Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
 
55 
ортасының  ықпалы  айтыс  үстінде  айқын  байқалып  тұрады.  Атақ,  даңқы  дəуірлеген 
ақындармен  кездесіп,  өнерін  бақылау,  реті  келсе  сөз  қағысып  жеңілудің  өзі  жас 
талапкер үшін үлкен сабақ, өнеге болып табылады. Бұл орайда, “Сарбас пен Қуандық”, 
“Сарбас  пен  Қалмырза”  айтыстарын  атасақ  та  жетерлік.  Жас  ақындар  сол 
кездесулерден мол тəжірибе жинақтап, жыр жарыста озып шығудың сан қырлы айла-
тəсілдерін  үйренеді.  Əрине,  айтыс  өтетін  ортадағы  тыңдаушылардың  екі  ақынға  да 
қатыстылығы, жікке бөлінген жанашыр екі топтың арасындағы психологиялық тартыс 
айтыс  тағдырына  өз  əсерін  тигізері  анық.  Е.  Тұрсынов  айтқан  ұлттық  ойын 
жанкүйерлері мен айтыскерлер жанашырларының мақсаты ортақ, көтерген туы, айтар 
ұраны біреу. Ол – елі мен жерінің, ұлтының, руының, тіпті жеке тұлғалы адамдардың 
жыртысын жыртып, намысын таптатпау.  
Айтыстың  шиеленісуі,  шарықтау  шегі  мен  жеңіс  кілті  де  сол  топтағы  жағдайға 
əбден байланысты. Əсіресе сол үйге, топқа билік етуші тұлғаның айтыс барысындағы 
ролі  ерекше.  Мысалы,  Сарбас  пен  Қалмырза  жыр  бəсекесіндегі  қырғыз  манабы 
Шабданның  жалғыз  ауыз  шешімі  немесе  Сарбас  пен  Қуандық  тартысындағы  Жетісу 
жұртына ықпалды Кебекбайдың немесе ояздың ақындарға төрелік етуі, болмаса Сарбас  
пен  Жамбыл  арасындағы  бəсекеде  руластарының,  жақтастарының  молдығын 
пайдаланған  Ноғайбай  болыстың  қысастығы  айтыс  тағдырын  шешіп  отырды.  Ел 
билігінің  тізгінін  уысында  ұстаған  би-болыстар  өнер  жарысында  да  жағдайды  жіті 
бағдарлап, өзіне икемдеп, қажетті жерінде кесімді сөзді де өздері айтып отырған. Бірақ 
билеушілер  өз  əмірімен  азулы  ақындарды  əрқашан  жүгендеп,  айтқанына    көндіре 
алмаған. Олар да жүйелі сөзге жүгініп, аталы сөзге жығылған. 
Ақындар  айтыста  үстем  болу  үшін  өзіне  тəн  айла-тəсілдерді  көп  қолданған. 
Мəселен  атақты  айтыскер  Құлмамбеттің  айтуынша,  айтыста  жеңудің  үш  шарты  бар 
көрінеді.  “Біріншіден,  жүректілік  керек.  Қай  жерде,  қандай  топта,  қандай  ақынмен 
айтыссаң да еш қысылып, қымтырылуға болмайды. Өзіңді өз үйіңде отырғандай еркін 
ұстауың керек.  
Екіншіден, сенің аузыңнан шыққан сөзге əзіл-қалжың араласа жүрсін, сонда ғана 
қаумалаған қалың топтың назарын өзіңе аударасың. 
Үшіншіден, қарсыласың бұрын кіммен айтысып, кіммен қағысқанын, кімді қалай 
жеңіп,  кімнен  қалай  жеңілгенін  жақсы  білу  керек.  Сонда  ғана  онымен  ұстасу  жеңіл 
соғады”  [1,  13  б.].  Бұл  шарттар  шəкірттеріне  үйрететін  негізгі  қағидалары  екен. 
Айтыскермен  талай  айтыс-тартыста  қатар  жүрген  Сарбас  та  жеңіс  тұтқасы  есебіндегі 
осы  тəсілдерді  өзі  де  үнемі  ескеріп  отырғанын  көреміз.  Қожамберлінің  үйінде  өзін 
құдды  туған  аулында  жүргендей  сезініп,  би-болыстардың  арасында  еркін  отырады. 
Тіпті терезесі тең адам сияқты: 
Мен Майкөттің  
Сегіз ұлының бірі едім, 
Мен сендейдің бəрін де, 
Жаншып тастап жүр едім. 
Шақыртқан соң мыналар, 
Бұл жиынға кеп едім [2], – 
деп,  үй  толы  мəнсаптыларды  онша  жақтырмаған  сыңай  танытады.  Бөтен  ел, 
қалалы  жерде  жүргені  шабытын  жанығандай,  айылын  жинауды  да  білмейді.  Тіпті 
қызған  сайын  үдей  түседі.  Мұндай  сабырлы  мінез  осы  Алматыда  өткен  Əбділданың 
асында  да,  Қалмырзамен  айтысатын  қазақ-қырғыз  бас  қосқан  жиында  да  сақталады. 
Сарбастың  бойына  жинақталған  батылдық,  жігерлілік,  тапқырлық,  төзімділік  секілді 
қасиеттер ірі айтыс ақындарының көпшілігіне тəн. 
Айтыс ақындарының тағы бір үлкен ерекшелігі – олар айтыс қарсаңында қызықты 
эпикалық  туындылар,  қисса-дастандардан,  атақты  ақындардың  жəне  өзінің  жеке 

 
 
56 
айтыстарынан  үзінділер  орындап,  тыңдаушы  көпшілікті  баурап  алады.  Əр  айтыстың 
алдында шағын кіріспе келтіріп, қашан, қайда өткенін, кімнің жеңіп, кімнің ұтылғаны 
жөнінде мəліметтер береді. Өз шығармаларын айтқанда да кімнен үстем болып, кімнен 
жеңіліп  опық  жегенін  қоспасыз,  бүкпесіз  жеткізіп  отырады.  Ілгерідегі  ақын-
жыраулардың  тектілік  қасиеттері  мен  шынайылық  пиғылдары  Сарбас  сынды  өрелі 
өнерпаздар арқылы ұрпақ зердесіне жеткені даусыз. Ақын бірде езуінен шыққан əзіл-
күлкі, ащы əжуа, өткір мысқыл сөздерімен  қарсыласының олқы тұсын дəл басса, енді 
бірде  көңілін  аулау  арқылы  тыңдаушыларының  назарын  тағы  да  əріптесіне  аударып 
психологиялық тəсілдер пайдаланады. 
Сырттан қысыла  кіріп,  арқасы  қозып,  шабыт буып  отырған  шалымды  ақынға  не 
айтарын білмей тосылған Жамбылға: 
Сыртыңнан бағармын, 
Қазықтай жерге қағармын. 
Талай-талай мінің бар, 
Іздеп жүріп табармын, – 
деп,  одан  əрі  састыра  түседі.  Айтыс  өнері  қай  қарсыластан  болса  да  қолма-қол 
жауап  талап  етіледі.  Кейде  оқыстан  анайы,  тұрпайылау  сөздер  шығып  кетуі  қалыпты 
жағдай  ретінде  ескеріледі.  Мұндай  сəттер  қайым  айтыстарда  жиі  орын  алады. 
Сарбастың  Қуандықпен,  Жамбылмен,  Өзипа,  Тұрсынай  қыздармен  айтыстарында 
осындай сөз тіркестері ара-кідік ұшырасып қалады. Бұл  əрекет тыңдаушының көңілін 
көтеріп, жалықтырып алмау үшін де қолданылатын тəсіл болуы мүмкін. 
Ақын қарсыласының жеке басы, елі мен жері, бұрынғы айтыстардағы жетістіктері 
мен  кемшіліктері  туралы  мəліметтерді  жинақтап,  жыр  жарысына  дайындықпен 
баратынын көреміз. Мысалы, алдында Қуандықтан жеңіліп қалған Сарбас, Əбділданың 
асына бұрынғы кеткен есесін қайтару үшін арнайы əзірлікпен барған сыңайлы. 
Айтқаныма салайын, 
Шайтаныңды қағайын. 
Қаржаудағы есемді, 
Ояз алдында алайын [3], – 
деуі сөзге дəлел боларлық. Алматыдағы жиынға барар жолда Сарбас та, Жамбыл 
да үлкен үлкен əзірлікпен келгені анық. Себебі Қожамберлінің бүкіл Жетісуға танымал 
адамдарды  шақырып  бастарын  қосатынын,  онда  ақындар  шақыртылып,  өлең-жыр 
айтылып,  айтыс  өтетінін  жəне  ақындардан  кімдер  шақырылғанын  алдын  ала  білген 
ақындар дайындықсыз келуі мүмкін емес. Оған жоғарыда мысалға келтірілген Жамбыл 
айтқан айтыстың кіріспесіндегі мына жолдар айқын дəлел:  
Алматы деген шəріде, 
Жұрт жиналып жатқанда, 
Қыбырай Қожамберлі болыс 
Жамбыл үйге кел деп айтқанда, 
Сəскеде келдім үйіне.  
Бір  өңірде  жапсарлас  жатқан  тайпалардың  өкілдері  болғандықтан,  Сарбас  пен 
Жамбыл  бұрын  кездеспеуі  мүмкін  емес.  Кездескен,  бірақ  айтысудың  сəті  түспеген 
сияқты.  Сондықтан  екі  ақынның  осы  кездесуін  кездейсоқтық  деп  айту  қиын.  Қазақ 
айтыс өнерінде бірін-бірі іздеп жүріп айтысу дəстүрі ежелден қалыптасқан. Тым арыға 
бармай-ақ,  ХХ  ғасырдың  алғашқы  ширегіне  дейін    Біржанның  Сараны,  Əжектің 
Шəріпжамалды, Таңжарықтың Қойдымды, Кененнің Нұриланы əдейі іздеп айтысқаны 
белгілі. Талапкер қай ақынмен жыр жарысқа түскісі келсе, сол туралы дерек жинақтап, 
даярланып  жүретіні  анық.  Жамбыл  естеліктерінде  Құлмамбет,  Майкөт  сынды  арқалы 
ақындармен кездесудің орайын ұзақ күткені айтылады [4, 188 б.]. Шындығында, табиғи 

 
 
57 
дарын-қабілеті  мен  өмірден  алған  тəжірибесін  ұштастыра  отырып,  импровизаторлық 
шеберлігі шыңдалған соң ғана бетпе-бет жүздескені мəлім. 
Сарбастың  айтыста  жиі  қолданатын  əдістерінің  бірі  –  елінің,  жерінің,  игі 
жақсыларының байлық, салтанатын дəріптей отырып, аз аталы, əлсіз рулардан шыққан 
ақындарға сес көрсетіп, бетін қайтару. Жамбылмен айтысқанда бұл тəсіл ерекше орын 
алған.  Ақындардың  ортаға  салар  адамдары  –  Оңтүстікке,  Жетісуға  белгілі  игі 
жақсылар.  Сол  себептерден  де  айтыс  үстінде  жалған  айтып  жалтарудың  мəнісі  жоқ. 
Кейде шалқыған шабыттың əсерінен ауытқып жатса, екіншісі өрескел тұстарын түзеп 
отырған.  
Сарбас Майкөтұлы шығармалары бейнелеу құралдарына мейлінше бай,  олардың  
танымдық,  тағылымдық,  əсемдік  əсері  мен  эстетикалық  қызметі    ерекше  мəнді.  Ол  – 
дəстүрлі  халық  поэзиясының,  халық  даналығының  інжу-маржандарын  айырықша 
сезіммен  талғап-екшеп  өз  туындыларына  шебер  қолдана  білген  сөз  зергері.  Оның 
ақындық  даралығы  бейнелеу  құралдарын  шашыратпай,  тығыз  бірлікте,  поэтикалық  
тұтастық қалпында игера алатын  зор қабілетінде жатса керек.  
Ру    шежіресі,  ел    басынан    өткен    қиын-қыстау    кезеңдер    ақын  поэзиясынан 
тысқары  қалмайды.  Тарихи  шындық  көркемдік  шындықпен  астасып,  жымдасып 
жатады.  Сөйтіп  айтысқа  тың  сипат  беріп,  тақырыпты  жаңаша  түрлендіру  арқылы 
мазмұнын  жаңғыртады.  Қазақ  халқы  мен  оның  ұлан-ғайыр  даласының  ілгергі-бергі 
тарихын, мəдени-рухани, əлеуметтік-қоғамдық өмірі туралы сан-саналы мəлімет жинау, 
оны есте сақтаудың өзі мол тəжірибе мен асқан дарындылықты қажет ететіні сөзсіз.   
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Дəуітұлы  С.    Б.  Атыханұлы  //  ХХ  ғасырдың  басындағы    қазақ  əдебиеті.  –  Алматы:  Ғылым, 
1994. – 312 б. 
2.  Жамбылдың Сарыбаспен айтысы // Жұлдыз. – 1998. – №1 – 16-22 бб.  
3.  Орталық ғылыми кітапхана. 848-бума. 
4.   Бегалин С.  Жыр жолы //  Дастан  ата   (Құраст. Н. Төреқұлов). – Алматы: Жазушы, 1989. – 
416 б. 
 
 
 
УДК 802.0. 378 147 
 
THE IMPORTANCE OF INNOVATIVE TECHNOLOGIES 
IN THE PROCESS OF TEACHING FOREIGN LANGUAGES 
 
Əшімбай Д., Замишева Г.А. 
(М.Х.Дулати атындағы Тараз МУ) 
 
 
 
In the given article the importance of Innovative technologies in the process of teaching 
foreign languages is described. 
Times change, fashions change… The role of English in the world has grown so much 
that there are reportedly more nonnative speakers of English than native speakers of English. 
The spread of English requires many more instructors. Those who teach English need to be 
able  to  manage  a  much  broader  range  of  teaching  responsibilities  and  increasingly  diverse 
learner needs. Teachers of English language know much more today about language learning 

 
 
58 
and  language  teaching  than  they  ever  did  before.  We  know  more  about  second  language 
acquisition    and  the  myriad  factors  that  influence  it.  We  understand  more  about  the 
intersection  between  teaching  and  learning,  the  classroom  experience,  and  the  value  of  the 
communication.  Effective  English  language  teachers  are  obliged  to  look  carefully  at  their 
professional  development  in  order  to    improve  their  experiences  in  classrooms  and  to  
minimize  burnout.  Teachers  intrinsically  want    and  need  to  participate  in  ongoing 
development  and  change  in  their  own  professional  lives.  Teachers  need  to  be  supported  in 
their efforts. 
Teachers  have  always  been  expected  to  set  a  good  example  for  learners,  to  provide  a 
model  of  behavior.  The  model  can  and  does  change.  Teachers  have  found  many  ways  or 
methods  for  teaching  languages.  All  have  been  admired  models  in  some  time  or  place,  but 
perhaps have been ridiculed or dismissed in other contexts. [1;32] 
Within the last quarter century, Communicative Language Teaching has been put forth 
around    the  world  as  the  new  and  innovative  technologies  to  tech  English    as  a  second  or 
foreign  language. Proponents of the communicative language teaching approach argue that 
English  Foreign    language  students  are  in  need  of  Communicative  Language  Teaching 
methodology  in  order  to  gain  facility  and  confidence  I  using  English.    The  communicative 
language  teaching  approach  features  high  profile  teacher  roles,  frequent  pair  work  or  small 
group solving, students responding to authentic samples of English, extended exchanges on 
high  interest  topics  and  the  integration  of  the  four  basic  skills,  namely  speaking,  listening, 
reading and writing. 
Teaching materials, course descriptions, and  curriculum guidelines proclaim a goal of 
communicative  competence.  Learners’  communicative  needs  provide  a  framework  for 
elaborating program goals in terms of functional competence. 
Now  it  is  important  to  any  teacher  to  be  able  to  work  with  the  computer,  to  use  the 
Internet for preparation various additional materials. Through the Internet it is possible easily 
to  receive  a  professional  advice,  to  communicate  with  bearer  of  English  language,  It  is 
obvious,  that  at  a lesson  of  foreign  language  it  is  difficult  to  do  without  means  of  training. 
nevertheless still there are schools, where not only computers and Internet,  but also the video 
and  audio  equipments  are  considered  as  inadmissible  luxury.  But  teachers  of  a  foreign  
language  should use audio-visual materials to stimulate conversation. 
So recently, computers and software in Kazakhstan have become widespread in homes 
and their uses have expanded so dramatically that the majority of language teachers must now 
begin  to  think  about  their  implications  for  teaching  and  learning.  Although    more  recently 
computers  in  our  schools  also  began  to  be  more  common  and  accessible  to  teachers  and 
students,  many  practicing  language  teachers  appear  to  know  what  to  do  with  them  and 
perceive  technology  as  burden  and  a  problem  rather  than  as  any  effective  tool  for 
advancement of language teaching and learning. [2;36] 
Integrative  computer  assisted  language  teaching  and  learning  was  based    on  two 
important  technological  development  through  1990’s:  rise  of  multimedia  capabilities  of 
computers  and  Internet.  Multimedia  computers  allowed  a  variety  of  media  –  text,  graphics, 
sound, animation, and video – to be accessed on a single machine. What makes multimedia 
even more powerful is that it also entails “hypermedia” and “interactivity”. That means the 
multimedia  resources  are  all  linked  together  and  that  learners  can  navigate  their  own  path 
simply by pointing and  clicking  a mouse. Multimedia provides  a number of  advantages for 
language learning: providing more authentic language learning environment since listening is 
combined with seeing, just like in the real world.; skills are easily integrated, since the variety 
of  media  make  it  natural  to  combine  reading,  writing,  speaking  and  listening  in  a  single 
activity; students have great control over their learning, since they can not only move in their 
own pace but even select their own individual paths, going forward and backward to different 

 
 
59 
parts of the program, honing in on particular aspects and skipping other aspects altogether; it 
facilitates  focus  on  the  content,  without  sacrificing  a  secondary  focus  on  language  form  or 
learning strategies. 
So  in  our  investigation  we  emphasize  and  differentiate  three  types  of  multimedia 
projects:  embellished  documents,  linear  multimedia  presentation  (a  slide  show)  and 
hypermedia.  Knowing  about  the  different  categories  of  multimedia  projects  should  help 
teacher think about multimedia projects to use in teaching.   
Now  we  tried  to  differentiate  all  of  them.  The  Internet  is  an  enormous  resource  of 
information which is getting easier to access. It is a resource that can be exploited in many 
ways. The nature of the internet also  means that students can create their own pages which 
can be seen by anyone in the world  with internet access. As English is the dominant language 
on the Internet, it means they will be exposed to English and using it for variety of motivating 
and  interesting  tasks.  Some  site  on  the  Internet  offer  interactive  grammar  exercises  –  this 
means that when the students complete an exercise their answers are checked and corrected 
automatically. One site that does offer this is BBC World Service Learning. It is possible to 
interact not only with the computer but also with other learners around the world.  
Computer  technology  is  becoming  cheaper  and  more  available  around  the  world. 
However, because  it is a relatively new and rapidly changing technology the teacher needs to 
be familiar with the equipment and the possibilities. [3;48] 
Nowadays  our  government    makes  all  things  to increase  the  level  of  introducing  new 
technologies in our country. Schools have opportunity to make computer classroom at them. 
Teachers and students have the ability of using information systems. 
Computers are increasingly a part of everyday life and the Internet has, since the middle 
of  the  1990s,  revolutionized  communication.  This  revolution  has  found  its  way  into  the 
classroom.  
An  embellished  document  is  a  text  document  that  has  been  enhanced  with  other 
multimedia elements. Student authors might add pictures, sounds, or video segments to text 
because information in these alternative formats seems more informative or more interesting 
than text alone. Students can prepare some form of embellished document with nearly every 
word  processing  program  and  with  other  tools  such  as  paint  programs  and  web  authoring 
programs.  
If embellished document is to include sound or video, the audience will have to view  
the document using a computer. The author does not have to be present or use his or her own 
computer  to  show  this  kind  of  document  to  a  reader.  It  is  as  easy  to  send  someone  a  word 
processing file  on disk as it is to send a letter, and embellished documents can usually be sent 
as  an attachment to an  e-mail message. Students in other classrooms or schools can easily 
view the document containing sound and video  that the teacher or students have created. If 
the  document  contains  text  and  still  graphics,  students  can  print  and  distribute  it.  Common 
examples  of  embellished  documents  are  student-authored  newsletters,  reports,  and  
instructional manuals. A single web page might also be considered an embellished document. 
A slide show is a linear multimedia presentation that might be used as a self-contained 
presentation or may accompany a speech or lecture. The defining attribute of this format is the 
linear    nature  of  the  presentation.  Slide  show  can  be  viewed  on  the  computer  screen  or  by 
using a projection system, recorded on videotape for presentation, printed to produce a series 
of overhead transparencies, or made available on the Web. Like all the other projects a slide 
show  can  incorporate  text,  several  types  of  graphics,  and  sound.  It  is  fairly  common  for 
instructors to use what is frequently referred to as presentation software to prepare and present 
multimedia material as support for their lectures. Students can also use the same software to 
prepare their own presentations. 
A hypermedia project differs from embellished documents and linear multimedia in the 
complexity  of  the  pathways  that  are  available  through  the  information  and  the  degree  of 

 
 
60 
control that users can exercise in navigating those pathways. Moreover, hypermedia authors 
segments information into meaningful units and create pathways among the units. In creating 
the units  of information and establishing the links, authors attempt to anticipate the types of 
information different users might find helpful and provide convenient ways for these users to 
explore.  Users  decide  which  of  the  options  provided  by  the  author  they  want  or  need  to 
experience. [4;56 ] 
As it is clearly shown, the three formats we described differ in complexity. Embellished 
documents or slide shows can be used in any situation in which  reports are used to develop 
communication skills and encourage students to think about course  content. Nearly all classes 
require to write reports or research papers or to give presentation of some type. Incorporating 
a few graphics or a short video segment takes a little additional time and new skills but doe 
not  require  a  serious  deviation  from  existing  activities.  On  the  other  hand  creating  an 
interactive  hypermedia  project  does  involve  committing  a    significant  amount  of  time  to 
developing  some new skills in using technology and developing the project itself. In deciding 
to embark on involving students in developing hypermedia, teacher needs to be committed to 
something that is currently quite out of the ordinary.  
And now we shall speak about software tools for creating above described projects.  
A basic set of tools can be used to construct the entire range of project types, and the 
project types can be applied  to a variety of content areas, at many levels of sophistication, by 
students  at  all  grade  levels.  The  time  that  students  spend  learning  how  to  use  the  software 
tools and to design each category of multimedia will be spent efficiently if they continue to 
use  similar  software  tools  to  design  similar  projects.  Whether  students  will  eventually 
communicate with multimedia the way many adults now communicate with text remains to 
seen,  but  it  is  reasonable  to  predict  that  multimedia  –  very  possibly  student-authored 
multimedia – will play an increasingly important role in academic settings.  
 
 
 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: