің оңтүстік-

батыс  жағалауының  тумасы  Ешеналы  Арабаевтың  (қырғыздың  белгілі  зиялысы – Г.  Ж.)  айтуынша 

Есім жорыққа бара жатқанда, жолай Ыстықкөл қырғыздары оған асыл тұқымды жылқылар сыйлайды. 

Кейін жеңіспен еліне оралған Есім жүйрік ат сыйлаған Арабаевтың 9-шы атасы Түгелбайға қатаған 

руынан шыққан белгілі адамның қызын береді. Одан тараған ұрпақ анасының руымен «қатаған» деп 

аталып  кетеді.Қырғыз  зиялысы  Ешеналы  Арабаев  газетке  мақалаларын  «қатаған»  деген  бүркеншік 

есіммен жазатын [24, 86 б.].

Сонымен М. Тынышбаевтың зерделілігі, ұлт тарихын пайымдаудағы ұлттық көзқарасы арқасында 

тарихымызда өзіндік маңызы бар проблема - Есім ханның қатаған руына жасаған жорығы, Есім хан мен 

Тұрсын хан арасындағы қақтығыстың мəнісі анықталынды. Əбілғазы себебін көрсетпеген жорықтың 

себеп-салдарын кейінгі зерттеуші қосымша дерек көздері арқылы (квинтэссенциямен түйінделіп, жы-

раулар  туындыларына  жəне  шежіреге  түскен  дəстүрлі  ауызша  тарих  үлгілері)  анықтап,  жетілдіріп, 

дəлелдеп шықты. Нəтижесінде Есім ханның жорық жырауы Марғасқа жыраудың:

«Ей, Қатағанның хан Тұрсын,

Кім арамды ант ұрсын!

Жазықсыз елді еңіретіп,

Жер тəңірсіп жатырсың.

Хан емессің қасқырсың,

Қара албасты басқырсың.

Алтын тақта жатсаң да,

Ажалы жеткен пақырсың!

Еңсегей бойлы Ер Есім

Есігіңе келіп тұр:

Алғалы тұр жаныңды,

Шашқалы тұр қаныңды!» [31, 43 б.] - деген өлең-дерегінің шығу тарихын біліп, оның нақты тарихи 

шындыққа құрылғанына көзімізді жеткіздік. 

Қазақ халқының дəстүрлі тарихи білімі - шежіре өзінің осындай мол деректік қабаттарын көрсете 

алады.  Бұған  біз  көздеген  аспект  бойынша  да  сеніміміз  артты.  Халқымыздың  дəстүрлі  ауызша 

тарихының  ертеден  дамығанын  ортағасырлық  жазба  шежірелік  еңбектер  дəлелдеп  отыр.  Оны  осы 

кезеңдердің тарих жазушыларының өз еңбектерінде тарихнамалық дерек ретінде қабылдап кіргізе бе-

руі көп жəйтті түсінуге қозғау салады. Даланың ауызша тарихына деген ұстанымның қалыпты үрдіске 

236

айналғанын  қазақ  арасындағы  ауызша  шежірелердің  бəрі  дерлік  жеткізіп  келеді.  Мұның  өзі  шежі-

реге жəне басқа да қазақ халқының рухани мұраларына деген бүгінгі ұстанымның берік орнығуына 

сенімділік туғызбақшы. 

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: