Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| 7.12 Сабақтас құрмалас сөйлем
Сабақтас құрмалас сөйлемнің бірінші тиянақсыз сыңары бағыныңқы, екінші сыңары басыңқы деп аталады. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы тиянақсыз формада айтылады. Ол көбіне етістік баяндауыштары, яғни есімше, көсемше, шартты рай және қимыл есімдері арқылы және оларға түрлі шылаулардың түйдектелуі арқылы және есімдерге түйдектелген көмекші етістік, модаль сөздердің қатысы арқылы жасалып, олар басыңқыға бағынышты келеді. Көсемше. Сабақтас құрмаластың бағыныңқы сыңарының баяндауышы қызметінде көсемшенің -ып/-іп/-п жұрнағы мол қатысса, -ғалы/-гелі түрі сиректеу қатысады. Мысалы: Қауменовтің інісі қашқын болып кеткелі, жылдан асты (М.Әуезов). Базарәлі елге келгелі, бір айдай уақыт өтті (М.Әуезов). Етістіктерге көсемшенің жұрнағы тікелей жалғануы арқылы бағыныңқы сыңар жасалса, кейде негізгі етістікке түйдектелген көмекші етістіктер көсемше тұлғасында да келеді: Манадан мыжыңдаган, құлағын қажытып келе жатқан урядник осымен тоқтатар ма екен деп, тік жауап қайырды (Ғ.Мұстафин). Сол сияқты –ғанша, -ғандай тұлғалы сөздерді де көсемшелі бағыныңқыға жатқызу орын ала бастады: Ерлік іс болмайынша, ол жайында жазу да болмайды (Б.Момышұлы). Шартты рай. Шартты райлы бағыныңқы сөйлем -са/-се жұрнағы арқылы жасалады. Оның өзі жаққа қатысты айтылып, I, II, ІІІ жақта келеді. Сол сияқты бұл жұрнақты баяндауышқа да, де шылауы тіркесіп күшейту мағынасын береді: Күштілерім сөз айтса, бас изеймін шыбындап (Абай). Қысты қамсыз қарсы алсаң, оның қапысы да болады. Шартты райдың жұрнағы көсемшенің жұрнағы тәрізді негізгі етістікке немесе негізгі етістікке түйдектелген көсемшелі етістікке жалғану арқылы бағыныңқы сөйлем жасайды: Егер де бұл жоспар орындалмайтын болса, организм қиын ауруга ұшырайды («Жас алаш»). Есімше. Егер көсемше, шартты райлы етістіктер бағыныңқы сөйлемнің баяңдауышы ретінде сол қалпында немесе тек жақтық көрсеткіш арқылы көрінсе, есімшенің байланыстыру қызметінде өзіндік ерекшеліктер бар. Қабыса байланысқан сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауыштары -ған/-ген тұлғалы есімшенің атау септігін керек ететін сайын, себепті, кезде т.б. шылаулар арқылы жасалады. Мысалы: Мақсат ортақ болған сайын, оларға да көмектесу парыз («Жұлдыз»), Үш күннен бері жаттығу жасамаган себепті, денеміз 270 ауырлап қалыпты («Лениншіл жас»). Үй іші тынышталған кезде, есік қақты біреу (Ғ.Мұстафин). Есімшеден жасалған баяндауышқа –ша, -ше жұрнағы жалғану арқылы да сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышы жасалады: Асығып-үсігіп келгенімше, хатшының кеңсесінде мәжіліс басталып кетіпті. (Газеттен) -Дай/-дей жұрнақтары да есімшеге жалғану арқылы сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышы болады: Жаз шыбыны қысылар, Үстінен зіл басқандай (Абай). Меңгеріле байланысқан есімшелі сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалуында да септік жалғауларымен түйдектелген шылаулардың қызметі еркін. Барыс септік арқылы: Баласы жақсы оқығанға дейін, әкесі абыржумен болды («Жұлдыз»). Жатыс септік арқылы: Деревняның шетіне таянғанда, бұл үйге жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|