Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
 
162 
8.  Кравченко А.И.  Культурология.  М.: изд. Трикста, 2003. - 496 с. 
9.  Эфендиев Ф.С. Этнокультура и национальное самосознание. Нальчик: изд. Эль  -  Фа, 1999. - 
329 с. 
10.  Гумилёв  Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. М.: изд. Эксмо, 2007. - 322 с. 
11.  Перщиц  А.И.,  Тер-Акопян  Н.  Б.  Этнографические  исследования  развития  науки.  М.:  изд. 
Наука, 1985. 
12.  Сейдимбек А. Мир казахов. Этнокультурологическое переосмысление. Астана: изд. Фолиант, 
2012. - 560 с. 
13.  Лурье С.В. Историческая этнология. М.:  изд. Аспект Пресс, 2003. - 448 с. 
14.  Бгажноков  Б.  Х.  Традиции  общения  в  системе  культуры:  этническая  культура.  Проблема 
сохранения в современном контексте. М.: изд. Нальчик, 1997. - 257 с. 
 
 
 
УДК 332.021 
 
СОВРЕМЕННАЯ ЯЗЫКОВАЯ ПОЛИТИКА КАЗАХСТАНА –  
ПУТЬ К УСПЕШНОМУ БУДУЩЕМУ 
 
Кекк А. 
(СКГУ им. М.Козыбаева) 
 
 
 
«Казахстан должен восприниматься во всем мире 
как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. 
Это: казахский язык — государственный язык, русский язык — как язык 
межнационального общения и английский язык — язык успешной интеграции в 
глобальную экономику» 
Н.А. Назарбаев 
 
Казахстан  –  это  многонациональное,  динамично  развивающееся  государство  со 
своим историческим и культурным  наследием, успешно решающее проблемы в любой 
области. На сегодняшний день одной из приоритетных задач в  Республике Казахстан 
является  развитие  языковой  политики.    Как  говорил  Вольтер:  «Знать  много  языков  - 
значит  иметь  много  ключей  к  одному  замку»,  то  есть,  изучая  языки,    мы  сможем 
достичь  многого:  национального  единения,  сохранения  языкового  многообразия, 
поднятия на совершенно новый уровень, интеграции Казахстана в мировое сообщество, 
а  также  укрепления  конкурентоспособности,  что  так  необходимо  для  нашего 
государства  в  период  экономической  и  социальной  модернизации.  Лидер  государства 
Н.А.Назарбаев  уделяет  особое  внимание  данному  вопросу,  разработав  уникальный 
проект  под  названием  «Триединство  языков».  С  момента  принятия    новой  стратегии 
развития страны «Казахстан- 2050» политика трехъязычия,  направленная на изучение 
казахстанцами казахского, русского и английского  языков,  проводится интенсивно. 
В  каждом  своем  послании  народу  Казахстана  Нурсултан  Абишевич  Назарбаев 
стремится  сконцентрировать  внимание  на  развитии  и  усовершенствовании  в  сфере  
образования,  культуры,  а  в  особенности  -  знания  языков.  Уже  не  в  первый  раз  наш 
президент отмечает, что в настоящее время очень важно развивать языковую политику 
в  современном  казахстанском  обществе,  так  как  она  необходима  для  успешного 
будущего  подрастающего  поколения.  Стоит  задуматься,  ведь  будущее  наших  детей  - 
это будущее  нашего государства. Модернизация Казахстана  необходима для всех нас, 
а  для  ее  успешного  проведения    каждый  гражданин  нашей  республики  должен  быть 

 
 
163 
полезен  своей  Родине.  Для  этого  нужно,  чтобы  каждый  владел  казахским,  русским  и 
английским  языками,  был    настоящим    патриотом  своей  страны.  Новая  языковая 
политика  «Триединства  языков»,  отличающаяся  своей  эффективностью  и 
популярностью,  идеальный  пример  для  многих  стран  мира,  несомненно,  окажет 
положительное  влияние  на  проведение  социальной  модернизации.  Политика 
«Триединство  языков»  -  это    реальный  шанс  для    Казахстана      интегрировать    в 
глобальный мир.  
Интегрирование Казахстана в мировое сообщество возможно только в том случае, 
если мы будем владеть господствующими языками, тогда и мир откроется нам. Также 
языковая  политика  повысит  конкурентоспособность  страны,  укрепит  общественное 
согласие.  Глава  нашего  государства  отметил,  что  казахский  язык  будет  изучаться  как 
государственный, русский язык - для межнационального общения  и английский - как 
язык  интеграции  в  глобальную  экономику.  Подрастающее  поколение  нужно  обучать  
казахскому,  начиная  с  детского  сада.  Необходимо  совершенствовать  методику 
обучения  языку,  модернизировать  ее  с  учетом  современных  требований
. 
Знание 
государственного  языка  является  фактором  личной  конкурентоспособности, 
карьерного  продвижения  в  любой  сфере  деятельности.  В  настоящее  время  русский 
язык  в  Казахстане    является  обязательным  предметом  в  государственных  и 
негосударственных  учебных  заведениях.  Функционирование  русского  языка  в 
Казахстане  остается  стабильным  и  пользуется  государственной  поддержкой,  кроме 
того  интересы  экономического  и  научно-технического  развития  государства 
определяют  необходимость  знаний  и  образования,  получаемых  на  русском  языке.
 
Политика  «Триединство  языков»  связана  также  с  потребностью  в  изучении 
английского  языка.  Сегодня  знание  английского  открывает    двери    в  большой 
глобальный мир с его  необыкновенным потоком информации и инноваций. Овладение  
этим  иностранным  языком  дает  возможность  обучаться    за  рубежом  в  лучших  вузах 
мира,  а  также  получить    практический    опыт    в  передовых  странах  планеты.  Знание 
английского  языка  –  это  обязательное  требование  для  делового  общения  и  ведения 
бизнеса  в  любой  точке  мира.  Граждане,  владеющие  несколькими  языками,  будут 
конкурентоспособными  специалистами,  как  внутри  страны,  так  и  за  рубежом.  Одним 
словом, идея  о трехъязычии  очень практична. 
Таким  образом,  программа  о  триединстве  языков  в  Республике  Казахстан-  это 
концепция,  способствующая    в  дальнейшем  укреплению  страны,  ее  потенциала, 
успешной 
интеграции 
в 
мировое 
сообщество, 
ускоренному 
развитию 
конкурентоспособного  Казахстана.  Данная  языковая  политика  дает  все  возможности 
для  развития  человеческого  потенциала,  что  поможет    войти    нашему  государству  в 
число  30  наиболее  развитых  стран  мира.  «Трехъязычие  должно  быть  нормальным 
явлением  для  нашего  общества»,-  говорит  Н.А.  Назарбаев.  Без  сомнения,  языковая 
политика в Казахстане - это путь к светлому и успешному будущему! 
 
 
 
Литература: 
1.  Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире // Казахстанская правда. - № 33(25278). - 2007. 
- 1 марта 
2.  Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего 
Труда // Казахстанская правда. - 2012. - № 218-219. - 10 июля. 
3.  Государственная  программа  развития  языков  в  Республике  Казахстан  на  2011-2020  годы  // 
edu.gov.kz 
 
 
 

 
 
164 
УДК 512.14 
 
БАСПАСӨЗ БЕТТЕРІНДЕГІ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫС 
ЕРЕКШЕЛІГІ 
 
Кемеңгерова Г.А., Таласпаева Ж.С. 
(М.Қозыбаев атындағы СҚМУ) 
 
 
 
Қазіргі  кезеңде  коғам  өмірінің  қай  саласын  алсақ  та,  қысқарған  сөздер  молынан 
кездеседі.  Олардың  өзге  тілдерден  қалай  қабылданып,  өз  тілімізде  қалай  жасалып, 
қолданыс  тауып  жатқандығын  анықтап,  бұл  бағыттағы  жақсы  үрдістерді  үлгі  ретінде 
ұсынып,  кемшіліктерді  түзету  жолдарын  көрсету  тіл  мамандарының  міндеті.  Осы 
тұрғыдан  қарағанда  кейінгі  жылдары  тілшілер  қауымының  қысқарған  сөздер 
мəселесіне  көп  көңіл  бөлмегені  байқалады.  Соның  салдары  да  анық  аңғарылып  отыр. 
Баспасөз  беттерінде,  ғылыми,  танымдық,  оқулық  əдебиеттер  мен  салалық  сөздіктерде 
кездесетін  қысқарған  атаулардың  жасалуында,  қолданысында  көптеген  кемшіліктер 
орын  алып  жүр.  Ондай  олқылықтарды  уақытында  анықтап,  түзетіп,  қысқарған 
атаулардың қолданысын қадағалап отырмаса, ретсіздіктің белең алары белгілі.  
Сөз қысқарту тəсілі - қазақ əдеби тілі жүйесінде 1920 жылдардан бері қарай, яғни 
соңғы  бес-алты  жыл  көлемінде  ұлттық  сипатта  бекемдік  таныта  бастаған  сөзжасам 
əдістерінің  бірі.  Сөз  кысқартудың  əріптік,  буындық,  аралас  қысқарту  жəне 
контракциялық суспенциялық, сондай-ақ шартты қысқарту сияқты түрлері бар [1,9 б.]. 
Қысқарған сөздердің жасалуына тілден тыс жəне ішкі тілдік факторлар əсер етеді. 
Олар:  
а)  қазақ  тіліне  қоғамдық-саяси,  əлеуметтік  көзқарастың  түбегейлі  өзгеруі,  қоғам 
жəне  ғылыми-техникалық  революция  жаңалықтары,  ұлттық  дүниетанымдағы 
жаңғырулар;  
ə) тілдің үнемдеу заңдылығының талаптары, сөйленіс машықтарының синонимдік 
қатарларға  мұқтаж  болады.  Қысқарымдардың  жасалуына  сондай-ақ  орыс  тілінің 
ықпалы бар [1, 10б.]. 
А.  Ысқақов  «күрделі  атау»  сөздердің  бір  алуандарының  əрі  қысқартылып,  əрі 
біріктіліп  жұмсалу  жолы  орыс  тілінің  əсерінен  туғандығын,  қысқарған  сөздер  əдеби 
тілдің  жазбаша  нысанында  күрделі  сөздің  белгілі  бір  түрі  болып  қалыптасқандығын 
баяндап,  осы  термин  ұғымына  тек  қана  орыс  тіліндегі  үлгі  бойынша  жасалған  төрт 
түрлі жолмен аббревиатураларды жатқызады [2, 124б.]. 
Қазіргі  қазақ  тіліндегі  қысқарымдар  (қысқарған  күрделі  зат  есімдер)  өмірмен 
өзектес дамып келеді. Олар - қоғамдық-саяси ұйымдардың қысқартылған аталымдары, 
мемлекеттердің,  мекемелердің  т.б.  қысқартылған  атаулары  жиі  ұшырайды.  Əсіресе 
соңғы  жылдарда  жарнамалық  қызметте,  баспасөз  беттерінде  кең  қолданыс  тапқан. 
Қысқарымдардың  негізгі  ерекшелігі  -  тілдік  ықшамдау,  үнемдеу  зандылықтарына 
сəйкес туындаған жасалымдар, жаңа мəтіндегі сөздер жəне тиімді əдіс, икемді тұлғалар 
[3,338б.]. 
Тілімізде бар күрделі атауларды қысқартуда белгілі бір үлгіні сақтаудың маңызы 
зор.  Өз  тіліміздің  ішкі  мүмкіндігін  пайдалана  отырып  та  қысқарған  сөздер  қорын 
жүйелі қалыпқа келтіруге болатындығын ғылыми негізге алудың қажеттілігі өз құнын 
жойған  жоқ.  Əсіресе  күрделі  атауларды  бас  əріптерімен  қысқарту  жолы  кеңінен 
тараған.  Мысалы:  БҰҰ  (Біріккен  Ұлттар  Ұйымы),  ТМД  (Тəуелсіз  Мемлекеттер 
Достығы),  ҚХР  (Қытай  Халық  Республикасы),  ХДП  (Халықтық-демократиялық 
партия),  АҚ  (акционерлік  қоғам),  ААҚ  (ашық  акционерлік  қоғам),  ЖШС 

 
 
165 
(жауапкершілігі  шектеулі  серіктестік),  ОҚО  (Оңтүстік  Қазақстан  облысы),  СҚО 
(Солтүстік  Қазақстан  облысы),  ҚР  (Қазақстан  Республикасы),  АҚШ  (Америка  құрама 
штаттары) т.б. Жоғарыда келтірілген мысалдар жалпыхалыққа түсінікті болып келеді. 
Бірақ  баспасөз  беттерінде  жұртшылықтың  көз-құлағы  үйреніп,  жиі  қолданылатындай 
дəрежеге  жете  қоймаған  атаулар  да  кездеседі.  Мұндайда  газет-журналды  бос  уақыты 
болғанда  ғана  оқитындар  емес,  оны  үзбей  қадағалап  отыратын  оқырманның  өзі 
қысқарған сөздің толық нұсқасының қалай болатынын тауып, оның мағынасын түсіну 
біршама қиынға соғады. Мысалы: 
А-20  –  «Азия  жиырмалығы».  Елбасымыз  «А-20»  деген  атпен  «Азия 
жиырмалығын» құруды ұсынды. «Егемен Қазақстан», 21 сəуір 2009 жыл.  
 
ƏКК  (СПК)  —  əлуметтік-кəсіпкерлік  корпорация.  Маңғыстау  облысы  əкімінің 
бұрынғы  орынбасары,  «Каспий» ƏКК ҰК»  АҚ  басқармасының  экс-төрағасы  Асқар 
Нұрғалиев мемлекетке келтірген шығынды толық өтеді. «Егемен Қазақстан», 12 қазан, 
2014 жыл.  
АХАЖ  (ЗАГС)  —  Азаматтардың  хал  актілерін  жазу.  АХАЖ  саласы  бойынша 
«Жеке тұлға» бағдарламасы аудандарда іске асып жатыр. «Егемен Қазақстан», 5 тамыз 
2008  жыл.  №237.  Осы  орайда  АХАЖ  органдары  ата-ананың  құқығын  шектеп,  балаға 
қандай ат қою керектігін айтуға құқықтары жоқ. «Солтүстік Қазақстан», 17 шілде 2009 
жыл.  
ШОБ (МСБ) - шағын жəне орта бизнес. Осы пайыздық көрсеткіштерден өндіріс 
салаларындағы  ШОБ-тардың  үлес  салмағын  да  байқауға  болады.  «ЕгеменҚазақстан», 
25  шілде  2008  жыл.  Біздің  өңірімізде  “Бизнестің  жол  картасы  –  2020”  бағдарламасы 
бойынша  120  жоба  мақұлданса,  ШОБ  субъектілерінің  лизингтік  мəмілелерін 
қаржыландыру бағдарламасы бойынша 650 жоба қолданды. «Солтүстік Қазақстан», 28 
желтоқсан 2012 жыл.  
ҚЕБА – Қазақстандағы Еуропа Бизнес-ассоциациясы. Оның үйіне тінту жүргізу 
кезінде алынған флэш-картадағы «В.Козловтың қосымша куəгерлік мəлімдемесі» атты 
анықталған  электронды  құжатында  Əбілəзов  2002  жылдан  ДВК  (ҚДТ)  деп  құрылған. 
«Егемен Қазақстан», 13 желтоқсан 2012 жыл. 
Тілімізде  күрделі  атауларды  қысқартудың  екінші  түрі  ретінде  бірінші  сөздің 
бірінші  буыны  жəне  келесі  сөздердің  бас  əріптері  арқылы,  алғашқы  сөздің  бастапқы 
буыны  мен  соңғы  сөздің  толығымен  жазылуы  арқылы,  əрбір  сөздің  басқы 
буындарының қысқаруын жатқызамыз. Мысалы: 
АтМӨЗ (АНПЗ) - Атырау мұнай өңдеу зауыты. Ал жергілікті экологтар АтМӨЗ--
дің  санитарлық  аумақ  шекарасын  анықтауды,  сонымен  бірге,  қоршаған  ортаның 
тазалығына  ұдайы  мониторинг  жасайтын  кұрылғы  орнатуды  кешіктірмеу  қажеттігін 
атап көрсетті. «Егемен Қазақстан», 15 шілде 2008 жыл. 
ЕурАзЭҚ  (ЕврАзЭС)  -  Еуразия  экономикалық  қоғамдастығы.  Үш  мемлекеттің 
көшбасшылары  ЕурАзЭҚ  пен  Кеден  одағын  құруға  қосқан  үлестері  үшін 
марапатталды. «Солтүстік Қазақстан», 16 желтоқсан 2012 жыл. 
ҚАЗБАТ  (КАЗБАТ)  -  Қазақ  батальоны.  Сол  күші  басым  жаумен  қиян-кескі 
ұрыста Қазбаттың 17 жауынгері қаза тапты. «Егемен Қазақстан», 9 сəуір 2013 жыл. 
ҚазБСҚА  (КазГАСА)  -  Қазақ  Бас  сəулет-құрылыс  академиясы.  Бүгінгі  күні 
ҚазБСҚА  студенттерінде  толық  компьютерлік  техникамен  жабдықталған  екі 
тəжірибелік аудитория бар. «Егемен Қазақстан», 11 мамыр 2014 жыл. 
ҚазБШҒЗИ  (КазНИИРХ)  -  Қазақ  Балық  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу 
институты.  Сондықтан  Ауыл  шаруашылығы  министрлігінің  комитеттері  мен 
зертханалары,  «Қазагроиновацияның»  ҚазБШҒЗИ  ЖШС  ғалымдар  түзген  зерттеулер 
мен  болжамдар  негізінде  уақыт  оздырмай  нақты  тұжырымдар  жасап,  жергілікті 
кəсіпкерлер,  жеке  қожалықтар  бірлесе  атқаратын  бағдарлама  жасауға,  соны  заң 
тұрғысынан бекітуге ықпал етуі керек. «Егемен Қазақстан», 25 ақпан 2009 жыл. 

 
 
166 
ҚазГЗУ  (КазГЮУ)  -  Қазақ  Гуманитарлық  Заң  университеті.  ҚазГЗУ  түлеп, 
түрленіп, оның ғимаратының өзі Астананың көркіне көрік қосып, жасанып шыға келді. 
«Егемен Қазақстан», 27 наурыз 2010 жыл. 
«ҚазМұнайТеңіз»  АҚ  -  «Қазақ  мұнай-теңіз»  акционерлік  қоғамы.  Баржаның 
операторы  «Қазмұнайтеңіз»  теңіз  мұнай  компаниясы»  АҚ-тың  еншілес.  «Егемен 
Қазақстан», 7 қазан 2011 жыл. 
ҚазТАГ (КазТАГ) - Қазақ телеграф агенттігі. Оның сайраған сөздері Мəскеуден 
ТАСС  арқылы  тарап,  ҚазТАГ-тың  қоржынынан  өтіп,  күнделікті  газеттердің  бетіне 
түскенше сан мəрте түзетілетінді шығарды. «Егемен Қазақстан», 15 қазан 2012 жыл. 26 
қарашада  ҚазТАГ  республикалық  қоғамдық  пікірді  зерттеу  орталығы  жүргізген 
сайлаушылардың  көңіл  күйін  социологиялық  зерттеудің  нəтижелерін  жариялады. 
«Солтүстік Қазақстан», 30 қазан 2012 жыл. 
Күрделі атауларды қысқартудың үшінші түрі - техника түрлерінің (ұшақ, трактор, 
автокөлік т.б.) маркаларын көрсету үшін алынған шартты белгілер. Бұндай қысқарған 
сөздер бас əріппен жазылады. Мысалы: 
ЯК-40. 1992 жылдың 17 шілдесі күні жолға шығып Баян-Өлкеден Өскеменге, одан 
Петропавл  қаласына  “АН-22”,  “ЯК-40”  ұшақтары  арқылы  жеттік.  «Солтүстік 
Қазақстан», 8 ақпан 2013 жыл. Кешеннің бас кіреберісінде кеңестік көп мақсатты МИ-4 
тікұшағы, АН-2, ЯК-40 ұшақтары тұр. «Егемен Қазақстан», 23 тамыз 2012 жыл.  
ИЛ-18.  Өзі  айтқандай  дарылдаған  төрт  моторлы  «ИЛ-18»  ұшағымен  бақандай 
төрт  сағат  ұшып,  Қарағандының  ескі  əуежайына  қонады  ғой.  «Егемен  Қазақстан»,  2 
қазан 2013 жыл. 
ГАЗ-53.  Əкімжан  Ғайбуллаев,  тұрғын:  –  Менің  «ГАЗ-53»  маркалы  көлігім  бар. 
«Егемен  Қазақстан»,  5  маусым  2013  жыл.  Шал  ақын  ауданының  орталығы  Сергеевка 
қаласының  Котов  көшесінде  “ГАЗ-53”  автокөлігі  жанып,  жүргізушінің  кабинасы  мен 
мотор бөлігі жойылды. «Солтүстік Қазақстан», 7 қараша 2013 жыл. 
АН-2.  Төрт  адам  тірі  қалды  Ресейдің  тергеу  комитеті  Камчаткада  апатқа 
ұшыраған  АН-28  ұшағына  қатысты  үш  жағдайды  атады.  «Егемен  Қазақстан»,  13 
қыркүйек  2012  жыл.  Сонымен  ақын  ағамыз  1964  жылдың  9  мамырында  ауданнан 
облысқа “АН-2” ұшағымен баратын. «Солтүстік Қазақстан», 29 мамыр 2013 жыл. 
ЗИЛ-130.  «МТЗ-80»  25  «ПМ-130»  техникасы,  «ЗИЛ-130»  базасындағы  9 
құмшашқыш,  2 қар жинағыш, 2 «К-701», «Урал» базасындағы роторлы техникалар мен 
тіркемелерді қосқанда барлығы 160 арнайы техника. «Егемен Қазақстан», 18 қазан 2011 
жыл.  Нақтырақ  айтқанда,  отын  тиеп,  орманнан  келе  жатқан  “ЗИЛ-130"  жүк  көлігі 
Қызылжар  ауданының  Николаевка  ауылының  маңында  жаңбырдан  кейін  саз  болған 
жолда батып қалған. «Солтүстік Қазақстан», 31 шілде 2013 жыл. 
ТУ-154.  Осыдан  екі  жыл  бұрын  Смоленск  əуежайына  қонар  кезде  Польша 
президенті Лех Качиньский мінген ТУ-154 ұшағы апатқа ұшырағаны белгілі.  «Егемен 
Қазақстан»,  11  сəуір  2011  жыл.  Сол  айтқаны  рас  екен,  əлгі  18  тонна  жүкті  тау-тасты 
асып түсе алатын машинаға да, пойызға да, тіпті мұхиттарды жүзіп өтетін кемелерге де 
тиемей,  құласаң  нардан  құла  дегендей,  ТУ-154  ұшағына  сылқита  салады.  «Солтүстік 
Қазақстан», 7 желтоқсан  2012 жыл. 
ВАЗ-2107. Ал Есіл ауданының Бұлақ ауылында сарай мен гаражды өрт шарпып, 
ақыр  соңында  ағаш  құрылымдарымен  бірге  “ВАЗ-2106”  автокөлігі  толықтай  жанып 
кетті. «Солтүстік Қазақстан», 31 шілде 2013 жыл. 
БТР-80.  Оның  ішінде  “БТР-80”,  əскери  “КАМАЗ”  жəне  “УАЗ”  көліктері 
балғындардың ерекше ықыласын туғызса, атыс қаруының түрлері де көрмеде алдыңғы 
орында болды. «Солтүстік Қазақстан», 5 қазан 2012 жыл. 
Күрделі  сөздерді  қысқарту  кезінде  тілдегі  дыбыстардың  бір-бірімен  қатар  тұру 
мүмкіндігі, олардың тарихи қалыптасқан орны болады. Көп жағдайда, əсіресе, əріптік 
қысқарту барысында қазақ тіліндегі дыбыстар тіркесі сақталмайды. Дыбыстар үндестігі 

 
 
167 
бұзылғандықтан  айтуға  келмейтін,  құлаққа  жағымсыз  естілетін,  айтуға  қолайсыз 
атауларды  да  кездестіріп  жатамыз.  Мысалы:  ОАӨАҮО  (Орталық  Азиядағы  өңірлік 
ақпараттың  үйлестіру  орталығы),  ПҮАЖ  (Президент  пен  Үкіметтің  актілер 
жинағы), ӨСЕҚ (Өртке қарсы еріктілер қоғамы), БӨҚжА (бақылау-өлшеу құралдары 
жəне  автоматика),  ҚҚХҚИ  (Қазақ  құқықтану  жəне  халықаралық  қатынастар 
институты),  ӨОАƏ  (өлшемдердің  орын  алмастыру  əдісі),  АОМКДИ  (Алматы 
облыстық  мамандар  кəсібін  дамыту  институты),  АӨСШК  АЛТК  (Азиядағы  өзара 
ықпалдастық  жəне  сенім  шаралары  жөніндегі  Аға  лауазымды  тұлғалар  комитеті), 
АӨІСШК  (Азиядағы  өзара  іс-қимыл  жəне  сенім  шаралары  кеңесі),  ҚИК  АҚ 
(«Қазақстан ипотекалық компаниясы» Акционерлік қоғамы) т.б. 
Əр  түрлі  мағына  беретін  күрделі  атауларды  бір  ғана  қысқарған  сөзбен  беру  – 
қазіргі кезде тілімізде орын алып отырған кемшіліктердің бірі. Мысалы, Халықаралық 
кəсіпкерлер ұйымын да, Халықаралық көші-қон жөніндегі ұйымды да ХКҰ деп бір-ақ 
қысқарған сөзбен беріп жүрміз. Осы сияқты Еуропалық Кеңес те, Еуропалық комиссия 
да ЕК түрінде, стандарттық үлгі де, сауда үйі де СҮ түрінде, сəйкес келу сертификатын 
да,  стандарт  санатын  да  СС  үлгісінде,  көп  ұлтты  компания  да,  көп  ұлттық 
корпорациялар  да  КҰК  түрінде,  коммерциялық  банк  та,  конструкторлық  бюро  да  КБ 
түрінде, Еуропа көлік конференциясы да, Еуропа кəсіподақтар конференциясы да ЕКК 
түрінде,  Азия  даму  банкі  мен  Африка  даму  банкі  АДБ  түрінде,  қалалардың 
халықарарлық  ассамблеясы  да,  Қазақстан  халқы  ассамблеясы  да  ҚХА  түрінде,  су 
электр  стансасы  мен  санитарлық  эпидемиологиялық  станса  да  СЭС  түрінде 
қолданылып келеді. Осындай сөз қысқартуларды жиі ұшыратуға болады. Бұл нұсқалар 
бір қысқарған сөздің тілде орнығуына екіншісі кедергі келтіреді. Мəселен, Еуропалық 
Кеңесті  -  қазіргі  қалпында  ЕК  деп  əріптік  қысқарту  үлгісімен,  ал  Еуропалық 
комиссияны  -  ЕуКом  түрінде  буындық  қысқарту  жолымен,  сол  сияқты  Африка  даму 
банкін  АДБ  түрінде,  ал  Азия  даму  банкін  АзДБ,  коммерциялық  банкін  КомБанк 
түрінде,  конструкторлық  бюроны  сол  қалпында  КБ  түрінде,  қалалар  халық 
ассамблеясын ҚХА түрінде, ал Қазақстан халқы ассамблеясын ҚазХА түрінде де алуға 
болар  еді.  Негізінен  əр  түрлі  атаулардың  бір  нұсқа  түрінде  қолданылуының  өзі 
қысқарған  сөздерді  жинақтап,  сұрыптап,  ретке  келтіру  жұмыстары  тиісті  дəрежеде 
қолға алынбай жүргендігінің айғағы. 
Қысқарған  атаулардың  қолданысындағы  кемшіліктің  бірі  -  олардың  түрліше 
қысқартылып  алынып,  бірнеше  нұсқада  жарыса  жұмсалуы.  Азиядағы  өзара 
ықпалдастық жəне сенім шаралары жөніндегі кеңесі атауының қысқарған нұсқасы орыс 
тілінде  СВМДА  түрінде  бір  ғана  нұсқада  қолданылып  жүрсе,  бізде  бұл  қысқарым  - 
АӨСШК, АӨЬІСШ,  АӨСІШК болып үш түрлі нұсқада жарысып жұмсалып жүр. Осы 
қатарға  ТКШ//  ТҮКШ  (тұрғын-үй  коммуналдық  шаруашылығы),  Қаз  АТУ//  ҚАТУ 
(Қазақ  агротехникалық  университеті),  ЕҚЫҰ  //  ЕҚЫК  (Еуропадағы  қауіпсіздік  пен 
ынтымақ  келісімі),  БСҰ//ДСҰ  (Бүкілəлемдік  сауда  ұйымы,  Дүниежүзілік  сауда 
ұйымы),  ЭСК//  ЭСЖК  (Экономикалық  саясат  жөніндегі  кеңес),  БДҰ//ДДҰ  (Бүкіл 
дүниежүзілік  денсаулық  сақтау  ұйымы,  Дүниежүзілік  денсаулық  сақтау  ұйымы), 
ІЖӨ//ЖІӨ  (ішкі  жалпы  өнім,  жалпы  ішкі  өнім)  сияқты  жарыса  қолданылып  жүрген 
атауларды  да  қосуға  болады.  Сондай-ақ  бірде  қазақша,  бірде  орысша,  кейде 
ағылшынша  қысқартылуы  бойынша  қолданылып  жүрген  атаулар  да  едəуір.  Мысалы, 
СЭС//ГЭС  (су  электр  стансасы,  гидроэлектростанция),  ҒІҒА//ФИФА,  АҚТҚ  //ВИЧ, 
ОББ //ЦРУ, ЖҚТБ//СПИД, ЖЭО//ТЭЦ жəне т.б [4,127б.]. 
Тілімізде  қысқарған  сөздерге  қосымша  жалғау  тəртібі  бірізді  сақталып  жүрген 
жоқ.  Тілші  ғалым  Шерубай  Құрманбайұлы  "Əріптерден  қысқарған  сөздерге  қазақ 
тілінің  қосымшалары  соңғы  əріптің  немесе  соңғы  цифрдың  айтылу  əуеніне  қарай,  ал 
олардың  ішінде  дауысты  дыбыс  болса,  сол  дыбыстың  айтылу  əуеніне  қарай  жуан  не 
жіңішке жалғанады да, дефис арқылы жазылады" деген ереженің ескеріле бермейтінін 

 
 
168 
атап  өтеді.  Мысалы,  АҚШ  (айтылуы:  а-қы-шы),  ТМД  (айтылуы:  ты-мы-ды),  БҰҰ 
(айтылуы:  бы-ұ-ұ)  деген  қысқарған  сөздерге  қосымша  орфоэпиялық  нормаға  сəйкес 
АҚШ-тың, ТМД-ға, БҰҰ-ға деген ретпен жалғанады. 
Қорытындылай  келе,    жоғарыда  аталып  өтілген  жарыспа  нұсқалардың  бірі  жиі, 
екіншілері сирек қолданылуы, түрлі атаулардың бір ғана нұсқасының болуы, тілімізде 
қысқарған  сөздердің  орыс  тілі  нұсқасының  қолданылуы,  сөз  қысқартудың  дыбыстық 
үйлесімділігінің  сақталмауы    –  тіл  білімінде    əлі  бір  ізге  түспей,  жинақталмаған, 
жүйеленбеген,  шешімі  табылмаған  мəселелердің  бірі.  Қазіргі  мерзімді  басылым 
беттерінде кездесетін осындай деректер күрделі сөздерді қысқарту немесе орыс тілінен 
енген қысқарған сөздерді аударудың əркімнің қалауынша жүзеге асып, бұл істің жүйелі 
түрде  жүргізілмей,  тиісті  дəрежеде  үйлестірілмей  отырғандығын  аңғартады. 
Сондықтанда  қазақ  тіл  білімі  саласындағы  қысқарған  сөздердің  аясын  тереңірек 
зерттеп, кездесетін кемшіліктердің дұрыс шешімін табу – бүгінгі күні зерттеуді қажет 
етіп отырған өзекті мəселелердің бірі. 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: