Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түсіндірмелі салалас сөйлем. Түсіндірмелі салалас сөйлем
құрмалас сөйлемнің бір түрі ретінде осы оқулықтың 1961 жылы жарық көрген бірінші басылымнан бері қарай ғана есептеліп жүр. Оқулықтың алғашқы басылымында ол «ілектес салалас» деген атаумен аталған еді, бірақ бұл атауда біраз үйлесімсіздіктің барлығы 267 ескріліп, оқулықтың 1966 жылы шыққан екінші басылымынан бері қарай түсіндірмелі деген атаумен аталып келеді. Түсіндірмелі салалас сөйлемде бірінші компонент жалпылық мәнде айтылады да, кейінгі компонентте оның мәні, себептері сараланып ашылады, талданып түсіндірледі. Мысалы, Жұрттың бәрі соған қарай дүрлікті: біреу қолын бұлғады, Біреулері оның атын айғайлады деген сөйлемде алдыңғы компоненті жұрттың дүрліккенін ғана айтып қойса, кейінгі компоненті сол дүрлігіудің қалай болғандығын, дүрліккен жұрттың не істегендігін талдап түсіндіреді. Компоненттердің мағыналық қатынастары жағынан алғанда, бірінші жай сөйлем баяндауышы сол, соншама, соншалық,сондай деген есімдіктер мен үстеу сөздерден де осы түсіндірмелі салалас сөйлемдерден болған сөйлемде осы түсіндірмелі салалас сөйлемге жатады, өйткені мұнда да бірінші компонеттің сыры кейінгі компонттерде ашылады, түсіндіріледі. Дегенмен салалас сөйлемнің бұл түрінің өзіндік біраз өзгешеліктері де жоқ емес. Ол өзгешелік мыналар: Бірінші жай сөйлемнің баяндауыш қызметін атқарушы және сол арқылы екі жай сөйлемді құрмаластырушы болып тұратын сол,сонша, соншалық, сондай, соншама сөздері өз бастауыштарының іс-әректке, жағдайға ерекше мән беру, көңіл аударту мақсатымен соған сілтейді де, оның сыры кейінгі сөйлемде ашылады. Мысалы, Менің де ойлап жүргенім сол - енді біз татуласайық деген сөйлемдегі енді біз татуласайық деген екінші компонент бірінші компоненттің баяндауыш білдіруге тиісті мағынасын білдіріп тұр. Сөйтіп, бір ой екі рет айтылады: бірінші ретте оның сыры нақтылы ашылмайды, соған меңзеу, сілтеу түрінде ғана айтылса, екіншісінде талдап ашылады Ал енді, бірінші компонентінің баяндауышы сонша, соншалық, сондай, соншама сөздерінен болатын құрамаластағы жай сөйлемдердің мағыналық қатынасында сол сөзі арқылы жасалатын құрмаластан гөрі біраз өзгешеліктері болады. Мысалы, Жұрттың бәріне өлең сөздердінің қазіргі жағдайға үйлесімді көрінгені соншалық - өлеңді олар сақ-сақ күліп қарсы алды. Бұл сөйлемнің бірінші компонентінің бастауышы болып тұрған сөздің мағынасынан байқалатын әрекеттің, жай-күйдің ерекше мәнді, әсерлі, күшті болғандығына назар аударып, соған ой салмағын түсіре сілтесе, екінші компонент біріншідегі сол ерекше жағдайдың нәтижесінде не болғанын баяндайды. Көп құрамды салалас сөйлем құрамында да үш немесе одан да көп жай сөйлемдер болады. Мұндай көп компонентті салалас сөйлемдерді компоненттерінің бір-бірімен мағыналарына қарай атау 268 мүмкін емес. Өйткені ондағы компоненттердің бір-бірімен мағыналық қатынастары әр түрлі болып келеді. Мысалы: Шұғыл орысша білмейді, Барон қазақ қазақша білмейді, бірақ екеуі де араға тілмаш салмай-ақ түсінісе береді.(Х.Есенжанов). Сөйлемінде алдыңғы екі компонент өзара ыңғайластық қатынаста айтылса, соңғы үшінші компонент ол екеуіне қайшы мағынада айтылған. Бұл жағдай құрамында үш немесе одан да көп компоненттері бар көп тармақты салалас сөйлемдерді салаластың басқа түрлері сияқты компоненттерінің мағыналық қатынастарына қарай жіктелмей, өз алдына жеке қарауды керек етеді. Көп құрамды құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен жалғаулықтар арқылы да, жалғаулықсыз да байланыса береді. Мысалы, 1. Қатыннан келген жалғыз алашаны қыстыкүні ашыққанда сатпай сақтап едім, соған жарты пұт тары алып сеуіп едім, енді мынау бәрі налогқа кетейін деп отыр.(Б.Майлин). 2. Қарын ашады, бірақ қосқа баруға қорқам, оны маңайлап қасқырлар жүрген сияқты. (С.Мұқанов). Келтірілген бірінші сөйлемнің компоненттері бір-бірімен жалғаулықсыз іргелес құрмаласқан. Екінші сөйлемнің бірінші компоненті екінші компоненттен жалғаулық арқылы құрмаласқан. Сонымен, көп құрамды салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен байланысу тәсілі жағынан жалғаулықсыз болып та, аралас болып та айтыла береді. Көп құрамды салалас сөйлем компоненттері жоғарыда келтірілген мысалдардағыдай әрдайым әрқайсысы әр түрлі мағыналық қатынаста келе бермейді, мағыналық қатынастары жағынан олар біртектес, бірыңғай болып та тұрады. Мысалы, Көш бетімен жайылған мал біресе ұйыса, біресе бытырай қонған киіз үйлер, көмір қораларының ескі төмпешіктері (Ғ.Мұстафин). Оның кескіні күндегідей күреңденіп кеткен, үстіндегі киімдері де өзгеше көркем, кеудесінде жылтыраған әдемілерді қадап алған(С.Мұқанов). Мұндағы компоненттердің өзара байланысы бір уақыттың, бір мезгілдің ішіндегі көріністі, жай-күйді суреттегені болмаса, оларды мағыналары жағынан пәлендей қарым-қатынаста тұр деуге болмайды. Көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер құрылысы, жасалу жолдары жағынан ашық құрылымды құрмаласқа да, синтаксистік күрделі бірлікке де ұқсайды. Олардың бірінші компоненті жалпылық мағынада айтылып, кейінгілері соның мәнін саралап ашып тұратын түсіндірмелі сөйлем түрінде де көп кездеседі. Мысалы, Лашын әр түрлі болады: біреулері ілген үйрегін ала жерге түседі екен де, енді біреулері бір жолдың кезінде бірнеше үйректі түсіріп қалады екен. (С.Мұқанов). |