Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі ғылым комитеті ш. Ш. УƏлиханов атындағы тарих жəне этнология институты

394

слово - Исаак, библейское имя; окончание «ей» - тюркский суффикс). Имя матери - Оэлен, созвучное 

украинскому  имени  Олэна.  Известно,  что  Исакей  выкрал  Оэлен,  мать  Чингисхана,  когда  кочевал  в 

Приднепровье, вероятнее всего - в районе древнего Киева, где проходил варяжский торговый путь. 

Поэтому теперь харьковчанин не удивляется тому, что в монгольских источниках род Чингисхана на-

зывается Кияне. Реакция на открытие Зинухова со стороны коллег-историков пока неизвестна. Стоит 

лишь отметить, что обретение Украиной независимости позволило многим украинским историкам сде-

лать смелые открытия, ломающие сложившиеся стереотипы становления человечества [10].

Таким образом, проблема этнического происхождения Чингиз-хана сейчас волнует очень многих 

людей, причем самых разнообразных профессий. Этот вопрос вызвал бурную дискуссию среди пред-

ставителей разнообразных теорий. Нужно заметить, что в честь 850-летия со дня рождения Чингисхана 

среди казахстанских и китайских историков и псевдоисториков разгорелась дискуссия об этнической 

принадлежности Чингиз-хана, который был признан ЮНЕСКО «величайшим полководцем двух ты-

сячелетий». В связи с данным вопросом в Алматы в октябре 2003 года прошла конференция «Чингис-

хан и казахская государственность» с участием ведущих ученых из России, Ирана, Китая, Монголии, 

Казахстана и других стран. И на этой конференции организаторы пытались доказать, что Чингисхан, 

ни много, ни мало, был казахом. По мнению некоторых казахстанских и некоторых других ученых и 

особенно псевдоученых, «намеренная фальсификация исторических фактов началась с правления Ива-

на Грозного». Причиной фальсификации назвали «попытку стереть из памяти русского народа факт 

порабощения их предков «дикими ордами» [11]. И как бы это не нелепо не звучало, но во главе угла 

встала та же самая теория о генеалогическом древе Чингиз-хана, то есть о тюркском роде киятов. Как 

известно, в 1206 году во время курултая (всеобщего собрания правителей родов) Темучин провозгла-

сили ханом и дали ему новое имя - Чингисхан (хан Востока). И беря во внимание то, что участниками 

курултая  были  казахские  роды  кият,  меркит,  жалаир  и  аргын,  многие  на  конференции  утверждали, 

что Чингисхан был именно казахом. Было отмечено, что все вышеперечисленные роды действительно 

считаются казахскими, но выходцев из этих племен принято называть «казахами монгольского проис-

хождения». Однако один из организаторов конференции представитель псевдонаучной истории Кай-

рат Закирьянов утвердил, что монголы вообще никакого отношения к Чингисхану не имеют, так как 

на той территории в то время они не жили, поэтому сам факт деления казахов на казахов монгольского 

происхождения  и  казахского  происхождения  нонсенс.  Кроме  того  на  данном  мероприятии  экс-пре-

мьер-министр Казахстана Имангали Тасмагамбетов во время своего пребывания на посту второго че-

ловека в стране распорядился сделать копию камня Кюльтегина. И сегодня эта копия изваяния нахо-

дится в Астане, в здании Национального университета имени Льва Гумилева. Таким образом, можно 

констатировать то, что казахстанская элита взялась за дело «возвращения» этносу его героя с полным 

пониманием серьезности данного вопроса [11]. А это уже не шутки. Определенно ясно то, что в нашей 

республике  этот  вопрос  грозит  приобрести  чуть  ли  не  массовый  идеологический  характер.  Помимо 

казахстанских исследователей на конференции по этому вопросу выступили и китайские коллеги. Они 

проинформировали что в Пекине Чингисхану был воздвигнут мавзолей. Ко всему прочему, Чингизхан 

был официально включен в почетный реестр великих китайских императоров. При этом в посольс-

тве Китая ничего вразумительного относительно мавзолея не сказали, ссылаясь на свою некомпетен-

тность. Иными словами, Жумагулов Е. точно отметил, что пока монголы мирно пасут свои стада и 

ждут дня священного юбилея, предприимчивые соседи заняты трудом по кардинальному изменению 

исторических фактов.

Одним из спорных исторических вопросов современности является местонахождение захоронения 

Чингисхана. По этому вопросу существовало и существует множество версий. И одной из таких версий 

является своеобразная теория Гизата Табулдина, который располагает ее в Иркутской области. По его 

словам могила находится предположительно на дне одной из трансграничных рек, протекающей на 

территории Монголии, Китая и России. Есть версия, что там покоится и трон, подаренный Чингисхану 

его сыном Джучи. Тувинский же «ученый» продолжая эту тему, предполагает, что могила находится 

на границе Тувы и Бурятии, где проживали урянхайцы – старшие родственники Чингисхана и по муж-

ской, и по женской линии [12]. Хамза Коктанди заморочил всем голову «сенсацией» о том, что нашел 

могилу  правителя  на  территории  Южно-Казахстанской  области.  Без  всяких  разумных  оснований  и 

аргументации он назвал могилу Узун-ата захоронением Чингисхана, куда тут же бросились кладоиска-

тели, чтобы тайно овладеть богатствами императора [13]. Несостоятельность данной теории очевидна, 

и не стоило бы обращать на нее внимание, но разные газеты и телевидение, подхватив, теперь перио-

дически возвращаются к ней. 

Ш. Куанганов выдвигает протогреческую концепцию. Посредством исследования некоторых гео-

395

графических и топографических определений он доказывает, что древние предки тюрков достигли За-

падной Европы  и создали здесь свою государственность, стали аристократической правящей элитой. 

Он пишет: - «На Пиренейском полуострове они создали процветающие государства Куртобе (Курто-

ба), Татос (Тартос).  По-английски Куртобе называют Кордоба, а иногда Кордова. В греческих источ-

никах Тортос именовалось Тартесс. Ныне это сохранилось в названиях города Тортос и бухты Тортос 

в Испании без изменений». Ганнибал и его предки, финикийцы, наверняка не догадывались, а воевав-

шие с ним древние римляне не подозревали, что истинным основателем Карфагена, по  Ш. Куангано-

ву являются тюрки [13].Еренгаип Омаров презентовал свою книгу под названием «Краткая история 

казахской цивилизации». В ней Омаров делает сенсационные выводы. Уже вначале нужно отметить 

некоторые противоречия в его концепции. С одной стороны он пишет: «территория современного Ка-

захстана - это ареал всех мировых цивилизаций в прошлом». А с другой стороны: «Казахи большей 

части  жили  кочевой  жизнью,  потому  что  городские  жители  облагались  налогами» [14].  Чтобы  эта 

истина стала понятней иностранцам, Омаров перевел книгу на английский язык. Сторонники такого 

подхода появились прямо в зале пресс-клуба. Здесь можно согласиться с мнением о существовании в 

древности тюркской цивилизации и, о ее значительной роли в истории многих народов. Но  если ка-

захи большей частью жили кочевой жизнью, то кто тогда городские жители? Как можно совместить 

две несовместимые вещи не понятно. По истории Омарова, предки казахов - саки жили по берегам рек. 

В этом случае возникает еще вопрос: кто тогда жил в городах на территории Казахстана и куда они 

подевались таинственным образом вместе с городами или же имеется ввиду что казахи - это отшель-

ники узбеки, китайцы, афганцы, иранцы, которые убегали из городов, чтобы не платить налоги? Но в 

истории нет таких массовых примеров, чтобы городские жители других стран убегали от городской 

жизни в суровую степь. 

Кое-какие «изменения» произошли и в антропологии Казахстана. Ее идеологом стал доктор геоло-

го-минералогических наук А. Байбатша, опубликовавший в 2003 году свой «обширный труд» -  «Ан-

тропогеновая история Казахстана». В данном сочинении автор поделился своим глобальным «откры-

тием».  Он  считает,  что  возникновение  гоминид  произошло  в  трех  очагах – на  востоке  Африки,  на 

юге Индокитая и в Казахской степи. Причем в последнем случае он делает сенсационное заявление и 

открывает новый вид человеческого предка - «казахантроп». На этом автор не останавливается и объ-

являет,  что древнее население (территории современного Казахстана) эпохи бронзы и раннего железа 

являются казахами, которые, «стали основным населением Восточной Европы, Ближнего Востока, се-

верной половины Азии, и континентов Америки». Автор этой концепции полагает, что «жители казах-

ской степи и переселившиеся из нее около 20 – 25 тыс. лет назад люди разговаривали на языке, близком 

к современному (казахскому?!)» [15]. Самым неожиданным открытием автора стало обоснование того, 

что  знаменитая  история  Маугли,  оказывается,  является  казахским  мифом,  записанным  плагиатором 

Киплингом со слов «жителей откочевавшего в Индию казахского (сахского) племени арыс – драви-

дов». В конце «труда» автор подводит итог и резюмирует, что выходцы «казахской» степи распростра-

нились почти повсеместно [15].

Один из независимых авторов Беркин Акебаев [16] в своей статье вообще отрицает факт номадиз-

ма среди казахов. Он как бы самому себе противоречит. С одной стороны он пишет: - «Казахи умело 

использовали собственные земли. Они летом уходили на плодородные пастбища, а зимой выбирали 

места для зимовки». То есть вроде не отрицает существования кочевничества. Он правильно отме-

чает, что казахи занимались не только скотоводством. Среди них были прекрасные ремесленники, 

ювелиры, рыбаки, а жители горных местностей охотились. Вдоль Великого Шелкового пути активно 

шла торговля, развивались ремесла. Однако, он слишком акцентирует внимание на городской куль-

туре и тут же предполагает о несостоятельности теории кочевничества казахов. Он сравнивает нас с 

цыганами, считая приобщение казахов полностью к  номадам кощунственным по отношении к нашей 

истории.

Кое-какие новшества были введены и в учебные издания нашей республики. В этой связи стоить 

отметить семь раз переизданное в Казахстане учебное пособие для студентов вузов А. Кузембайулы 

и Е. Абиля, «История республики Казахстан». Основное его содержание – искусственное удревление 

истории Казахстана, за счет переодизации истории и наследия тюркских и монгольских народов и уже 

знакомого использования случайных созвучий в именах и названиях. В учебнике для школьников под 

редакцией Т.А. Тулебаева – «История древнего мира 5 класс» юным читателям как бы объясняется 

содержание «колониальной политики России в Казахстане – разделение казахов на три жуза и проти-

вопоставление их друг другу», но и при этом абсолютно игнорируется исторический факт сохранения 

на протяжении чрезвычайно длительного периода трехчленной генеалогической организации казахс-

396

кого общества. В учебнике другого автора Артыкбаева «История Казахстана» говорится о народе мык, 

мыкнын уйы. Мык жили в эпоху бронзы, хотя все казахстанские археологи изучали, но они не видели 

памятников мыка, а Артыкбаев видит. Низкое качество учебников по истории Казахстана, впрочем, 

и по другим дисциплинам, давно стал притчей во языцах, однако Артыкбаева - событие из ряда вон 

выходящее. 

О братстве и историческом единстве двух абсолютно разных народов гласят произведения  Оспа-

нова Галыма.Он своеобразно интерпретирует значение слова «Москва», считая что изначально слово 

маскаля(Москва) происходит от   древнеказахского слова мысқыл. По мнению автора «единица  изме-

рения  веса  - грамм», то есть «мыск,ыл»  переводится как слово  «грамм  весов» и  это древнеказахско  

слово,  незаслуженно   забытое   нынешними  казахами.  Со  временем  из   слова   Мысқыл   -   Маскеу  и 

произойдёт  нынешнее название этого некогда маленького торгового центра  - Москва [17]. Здесь надо 

отметить что уже изначально пошла неверная информация о происхождении слова мыск,ыл, так как 

прежде всего оно имеет персидское происхождение. Данное название употреблялось во многих арабс-

ких странах под разным произношением. И чисто казахским его назвать никак нельзя. 

В сетях Интернета встречаются и авторы произведений шовинистического характера, они всеми си-

лами стараются возвысить этническую историю своего народа и принизить историческую роль сосед-

него родственного народа. К таким авторам относятся Г. Хидоятов и Мадылбай Т.Хидоятов выдвигает 

теорию антиказахской пропаганды. Он показывает полную неосведомленность в современных тенден-

циях исторической науки, ее теориях и концепциях, когда затрагивает проблему государственности 

казахов-кочевников, роли и места номадов в истории Центральной Азии и всего мира. «Казахского 

ханства никогда не существовало и не могло существовать», – вот подлинно шокирующее «открытие» 

узбекского автора. Объясняет он эту «закономерность» господством кочевничества, якобы не совмес-

тимым с государственностью. Так же вызывает недоумение его заявление о том, что Кирей и Джанибек 

«не имели никакого отношения к казахам, а были этническими узбеками» [18]. Киргизский писатель 

Турусбек Мадылбайявляется автором новейшей теории о том, что казахи произошли от смешения кир-

гиз с кипчаками, а узбеки от смешения киргиз с сартами. Он же утверждает, что изначально помимо 

нынешней территории киргизам принадлежало обширное пространство от Алтая до Урала, а казахи, 

вышедшие со временем из состава киргизского народа, сегодня относится к нему неподобающим об-

разом, то есть недооценивает роль киргиз в процессе этногенеза казахов [19].

Безусловно, можно продолжать данную тему до бесконечности, однако проблема мифологизации 

сейчас настолько обширна, что в рамках одной работы полностью раскрыть ее невозможно. А в конце 

нужно заметить, что в настоящее время все без исключения страны СНГ мифологизированы – идет ста-

новление новых национальных государств, что влечет за собой поиск великих предков. Причем иногда 

доходит до крайностей, граничащих с глупостью: мифы распаляют страсти и помогают поддерживать 

в подогретом состоянии многочисленные этнические конфликты на постсоветском пространстве [15]. 

В связи с этим нужно отметить и значительный всплеск националистических тенденций в виде русо-

фобии, казахофобии и т.д. Историкам предстоит труднейшая работа по преодолению комплекса собс-

твенной неполноценности, а еще комплекса зависти и комплекса заимствования чужих стереотипов. 

Для этого крайне важно вернуться к собственным истокам. Ну, а пока мы болеем «детской болезнью 

левизны». В некотором роде это объективный процесс, и никуда от этого не деться. Главное – чтобы 

этот процесс не затянулся. Начать можно было бы с решительного отказа от штамповки новых мифов. 

Нужно спокойно и, главное, честно изучать свою историю и культуру. Выявляя при этом по-настоя-

щему своих героев, ничего не выдумывая и опираясь на строго научную доказательную базу. Наша 

история и ее образы должны быть живыми, а не лубочными [20].

Литература

1. ПетровА.Е.Перевернутая история. Лженаучные модели прошлого // Новая и Новейшая история. - 2004. -№ 

3. - С. 5;

2. Несипбаева Ж.Ж. Понятия «методология истории» и «исторический факт» в советской историографии 60-

х-80-х годов ХХ в. - Дисс. на соискание уч. степ. к.и.н. - Алматы, 2005; 

3. Библер В.С. Исторический факт как фрагмент действительности (Логические заметки). – Источниковедение. 

Теоретические и методологические проблемы. - 1982; 

4. Иванов Г.М. К вопросу о понятии «факт» в исторической науке // Вопросы истории. – 1969. - № 2. – С. 5-9; 

5.  Лисовина  А.П.  Категория  «исторический  факт»  в  марксистской  и  буржуазной  методологии  истории. – 

Кишинев: «Штиинца», 1981; 

6. Исмаилова Н. Чингисхан-казах или как я был историком. - http://www.spik.kz/;

7. Портнов А. Как Чингис-хан стал Юрием Долгоруким. -istorya.ru/forum/index;

397

8. Малеев С. Как казахи вторглись на Русь, или Об альтернативной истории, ставшей отныне безальтернатив-

ной. - http://kazakhi.my1.ru/3.gif;

9. www.terra-mongolia.ru/region/chingis.html;

10. Чингисхан был хохлом. Свободная Азия. - http://freeas.org/img/logo.gif;

11. Жумагулов Е. Чингисхан казах или монгол? /Известия 5 окт.2003;

12. Где искать могилу Чингисхана? - http://www.tuva.asia/news/tuva/4676-mogila-chingishana.html;

13.  Бисенбаев  А.Другая  Центральная  Азия.  Глава XI. Онлайн-версия  книги. – http://www.kyrgyz.ru/

?page=172;

14. Новый взгляд на прошлое нации. - http://afisha.zakon.kz;

15. Шунькин Д.Объясняя «колониальную» историю… «Все без исключения страны СНГ мифологизированы» 

-www.russianskz.info›;

16. Акебаев Б.Казахи не были кочевниками. -http://www.altyn-orda.kz/;

17. Оспанов Г.Древнеказахский город Москва и другие древнеказахские города. - http://www.zonakz.net;

18.  Хидоятов  Г.  Казахская  история  в  кривом  зеркале  лжеисториков. - http://www.centrasia.ru/newsA.

php?st=1275889260;

19. Мадылбай Т.Қазақтар қырғыздардан шыққан. - http://www.qazaq.kz/;

20.  Муканов  С.  Мифологизация  истории – один  из  рудиментов  казахстанского  общественного  сознания. - 

http://www.centrasia.ru/news.

ƏЛМЕНБЕТОВА Ү.А.

 аға ғылыми қызметкер 

 Л.Н. Гумилев ат. ЕҰУ 

 (Астана қ.)

ЖАЗБА ЖƏНЕ ШЕЖІРЕ ДЕРЕКТЕР - ТАРИХТЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ

Отандық тарихты қайта жаңғырту заман талабы. Тарих ғылымына жаңаша тарих беттерін ашып, 

оны толықтыру, қайта жазу, бүгінгі тарихшылар үшін өте жауапты, əрі күрделі шаруа. Қазіргі кезде 

ең  бастысы  сырта,  шет  жəне  көршілес  жатқан  елдердің  мұрағаттарын  қопарып,  деректерді  іздейтін 

болсақ, қаншама тарихи құнды мəліметтерге ие болар еік.

Жазба дерекке жадыланған бүгінгі тарих ғылымы ауызша дерек мағлұматын мансұқ еткендіктен, 

Қазақстан территориясын мекендеген, яғни түрк тілдес халықтарының шығу тегін зерттеушілер бұл 

күнде олардың жат жұрттың тарихына іліккен аңыздарының мағлұматын ғана тілге тиек етуге мəжбүр. 

Ал бұл - шындыққа қиянат. 

Егеменді ел болғаннан кейін, оның тарихы, бүгінгі күні жəне болашағы болуы шарт. Қазақ елі де 

ерте  заманнан  бері  уақыттың  үш  кезеңін  бір  ұстаған,  тарихын  терең  қаузап,  болашағын  болжаған 

халықтардың бірі. Тарихсыз бүгінгі күн, бүгінгі күнсіз болашақ жоқ. Қазақтың ел ағалары, шежіреші 

ғалымдары осы мəселені қашанда ойда ұстаған.

Біздің арғы бабаларымыз өз тұсындағы Еуразия құрлығының тарихына қандай үлес қосты? Басқаны 

былай қойғанда, біздің сахарамыздың географиялық орналасуының өзі-ақ əуелден əлемдік тарихи про-

цестерден  тысқары  жатқандығымыз  жайлы  тұжырымды  бекерге  шығарады.  Ұланғайыр  кеңістіктегі 

үздіксіз  қозғалыс  үстіндегі  көшпелі  күнкөріс  ауа  райы  мен  табиғат  өзгерістерін  алдын  ала  болжап, 

тұрмыс  пен  шаруашылықты  барынша  дамытуға  итермеледі.  Кен  қорыту,  тоқымашылық,  зергерлік 

өрістеді. Аспан денелері, өсімдіктер мен хайуанат дүниесі қатаң қадағаланды. «Көшпелілер əуелден 

өркениетке ыңғайы жоқ, өз бетімен дами алмайтын мешел қауым» деген түсініктің күлін көкке ұшырып, 

олардың адамзат игілігіне не қосып, не тындырғанын тарих дəлелдеп бере алады. Мысалы, оңай жина-

лып-тігілетін баспана мен соған лайықталған киім, бұйым үлгілері қарсы жатқан жарты шарға кеңінен 

тарады. Кең далада дүниеге келген нəсілдер мен құбылыстардың бəрінен із қалды. 

Қазіргі қазақ ұлтының құрамынан скиф-сармат, сақ-ғұн, үйсін-қаңлы, оғыз-қыпшақ, түркі-монғол 

этникалық түзілімдерінің түпкі жұрнақтары түгел ұшырасады. Олардың батыста – Қара теңіз, Азау, 

Теріскей Қап, төменгі Еділ, Түскей Орал, Каспий маңы алаптарында, шығыста – Тұран, Алтай, Саян, 

Байкал,  Қиыр  Шығыс  өңірлерінде  мыңдаған  жылдар  бойы  үздіксіз  дамып  келген  нəсілдік,  мəдени, 

саяси, шаруашылық аралас-құраластығының арқасында түзілді. Шығыстан батысқа созылып жатқан 

ұлан-ғайыр  кеңістікте  олар  рулық-тайпалық  одақтардан  бастап,  көшпелі  империяларға  дейінгі  таза 

конфедеративтік қарым-қатынасқа негізделген қоғамда өмір сүрді. Қос құрлық түйісінде орналасуы 

əрдайым «қапия шабуылдар мен шапқыншылықтар» жағдайында аса сергек өмір сүруге мəжбүр етті. 

398

Бұл кейбір «білгіштер» айтып жүрген «өзін-өзі көбейтуден басқа ешқандай тарихи қам-қарекетке бейім 

емес» қөшпенді тұрмыс туралы тұжырымның шындыққа жанаспайтынын көрсетеді. [1; 7-б]

Көшпенділерді  бір  құрлықтан  екінші  құрлыққа  жаппай  қоныс  аударуына  мəжбүр  еткен  тари-

хи  оқиғалар  тұсында  да  ел-жұрт  түгел  жосып  кетпеген.  Жартысы  ата-қонысты,  салт  пен  дəстүрді, 

ата-баба  тектілігі  мен  рух  тазалығын  аманатқа  алып,  елінде  қалған,  екінші  жартысы  алыс  жорыққа 

аттанған. Барлық ырзық жер бетінен табылатын агроөндіріс заманында жаңа кеңістікке ұмтылушылық 

көбінесе  Еуразия  көшпенділері  жайлаған  түкпірлерде  өрбіді.  Кейін  отырықшы  шаруашылық  басым 

түсе бастағанда кешегі үстем аймақ енді сырттың саяси, идеологиялық, тіпті əскери қысымына жиі 

ұшырады.  Бізге  христиан,  будда,  ислам  осылай  келді.  Индустриялық  шаруашылық  үрдісі  оны  бір-

жола басыбайлылық аймағына айналдырды. Ол ахуал бүгінгі ұлтаралық, еларалық, өркениетаралық 

қатынастардың  қалай  үйлесетіні  беймəлім  кезеңге  дейін  созылып  келді.  Бірақ  мұның  басын  ашып 

айту кеңестік идеологияның түпкі мүддесімен сəйкеспеді, олар аймақтар тарихын ауызға алмауға ты-

рысты. Оларды тау-таста тағылық құрып жүрген жерінде революцияшыл пролетариаттың арқасында 

адамзат  санатына  қосылғандар  деп  ұғындыру  оңай  еді. «Қазақ  хандығы  Орталық  Азияда  үш  ғасыр 

бойы елеулі орын иемденді. Тарихи қалыптасқан ұлттық мемлекет қазақ халқын біріктіріп, этникалық 

аумағын  бекемдеп,  рухани  жəне  мəдени  дамуын  кемелдендірді.  Төрт  тараптан  түгел  қысым  көрген 

қазақ халқы өзінің этникалық аумағын ғана түпкілікті құтқара алды. Ол аумақ сонау ХҮІ ғасыр жазба 

деректерінен бастап күні бүгінге дейін Қазақстан деп аталып келеді» [2; 168-б.] – деп Ө. Жəнібек қазақ 

мемлекеттілігінің болғанын дəлелдейді. 

Ал, енді, тарихқа өзіндік қомақты үлес қосатын, оның көптеген тарихи беттерін парақтап беретін 

сала - ауызша тарих. Ауызша тарихтың негізгі қайнар көздері: дастан, эпос, жыр, шежіре деректер, 

олар ауызша жəне жазбаша түрінде, алыс шалғайдағы мұрағаттарда жатқан деректер екені анық. Оның 

қаншама сан-салалы болатын өзіміге белгілі. 

Еуропалық  ғылымда  ауызша  тарихи  дəстүрді  ғылыми  сараптау  жəне  оны  жазба  дəстүрлері  жоқ 

халықтардың тарихын жазуда қайнар көз ретінде қолдану талпыныстары ХХ ғасырдың басында бас-

талды. Бұл əрекеттер өз кезегінде тарихтың осыған дейін даму нəтижелеріне сүйенді, тарих қашанда 

жеке ғылым саласы ретінде тарихи аңыздарды, эпикалық немесе лиро-эпостық жырларды, мифтер мен 

əртүрлі əңгімелерді белсене пайдалануға негізделді. Бұған көз жеткізу үшін Геродоттың «Тоғыз кітап-

ты тарихын» немесе антика дəуірінің кез келген тарихшысының еңбектерін ашып көрсек жеткілікті.

Белгілі тарихшы ғалым Мақсат Алпысбес «Ауызша дəстүрдегі, шежіредегі түсіндіру құрылымдары 

жəне естелік айту» атты ғылыми мақаласында былай тоқталған: «Шежіре деректерін зерттелуі халықтың 

ауызша тарих айту дəстүрін қарастырудан басталады. Дəстүрге сүйенген қоғамның өзі ерекше тари-

хи  өзекті  мəліметті  ауызекі  үлгіде,  сол  замандардағы  көшпелі  əлеуметтің  өнімі  ретінде  дамытқан. 

Сондықтан, ауызша тарих айту дəстүрінің қалыптасуы жолдарын зерделеу – ұлттың қайталанбас фе-

номені болып табылатын шежірелік дерек қорын талдауға жол ашады. 

Тарихи-шежірелік дəстүр мен ауызша дəстүрдің өзара тығыз шектесетін тұстары көп. Бұл дəстүр 

қалын бұқара ортасында дамып, оның тұтынушы тыңдарманы жалпы халықтың өзі болғанымен, сол 

дəуірлердің өзінде де тарих айтушы нақты субъект болғаны анық. 

Сол  деректердің  негізін  салған  ауызша  тарих  айтушы  субъекттің  жасаған  еңбегі  де  қайталанбас 

феномен ретінде қабылдануы тиіс. Қазақ шежірелері тұрақты тарихи жəдігер ретінде тек қана сол ескі 

заманнан қалыптасып жалғасқан ауызша дəстүр төңірегінде өзін сақтаған. 

Мұның  өзі  есте  сақталған  тарихи  оқиға  туралы  тұрақты  білім  қоғамның  қажеттіліктерін  өтеп, 

көшпелі қауым тарапынан кең қолданылғанын көрсетеді. Ауызша тарих айту дəстүрі басқа да əртүрлі 

əлеуметтік-мəдени  құбылыстарменен  байланысты  болған  жəне  соған  орай  дəстүр  репертуары  да 

əрқилы болып келеді». [3; 65-б]

Сондықтан, ауызша тарих айту дəстүрінің қалыптасуы жолдарын зерделеу – ұлттың қайталанбас 

феномені  болып  табылатын  шежірелік  дерек  қорын  талдауға  жол  ашады.  Тарихи-шежірелік  дəстүр 

мен ауызша дəстүрдің өзара тығыз шектесетін тұстары көп. Бұл дəстүр қалын бұқара ортасында да-

мып, оның тұтынушы тыңдарманы жалпы халықтың өзі болғанымен, сол дəуірлердің өзінде де тарих 

айтушы нақты субъект болғаны анық. 

Міне,  осындай  тың  еңбектермен  бірге  көне  деректерді,  жазба  дереккөздерін  аса  мұқиятылықпен 

зерттеу басты нышанның бірі екені анық. 

Біріншіден – шежіре тарқату. Əбілғазы Баhадүрдің «Түрік шежіресі», Шəкəрім Құдайбердіұлының 

«Түрік,  қырғыз-қазақ  həм  хандар  шежіресі»,  Шоқанның,  Мəшһүр-Жүсіптің,  М.Тынышбаевтың 

шежірелік ақпараттары көнеден жеткен мол қазынаның жұрнағы ғана. Егер бірінші үлгіде тарихи үдеріс 

өркениеттің, саясаттың мəні мен эволюциясын даралаумен, халықтың, қағанның, ханның, батырдың, 

399

билер мен бектердің іс-əрекетімен, араласуымен баяндалса, екінші үлгідегі тарих баянында жеке тұлғаға 

басымдық беріледі. Екеуінде де тарихтың түп қазығы, басталуы, барысы, тағылымы адам факторымен 

байланыстырылып, кейде ұзақ, кейде қысқа нақыл сөзбен, ой-тұжырыммен тиянақталады. Оны ендігі 

«дала даналығы», «даланың ауызша тарихнамасы», «шешендік сөздер», «қария сөз», «билер сөзі» дей-

тініміз бар. Тарих тағылымын қапысыз қорытындылау, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін шығару 

- авторы белгілі шығармаларда да, фольклорда да желісі үзілмеген дəстүр. Көне тарихымыз туралы өз 

тіліміздегі  жазба  деректердің  аздығы  тарихшыларымызға  қол  байлау  болды.  Тарихымызға  қатысты 

деректердің  көбі  көрші  елдердің  жазбаларында  сақталып,  сол  елдің  зерттеушілерінің  ұлттық  жəне 

саяси мүдделеріне орай өзгертулер мен «түзетулерге» ұшырағандығы ескерілмей, шала қорытылды. 

Қазақтың шежіре деректері алып қашты сенімсіз нəрсе ретінде қаралып, тарихи дəлел ретінде пайда-

ланылмады. [4; 9-б]

Екіншіден,  кеңестік  идеологияның  темір  тегеуіріні,  қазақ  зиялыларының  халқымыздың  рухани 

мұраларына халықтық талғаммен қарап, баға беруіне мүмкіндік бермеді. Өйткені, халықтың өз бол-

мыс-бітімін  тура  тануға  ұмтылуы – бағынышты  халықтың  тарихи  жадын  үзіп,  өткенін  ұмыттырып 

отыруды мақсат тұтқан кеңес билеушілерінің түп мүддесіне қайшы еді.

Үшіншіден, ұзақ уақыт дəурендеген отаршылдық езгі мен үстем саясат халқымыздың ұлттық ойлау 

жүйесін орасан талқандап, жасқаншақ, құлдық психологияны ұлт санасына терең сіңірді. Ол ата-ба-

баларымыздан қалған, кейінгі ұрпаққа қалдырар рухани мұраны, ұлттық тұрғыдан, халық тарихымен 

бірлестіре зерделегенде ғана туған еліміздің тарихын тануда шындыққа жақындай түсетіндігімізді ой-

латпады. Дегенмен де бұл түйін жалпылық мəн алатын, баршаға ортақ шындық емес. Халқымыздың 

ұлттық төл тарихымен сабақтастыра отырып зерттеп, əр дəуірдегі тарихи оқиғаларды зерделеп тек-

серіп, сол дəуірдегі барлық немесе басым көп санды тарихи нұсқалардағы ортақ «сарынды» тауып, оны 

сол дəуірлік тарихтың сипатын анықтаудың өлшемі ету керек деп пікір білдірген ғалымдарымыз бол-

ды. Алайда бұл ізденістер өзінің заңды жалғасын таба алмады. Қаншалықты құнды болуына қарамай, 

бытыранды пікір күйінде қалып, ортақ теорияның тууына, дұрыс тұжырымның жасалуына қызмет ете 

алмады.

Ескере кететін жəйт бізге етене жақын болып келе жатқан түркілік дəуірдегі көне деректер. Бұған 

түркі текті халықтардың тарихы туралы түрік, өзбек, əзірбайжан, ұйғыр, қазақ ғалымдары көптен зерт-

теп келеді. Қазіргі кездегі өз тарихымызды танудағы қомақты табыстарға қол жеткізіп жатқанымыз да 

– сол ізденістердің нəтижесі. Тəуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде тарих ғылымы күн санап ілгерілеп, 

аясы кеңіп, тың серпін алды. Əйтсе де, қазақ тарихын дəуірлеу туралы бірауызды пікір қалыптасып, 

көзқарас бір жүйеге келген жоқ. Отандық тарихты қайдан бастап, қалай дəуірлейміз деген сұрақтың 

жауабы  əлі  толық  берілген  емес.  Зерттеушілердің  назарына  ілінбеген,  қазақстан  тарихына  қатысты 

деректер  жетерлік.  Бұл  саладағы  шындық  əлі  де  ашыла  бермек.  Өз  еліміздің  тарихын  тану  туралы 

ғылыми ой да дами бермек. Сондықтан, бұл тақырып үздіксіз зерттеуді талап етеді. 

Түрк қағанаты ыдырағаннан кейін тарих сахнасына Түркеш, Ұйғыр, Қарлұқ Оғыз т. б. қағандықтар 

шықты. Осы қағандықтарды құлдырап құлауы, оның орнына басқа қағандықтың орныға қалуы мек-

теп оқулығында жалаң түрде, былайша айтқанда ертегі секілді беріле салған. Қағанның толық атын, 

мемлекеттің түрі, құырылымы, территориясы, ондағы халықтардың, тұрмыстық салты-дəстүрі туралы 

ешқандай мағлұмат берілмеген. Берілген күннің өзінде де жалаң, қысқа түрде жазылған. Осы кезеңде 

ескере кететін жəйттің бірі, бұл тұста түрк тектес халықтардың сенім тұтастығына сызат түсті, көне 

тəңірлік дін əлсіреп, ислам, будда, христиан, манихей діндері əр тұстан əр түрлі дəрежеде бой көрсетті. 

Бұны белгілі ғалымыз М. Мырзахметұлы осы жіктелісті: «ХІІ ғасырдың өзінде-ақ, оңтүстік батысқа 

жылжи  бастаған  түрк  рулары  ХІІІ  ғасырда  Шыңғыс  жорығының  соңынан  бөлек-бөлек  хандарғы 

бағынып,  бөлек-бөлек  территорияда  жасағандықтан  оңтүстік-шығыс,  оңтүстік  түрк  тайпаларының 

ұйғыр-қарлұқ бірлестігін, ал, ХІ-ХІІ ғасырда Сырдарияға қарай жылжып, одан Орта Азияға, батысқа 

қарай жылжыған көшпенді тайпалар оңтүстік батыс түрк тайпаларының оғыз бірлестігін құрды. Дешті- 

қыпшақ даласында Алтын Орда хандығы құрылып, қыпшақ бірлестігі қалыптаса бастады» [5; 296-б], 

- деп таратуынан-ақ көруге болады.

Біз бұл жіктелуді ІХ ғасыр мөлшерінде болды деп қараймыз. Ə. Нəжиптің зерттеуі бойынша, дəл 

осы  тұста  түрк  халықтарына  бұрынғы  «ойма  жазуымен  қатар  соғды  жазуы  мен  араб  жазуы»  келіп 

қосылған көрінеді. Түрк қағанаты ыдыраған соң түрк тарихында жіктелу пайда болуының басты бір 

себебі осы еді. Көне деректерді, жазба деректерді молынан зерделейтін болсақ біз əлі талай тарихи 

құнды мəліметтерге қол жеткіземіз. 

Көне түркілік тарихымыздан, орта ғасырлық тарихымыз туралы көптеген нұсқаларының жойылып 

кетуімен, көп тілділігімен, алуан түрлі сенімді өзек еткендігімен өте күрделі түйіндерге толы болды. 

400

Оны Х. А. Гибби: «Қан системасы өте күрделі ұлттар жағынан жасалғандықтан, «араб жазба дерек-

терін түсінудің алғы шарты, батыс оңтүстік Азияның көне тілдерін сам системасындағы тілдерді» [6; 

8-б] зерттеу деген еді, біздің орта ғасырлардағы жазба деректерімізді «Қан системасы күрделі» бөгде 

халықтар жағынан жасалмаса да, «қан системасы күрделі» халықтардың мəдениетіне сіңіп, тарап кетті. 

Роджер Бэконның: «Шындыққа жету үшін нақты ғылымдарды, ертедегі тілдерді білу қажет» [7; 26-б] 

дейтін сөзінің маңызы орта ғасырлық тарихты зерттеу үшін қазір тіпті арта түсті. Өйткені VІІІ – ХV 

ғасыр арасындағы түрк халықтарына ортақ көне түркі, ұйғыр, араб, «армян» жазуларымен жазылған 

жəне «қыпшақ тілді», «шағатай тілді» түрк тілі басым орында болса да, араб тілді, қытай тілді жазба 

деректер, нұсқалар да қатар өмір сүрді. Біз VІІІ-ІХ ғасырлардан бастап тарихымызды жіктелді дегенде 

дереккөздеріміздің тілдік, діндік жəне қолданған жазба үлгісіне қарай жіктелуін назарда ұстауды бас-

ты мақсат етіп қоюды уақыт талап етеді. 

Қазақ  хандығы  дəуірі  туралы  зерттеулерде  жеке  салаларына  жете  көңіл  бөлінбей  келді.  Қазақ 

хандығы  тұсындағы  М.  Х.  Дулати,  Қ.  Қ.  Жалайыри  жəне  Ə.  Баһадүр  хандардың  тарихи  шежірелік 

шығармаларын ешқандай себепсіз ноғайлы дəуіріне кіргізіп жіберетін жаңсақ пікір қалыптасқан. 

Жоғарыдағы  айтылған  пікірлер  бойынша  осы  мақсатқа  жету  үшін  зерттеу  жұмысында  мынадай 

нақты міндеттер қоюды ұсынып отырмын:

1. Қазақ халқының тарихи даму кезеңдеріне қатысты пікірлерді жүйелеу;

- Көне қытай жазбаларында сақталған, түрк халықтарына қатысты, бұрын ескерусіз қалып келген 

деректерге талдау жасап, ондағы көне түрк тарихына тəн материалдарды іріктеп жүйеге түсіру;

- Əр дəуірдегі деректердің өзінен бұрынғы жəне соңғы дəуірдің жазба деректерімен сабақтастығын 

анықтауға септігі тиетін дерек көздерін табу; 

- Əр дəуірдің тарихи тұстағы жақтарын, нақты тарихи-əлеуметтік шарт-жағдаймен салыстыра оты-

рып, өзіндік белгілерін анықтау;

2. Жазба деректерді, діндік, тілдік жіктелістер тұрғысынан жүйелеу; 

-  Қазақстан  тарихын  дəуірлеудің  ұстанымын  анықтап  алу.  Бұл  міндетті  орындау  үшін,  өз 

тарихымыздың дəуірлеудегі кең қолданыс тапқан ұстанымдарды негізге ала отырып тұжырым жасау. 

Қай дəуірде болса да тарих қоғамдық сананың бейнеленуі болмай қалған емес. Оның үстіне көне 

тарихымызға байланысты деректер аз болғандықтан əрі басқа халықтардың тілінде сақталғандықтан, 

біз ол нұсқалардың нақты өз пайдамызға тілдік тұрғыдан талдай алмаймыз. Тек қана ондағы əлеуметтік 

сарындар  мен  тарихи  оқиғалардың  бейнеленуіне  байланысты  ғана  ой  қозғай  аламыз.  Оның  үстіне 

біз  көбінесе  дəстүрлі  жыраулардың  ақындардың  жəне  шежірешілердің  бір  ұрпақтан  екінші  ұрпаққа 

ауыздан-ауызға  жеткізіліп  келген  батырлар  жыры,  аңыздар,  эпостар,  дастандар  қаншама  өзгеріске 

ұшырап  жататыны  белігілі.  Өткені  біз,  сол  бізге  жеткен  жазба  деректер  міндетті  түрде  өзгеріске 

ұшырап отыратыны баршаға мəлім. Оған дəле ретінде келтіретін болсақ, орта ғасырдан бергі белгілі 

болған жазба деректер қалыптасып дамуы да, эстетикалық талғамның өсуіне ғана байланысты болмай, 

сыртқы ықпалдың əсеріне ұшырап, бейнелеу тəсілі жəне діни сенім жақтан жиі өзгеріске түсіп отыр-

ды. Мысалы: ХVІІІ ғасыр жыраулық дəстүр үстем орында бола тұра, Көтеш, Тəттіқара, Шал сынды 

ақындардың орны да елеулі болды. Ал, ХІХ ғасыр басында ақындық дəстүр биік деңгейге көтерілсе де, 

Махамбет, Шортанбай, Дулаттардың шығармаларында көне жыраулық дəстүр жалғасын тауып жатты. 

Сондықтан таза көркемдік сапасына қарай, бұл дəуірлердің жазба дерек ретінде, дереккөзі жыраулық 

дəстүрге де, ақындық дəстүрге де тəуелдеу қиын. Қазақстан тарихын дəуірлеуде - жазба деректердің 

қандай үлгісін қолдану мəселесін анықтау бұл басты мəселенің бірі. Сол кездегі бізге əлі күнге дейін 

жетпеген ақын-жыраулардың, шежірешілерді, дастанды жатқа айтушылардың қолымызға түскен жаз-

ба деректер деп атасақ болады, еңбектерін қарап отырсақ көптеген тарихи зерделерге көз жеткізеді. 

Түрк қағанаты ыдырағаннан ХІІІ ғасырға дейінгі орта ғасырлық тарихқа байланысты көптеген пікір-

лер екшеліп, тарихи оқиғалар туралы тұжырым жасалып, сол тарихи кезеңде өмір сүрген əр хандықты 

өзді-өздеріне  тəуелді  түрде  зерттелуі  қажет  екені  алғаш  рет  сөз  болады.  Қазақ  хандығы  құрылудан 

бұрынғы қазақтың тарихи деректер негізінде, жаңаша болжам ұсынылып отыр. Қазақ хандығы тұсында 

ауызша деректердің кең тарауымен қатар жазба деректердің де өмір сүргені, ол дəстүр бүгінге дейін 

сақталып  келгені  белгілі.  Мысал,  Қытай  жазбаларындағы  бұрын  тарихи  дерек  ретіне  айтылып  кел-

се де, ескерусіз қалып келе жатқан «Сақ ананың өлеңі», «Моэденің хаты», «Күйіктің (Кейүк) хаты», 

«Алшы тауынан айырылғандағы елдің зары», Көкесір Алтынның «Тула жыры», Апаран шор тегіннің 

өлеңдері, «Қаңлы Бұқым», «Қаңлы Сасан», «Қыпшақ Сарын», «Хаду», «Қыпшақ ақыны Сағидолла», 

«Қарлұқ  Нысан»  ақындардың  өмірі  мен  шығармалары,  Қазақ  хандығы  тұсында  өмір  сүрген  Еміл 

Бөртіш жыраудың «Салқам Жəңгір ханды жоқтауы» сынды ондаған əдеби нұсқаларды енді-енді ғана 

қарастырыла бастаған еңбектер десек қателеспіз. Бұл еңбектердің бəрі тарихи оқиғалардың желісінде 

401

қалыптасқан дүние, ал оларды тарихи тұрғыдан алып, зерттеп тереңінен қарастыратын болсақ, көптеген 

мəліметтерге тап боламыз. 

Қазақтың ауызша дəстүрімен құрамдас тарихи жырларға Ə.Х. Марғұланның жоғары дəрежеде пікір 

білдіріп жазуы, жырлардағы қазақ тарихының көрінісіне көз жеткізу жолы деп білеміз. 

Қазақ жерін мекендеген жартылай көшпелі рулардың ортасында қалыптасқан мəдени құндылықтардың 

ішінде толық күйінде сақталғаны халықтың тарихи жырлары – деп жазады Ə.Х. Марғұлан. Басқа тари-

хи ескілікті жəдігерлер, сəулетшілік үлгілері, тас мүсіндер ізі жоғалып, ізі ғана сақталып келген көне 

қамалдар мен мұнаралардың қирандыларын осы күнде көре аламыз. Керісінше қазақ далаларында ескі 

дəуірлердің жыр дəстүріне тəн эпикалық нұсқалар сақталған. 

Ə.  Марғұлан  көне  эпостық  жырлардың  табиғаты  мен  ескі  «дыңдардың»  болмыс-бітіміне  талдау 

жасай  отырып,  қазақ  халқының  тарихын  дəуірлеудің  кешенді  ұстанымы  туралы  сөз  қозғайды.  Ол 

жалқы  құбылыс  ретінде  қарамай,  этностың  рухани  жақтан  толысуы,  этникалық  сананың  қалыптасу 

басқыштарымен бірлестіре қарайды. Халықтың өнер түрлері, діни сенімі, фəлсəпалық көзқарастары, 

салт-дəстүрі, тарихи шежірелері тарихи кезеңдерді айқын көрініс табатынын басты назарда ұстағанын 

байқаймыз. Демек əр халықтың эстетикалық талғамы əр басқа болғандықтан, дүниені сезіну, түйсіну, 

оны қайтадан бейнелеу əдістері де əр басқа болады. Осы даралық бейнелеу қасиеті өнер түрлерінде 

де,  тұрмыста  да  көрініс  табады.  Ғалым  бұған  халық  төл  тарихы,  шежіресі  мен  тілдік  факторлардан 

тыс  салт-дəстүр,  жер  аттары,  ел  аттары,  түрлі  бейнелеу  өнерлерін  жатқызып, «Ежелгі  жырлардағы 

ерлік бейнелер, кісі ел аттары, олардың тарихи негізі» [8; 82-б], - деп, көркем шығарманың «тарихи, 

этнографиялық, фольклорлық негіздері» [9;157-б] тұжырым жасайды. «Қазақтың халық өлеңдерінің 

жанрлық функционалдық ерекшеліктерін ашу, туу, даму, есею, кемелдену сатыларын анықтау үшін 

тарихи, этнографиялық, археологиялық материалдарға сүйену керек» [10; 7-б].

Ю. М. Соколов: «Халықтың поэтикалық творчествосын зерттеймін деген адам əрі фольклорист, əрі 

этнограф болу керек» дегенді тауып айтқан ғой. Тарихымыздың жаңа кезеңдерін, дəуірлерін зерттеуде 

бұл аттап өтуге болмайтын шындық.

Ə. Марғұлан осы ұстанымы бойынша қазақ эпостарын «архаиникалық эпостар», «Оғыз –қыпшақ 

дəуірінің эпостары», «ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Шыңғыс жорығына, Жошы ұлысына байланысты эпос-

тар», «Жоңғарға  қарсы  күрес  оқиғасына  байланысты  жырлар», «ХІХ  ғасыр  оқиғасына  байланысты 

жырлар» деп жіктейді. Өз көзқарасын «Қозы – Көрпеш» жыры мен «Қозы –Көрпеш кешеніне» бай-

ланысты  талдауларында  жан-жақты  ашып  көрсетеді. «Аягөз  бойында  тұрған  бұл  кешен  мен  оның 

ішіндегі мүсін тастар, исламнан көп бұрын жасалған, өте ескі дəуірдің белгілері. Олар түрк қағанаты 

кезінде (VІ-VІІІ ғ) шыққан. Адамның сүреті салынған мүсін тасты халық сол кезден ерекше қадірлеген 

жəне бір ғажап жері – олардың аты тек қана мүсін таста сақталып қоймай, жер аттарына да қойылып 

отырған». Алайда «Қозы-Көрпеш» жырының жырлануы түркі дəуірінде болса да, ол сюжеттің тууы 

онан əлдеқайда ары, сақтар дəуірінде болған» - деген қорытынды жасайды. 

Ə. Марғұлан көптеген ескі жырлардың жасын анықтауға тырысқан. «Ғұндар, үйсіндер, қаңлылардың 

алғаш төгілтіп жырлағанэпос жыры – «Ертөстік», «Еділ», «Жайық», «Дың сұлу» жырлары. «Ертөстік» 

жырының  ғұн  тарихына  қатысты  тұстарын  Цы  ма  Циян  қытай  тіліне  аударған  деген  дерек  береді. 

«Ертөстікте  кездесетін  жер  аттары  да  сондай  алғашқы  қоғам  дəуірін  көз  алдымызға  келтіреді» [11; 

66-б]. 

Ə.  Марғұлан  жазба  деректерге  сүйенуді  қуаттай  отырып,  халық  аңыздарына – тірі  фактілерге  де 

жетерлік мəн береді. Мысалы қаңлы тайпасының шығуы туралы, «Оңтүстік қазақстанды (Шыршық, 

Арыс, Бадан) қоныстайтын қаңлылар ортасында əлі күнге дейін айтылатын аңыз-əңгімелер көп, Бұл 

туралы ең ғажайып əңгіме – Қазанғап ақын жеткізген «Еңсегей» деген тарихи жыр. Жырда көшпелі 

елдің ханы өліп, кімді хан қоярын білмей торығып тұрғанда бір əйел: хан болудан үміті бар ерлер түгел 

садақ  тартсын,  кімнің  оғы  сағымға  байланса  сол  хан  болсын,-  дейді.  Алайда  ешкімнің  оғы  сағымға 

байланбайды.  Сонда  əлгі  ана: - менің  Дүбін  деген  батыр  ұлым  бар,  тауда  аң  аулап  жүр,  соның  оғы 

сағымға  байланар,  шақырып  келіңдер,-  деп,  белгіге  сақинасын  беріп  жібереді.  Дүбін  өзін  шақырып 

барғандарға, мен жаяу да, көлікпен де бармаймын дейді. Сонда бір тапқыр адам арбаны ойлап тауып, 

Дүбінді сол арбамен əкеледі. Ол жолда өзіне арба жасап берген шебердің ақсап келе жатқанын көріп, 

арбасына  шығарып  алады.  Ол  адам  кейін  қаңлы  атанады».  Ескі  жырдың  мазмұны  «Қаңлы  бар  елде 

хан бар, хан бар жерде қаңлы бар, хан таппасаң қаңлыдан қой, ханмен бірге арбаға отырғамыз» деген 

мəтелмен тамырлас екеніне Ə. Марғұлан ерекше көңіл бөледі.

Қазақ белгілі ақыны, қоғам қайраткері С. Сейфуллин əдебиеті сынының тарихына арналған іргелі 

зерттеулердің бірі – «Қазақ əдебиеті» атты еңбегіне тоқталып өтуді жөн көрдік. Мұнда автор қазақтың 

ауыз  шежіресіне,  Азия,  Еуропа  тарихшыларының  қазақ  атауы  туралы  көзқарастарын  талдаған  М. 

402

Тынышбаевтың еңбегіне негізделе отырып, халқымыздың арғы-бергі тарихына өзінше талдау жасай-

ды. Қазақ тарихын: «Арғы ескіліктегі ру бастықтары билеген жабайы рулық дəуір, Шыңғысхан, Алтын 

Орда,  ноғайлы,  қазақтық,  онан  соң  орыс  патшасына  бағынған  дəуір  жəне  патшадан  құтылғаннан 

бергі  дəуір»  деген  кезеңдерге  бөліп,  осы  жүйемен  ұлтымыздың  тарихын:  билер  дəуірі  (аңшылыққа, 

малшылыққа байланысты əңгіме-ертектер, салттық өлеңдер, дін жырлары, төрт түлік мал туралы, түрлі 

хайуанаттар туралы жырлар, өлеңдер, билер сөзі, мақалдар, жастық ойын-күлкі өлең-жырлары, ертеде-

гі батырлар жырлары мен сол замандағы үстем таптың салт-санасы бойынша əйел-еркек байланысын, 

көшпелі  тұрмысты  толығырақ  суреттейтін  жырлар,  əңгімелер),  қазақ  елі  орыс  патшасына  бағынған 

патша дəуірі, патшадан құтылған дəуір» [12; 41-б] деген кезеңдерге бөледі. 

Бұл  еңбекте  тарихи  дəуірлеудің  алғы  шарты  дұрыс  талданған.  Автор  тарихтың  əр  кезеңінде, 

халықтың тұрмыс-тіршілігі, діні, сенім-нанымы, кəсібі, ел басқару жүйесі əр келкі болуы, қоғамның да-

муына ықпал етіп, əр түрлі сапалық белгі қалыптастыратынын жете таныған. Еліміздің тарих ғылымы 

кеңестік дəуірде үлкен өзгеріске ұшырады. 

Егер  қазақ  халқының  қаһармандық  жырларынан  көрініс  тапқан  этникалық  үрдісті  қоғамдық-

əлеуметтік ой, этникалық сана көріністерімен тығыз байланыста алып, эпосты этникалық дереккөздің 

бірі  ретінде  бағаласақ,  қазақ  тарихының  жаңа  беттері  ашылып,  олар  соны  мəліметтермен  толыға 

түсері анық. Сонымен бірге тарихи-этникалық дереккөздер санатына жаңа арна-қаһармандық жырлар 

қосылар еді.

Қазақ  эпосында  өмір  шындығының  елесі-тарихи  есімдер,  жазба  деректерге  түспеген  мəліметтер, 

сан-алуан ономастикалық деректер, ел естелігі мен эпос арасындағы байланыс, тарихи құбылыстардың 

халықтық бағасы, тайпа атаулары мен этникалық үрдіс көріністері сақталған. Оның бəрі қазақ тари-

хына қатысты мəліметтер. Қазақ эпосының құнды белгілерінің бірі - əлеуметтік сана. Оның қызметі 

аға буын тəжірибесін кейінгі ұрпаққа жеткізуінде. Эпостық жырлардың бізге этникалық болмысында 

жетуі осы əлеуметтік естелік жемісі. Ол кейінгі қоғамдық өзгерістерді əп-сəтте қабылдай қоймайтын. 

Өзінің алғашқы болмысына берік құбылыс.

Ғалым  тарихшы  А.Б.  Аносова  «Қазақ  этностары  тарихи  дерек  ретінде»  атты  ғылыми  еңбегінде: 

«Батырлар  жыры  тек  əдебиеттік  мұра  емес,  қазақ  халқының  өткендегі  тұрмысынан,  экономикасы-

нан,  қоғамдық-тарихтық  болмысынан  бағалы  деректер  бере  алатын  құнды  материал.  Əрине,  тарихи 

мəліметтерге  ел - қиялы  қосқан  қоспа  жайларда  араласады.  Шындық  өмір  елесімен  қатар  ертегілік 

əсерлеу де басым болады. Соған қарамастан, қазақ тарихының кейбір мəселелері жайлы құнды дерек-

тер алуға болады.

Бүгінгі күннің талабы халқымыздың осы мол мұрасын өткен тарихымызды зерттеуде дерек ретін-

де  пайдалануға  бола  ма,  болса  қалай  пайдаланамыз  деген  мəселелерді  алдымызға  қоюда.  Бұған  біз 

дерек ретінде пайдалануға толық болады деп айтар едік. Бұл деректердің артықшылығы бар: оларды 

халықтың өзі қалдырғандығында.

Бұл реттен белгілі эпостанушы Ш.Ыбраевтың: «Эпостың негізі - тарихи шындық. Əсіресе, ол эпос-

ты тудырған ортаға, халықтың жер - су атауларына тікелей қатысы бар» - деген пікірінің маңызы зор» 

- деп пікір білдірген [13; 69-б]. 

Қорыта  айтқанда,  қазақ  халқының  тарихына  қатысты  тарихи  деректердің  кешенінде  ауызша 

дəстүрдің алатын орыны аса маңызды. Бүгінгі ұрпақ қазақтың өткен дəуірінің тарихи түйінін дұрыс 

ұғынуы керек. Елін, жерін сүю, мəдениеті мен тілін қастерлеу өз халқынын тарихын жақсы білуден 

жəне оны мақтан тұтудан басталады. Қазақ тарихының ауызша деректерінің зерттеу ісі қолға алынды, 

бірақ оның ғылыми тұжырымдамасы жасалып əдістері толық айқындалды деп айту қиын. Еліміздің 

белді  оқу  орындарында,  ғылыми  орталықтарында  деректану  ғылыми  бөлімдерін,  зертханаларын 

ашып, жұмыста бастау бүгінгі күннің басты мəселесі. Қазақ тарихын қайта бастап жазу - деректердің 

əр тобын бірімен бірін салыстыра отырып, зерделеп жазуды қолға алғаны жөн. Зерттеу еңбектерінің 

қортындыларын, нəтижелерін жинақтап бір жүйеге келтіріп жатса үлкен еңбектің жемісін көрсететіні 

рас.

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: