Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
 
264 
Қазақстан Республикасындағы етті шаруашылық саласының экспорттық əлеуетін 
дамытудың  басты  мақсаттары  агроөнеркəсіптік  кешенде  еңбек  өнімділігін  жоғарлату, 
елдің ортақ экспорттық құрылымында АӨК өнімдерінің экспорт еншісін ұзарту болып 
табылады. 
Қазақстан аграрлық ғылымының міндеті – ірі қара мал шаруашылығы саласын тез 
өркендету,  отандық  етті  ірі  қара  малдың  тектік  қорын  сақтау  мен  дамыту,  сонымен 
бірге  шет  елдерден  əкелінген  етті  ірі  қара  малдың  ең  жақсы  əлемдік  тектік  түрі 
негізінде асыл тұқымды малдың тұқымдық қорын жасау. 
Қазақстан  Республикасы  Ауыл  шаруашылығы  министрлігінің  «Қазақстан 
Республикасының  ірі  қара  мал  етінің  экспорттық  əлеуетін  дамыту  жобасы» 
бағдарламасы  экономикалық  тұрғыдан  осы  саланың  тиімділігін  арттыруға  əсер  етеді 
жəне  елімізде  сиыр  етін  тұрақты  өндіруді  қамтамасыз  етудің,  импортқа  тəуелді 
болмаудың  жəне  ет  өнімдерін  экспортқа  шығарудың  негізгі  қозғаушы  күші,  əрі  АӨК 
дамытудың басым бағыты болып табылады. 
Бүгінде  мал  шаруашылығы  саласы  бойынша  бірден-бір  маңызды  инвестициялық 
бағдарлама  болып  есептелетін  «Сыбаға»  жобасы  іске  асырылып  жатыр.  Бұл  жоба 
тікелей  Елбасының  елімізде  таяу  жылдарда  60  мың  тонна  мал  еті  экспортын  қам-
тамасыз  ету  тапсырмасына  сай  қабылданған  бағдарлама  екені  баршаға  мəлім. 
Бағдарламаны игеру мүмкіндігі де еш күмəн келтірмесе керек, елімізде бұрын да бүгін-
гіден  еселеп  артық  мал  еті  өндірілгенін,  басым  бөлігінің  одақтық,  республикалық 
қорларға  деп  тапсырылғанын  білеміз.  Аталған  жобаның  ерекшелігін  қысқаша  баяндар 
болсақ,  бүгінде  ұмыт  болып  бара  жатқан,  бұрынғы  етті  ірі  қара  шаруашылығында 
қолданылған  шаруашылықаралық  кооперация  жүйесін  мемлекеттік  қолдау  негізінде 
қайта 
қалыптастыру 
деп 
айтуға 
болады. 
Атап 
айтқанда, 
бұрында 
əрбір 
ауылшаруашылық  аудандарында  ірі  қара  төлдерін  өсіріп,  бордақылауға  маман-
дандырылған  бірлестіктер  ұйымдастырылды,  олар  бүгінгі  тілмен  айтқанда  «мал 
бордақылау алаңдары». Аудан шаруашылықтары, жекелеген отбасы мал ұстаушылары 
ірі  қараның  3-4  айлық  еркек  төлдерін  белгіленген  бағамен  аудандық  мал  бордақылау 
бірлестіктеріне  беріп  отырды  жəне  бұл  іс-шара  өз  кезегінде  мал  төлдерін  сатушы 
құрылымдарға  да  негізгі  өнімдер  өндірумен  бірыңғай  айналысу  тұрғысында  тиімді 
болды. 
Арнайы  етті  ірі  қара  мал  тұқымдарының  көптеген  ерекшеліктері  мен  ар-
тықшылықтары  бар.  Бұл  малдар  жоғары  ет  өнімділігімен  жəне  етінің  аса 
сапалылығымен,  тез  жетілгіштігімен,  өнімге азықты  аз  жұмсайтындығымен  ерекшеле-
неді. Оларды сойған кезде еті жеуге жарамды, жұмсақ, əрі мол, халықаралық стандарт 
талабына сай болып келеді жəне олардан сапалы тері шикізаты алынады. Етті ірі қара 
шаруашылығы саласына шығынды аз жұмсап, жерді экстенсивті пайдаланатын аймақ-
тарда арзан ет өндіруге мүмкіндік бар. 
Сондықтан  бізге  таяу  жылдары  бұл  саланы  ірілендіруге,  шаруашылық 
субъектілерін  мамандандыруға,  шаруашылықтарда  етті  ірі  қара  малдың  көпшілік 
бөлігін шоғырландыруға, ұдайы өндіруді қарқынды жүргізуге, төлдерді өсіруге, жайып-
семіртуге  жəне  бордақылауға,  өндіріс  үдерісін  ықшамдауға,  сиырдың  маусымдық 
төлдеуін реттеуге байланысты жұмыстар атқарылуы тиіс. Сол үшін етке өткізілетін жас 
төлдерге жайылым отын пайдалану қажет. Бұл шаруашылықтарда отандық етті ірі қара 
малдың таза тұқымдарын көбейтуге жəне шағылыстыруға, етті ірі қара мал тұқымының 
əлемдік қорын пайдалануға жол ашады. 
Қазақстанда  етті  ірі  қара  малдың  алты  тұқымы  топтастырылған.  Олар  қазақтың 
ақбас  сиыры,  əулиекөл  тұқымдары,  санта-гертруда,  «Жетісу»  тұқымішілік  сүлесі, 
галловей,  герефорд  жəне  қалмақ  сиыры.  Соңғы  жылдары  отандық  етті  ірі  қара  малға 
баса назар аударылуда. 

 
 
265 
Ғалымдар етті ірі қара мал тұқымы етінің мəрмəрлік қасиетіне тікелей қатысы бар 
тиреоглобин (ТGS) генін тапты. Бұл белгінің (еттің мəрмəрлігі) тұқым қуалаушылығы 
таңдаулы  жағдайда  ғана  жүреді.  Алдағы  уақытта  Қазақстанның  зоотехнология 
ғылымының  алдында  тұрған  үлкен  мəселе  осы  құбылысты  тиянақты  зерттеп,  етті  ірі 
қара  мал  селекциясын  жүргізу  үдерісінде,  етінің  мəрмəрлік  белгісі  бар  бұқалардың 
ұрпағынан  ДНҚ  –  маркер  –  соматотропин  жəне  тиреоглобулин  гендерін  жəне  еттің 
мəрмəрлік қасиетінің тұқым қуалаушылық механизмін анықтау болып табылады. 
Қазақстанның  етті  ірі  қара  малының  генетикалық  əлеуеті  мейлінше  жоғары. 
Қазақтың  ақбас  сиыры  мен  əулиекөл  тұқымдары  бұқаларының  рекордты  тірілей 
салмағы  1200-1400  кг,  ал  сиырларының  салмағы  800-1030  кг.  Іс  жүзінде  көптеген 
шаруашылықтарда  елімізде  өсірілетін  етті  ірі  қара  мал  тұқымы  өнімділігінің 
генетикалық əлеуетінің бар болғаны 50-60% ғана пайдаланылады. 
Өндіруші-бұқаларды  өзінің  өнімділігімен  жəне  ұрпағының  сапасымен  бағалау 
барлық  асыл  тұқымды  шаруашылықтарда  кең  өріс  алуы  қажет.  Бақылау-тексеру 
стансаларының жұмысын қайтадан қалпына келтіріп, оның жұмысын жандандыра түсу 
керек. 
Жоғарыда  аталған  мəселелерді  шешу,  етті  ірі  қара  шаруашылығының  үдемелі 
даму қарқынын жеделдетеді жəне аса сапалы сиыр етін өндіруді арттырады. 
Өкінішке  орай,  ауыл  шаруашылығын  жаппай  жекешелендірудің  де  қателігі  көп 
болды,  оның  келеңсіз  жақтары  осы  салада  елеулі  қиындықтар  қалыптастырып  отыр. 
Мысалы,  кезінде  совхоздарды  зиянмен  өнімдер  өндіреді,  мемлекеттен  дотация  алады 
деп,  олардың  ауылдық  елді  мекендердің  инфрақұрымдылық,  əлеуметтік  жағдайларын 
тұрақтандырып отырғанын ескермей, жаппай жекешелендіріп, бүгінде бұл мақсаттарға 
бұрынғыдан  да  қомақты  мемлекет  қаржысын  жұмсап,  ауылдық  аймақтарда 
ауылшаруашылық өндірісі үшін қалыпты жағдайлар қалыптастыра алмай отырмыз. Ең 
бастысы,  жылдан-жылға  көлемі  артып  келе  жатқан  мал  шаруашылығы  өндірісін  мем-
лекеттік субсидиялауға қарамастан елімізде отандық мал өнімдерінің  сандық, сапалық 
үлес  салмақтары  өзгермей,  азық-түлік  рыногында  олардың  бағалары  тұрақсыз  болып 
отыр.  Бүгінде  дамыған  елдердің  өзінде  əлемдік  қаржылық  дағдарыстан  кейін 
экономиканың қай саласын да болмасын мемлекеттік реттеу тетіктерін жетілдіру, ішін-
ара мемлекеттік құрылымдар құру, оларды жалға беру сияқты іс-əрекеттерге бетбұрыс 
жасалып отырғаны кездейсоқтық болмаса керек. Мысалы, ауыл шаруашылығы əлемдік 
деңгейде  дамыған  Голландияда  ауылшаруашылық  жерлерінің  90  пайызға  жуығы 
мемлекет иелігінде екен.  
Екіншіден,  жекеменшік  ауылшаруашылық  құрлымдарының  басым  бөлігінде  мал 
бастары  өнімділіктерін  жақсартуға  деген  салғырттықтан  мал  мамандары  мен 
ғалымдарының  қызметтері  өз  мəнінде  бағаланбауда.  Бұған  бірден-бір  себепкер  болып 
отырған  біздің  санамызда  бұрыннан  қалыптасқан  шетелдік  өнімдерге  деген 
«құмарлық»  менталитеті  мен  бүгінде  мемлекет  тарапынан  көрсетіліп  жатқан  қомақты 
қаржылай  көмектер  мен  жеңілдіктерді  қайткенде  де  пайдаланып  қалу  мақсатында, 
көптеген  шаруашылық  құрылымдарының  ішкі  мүмкіндіктерін,  өңірдің  табиғи 
ерекшеліктерін таразыламай жер шарының түпкір-түпкірінен асыл тұқымды деген мал 
түрлерін əкелу іс-əрекеттері деп айтуға болады. Шынын айтқанда, бұл жағдай отандық 
мал шаруашылығы өнімдері құндылығын қолдан төмендетіп келеді. Сондықтан да, ерте 
ме  кеш  пе,  отандық  асыл  тұқымды  мал  өсіру  жүйесін  қалыптастырмай,  сырттың 
«дайын»  малы  есебінен  мал  шаруашылығы  өнімділігін  жақсартам  деу,  «уақытша  көз-
бояушылық» болмақ. Қандай да құнды мал тұқымдары болмасын, олардың пайдасы ұр-
пақтарының  өнімділік  көрсеткіштерімен  бағалануы  керек,  яғни  мал  шаруашылығы 
тиімділігіне мақсатты селекциялық іс-шараларынсыз қол жеткізу мүмкін емес.  
Жоғарыда 
айтылғандай, 
елімізде 
ауыл 
шаруашылығы 
реформасының 
тиімділігімен қоса, жағымсыз жақтарының да орын алуы, ауыл шаруашылығы өндірісі 

 
 
266 
дамуына айтарлықтай  кедергі келтіріп отырғанын жасыруға болмайды. Сондықтан да, 
бұл  келеңсіздіктерді  ретімен  шешу,  тек  экономикалық  емес,  əлеуметтік  тұрғыда  да 
маңызды, себебі кез келген елдің тұрақтылығы бірінші кезекте азық-түлік қауіпсіздігіне 
байланысты. 
 
 
 
Əдебиет: 
1.  «Қазақстан  Республикасының  ірі  қара  мал  етінің  экспорттық  əлеуетін  дамыту  жобасы», 
Астана, 2011 жыл. 
2.  Қазақстан Республикасында агроөнеркəсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға 
арналған бағдарлама, Астана, 2011 жыл. 
3.   www. Egemen.kz 
4.  www. Dala men kala.kz  
 
 
 
ƏОЖ. 636. 084. 
 
АРПА МЕН СИЫРЖОҢЫШҚА АРАЛАС ШӨБІМЕН САҚА  
МҮЙІЗДІ ІРІ ҚАРА МАЛДЫ АЗЫҚТАНДЫРУ 
 
Молдашев У.Е., Бопышев С.У., Макенова Қ.Е., Бақтыбаев М.С. 
(М.Қозыбаев атындағы СҚМУ) 
 
 
 
«Сүлейменов»  шаруа қожалығы мал шаруашылығында əдетте малдан өнімді көп 
алу  үшін  оның  санын  көбейту  қажет,  тек  жылына  8%-ы  ғана  табынан  шығарылатын. 
Кəрі    сиыр  сүтінің  өзіндік  бағасы  жас  сиырларға  қарағанда  жоғарылау,  əрине  мұндай 
жағдайда оларды сиыр табынында ұстаудың қажеті шамалы. Сиыр табынындағы сиыр 
жасының шаруашылық экономикасына тигізетін əсері зор. Жыл сайын сиыр табынынан 
25-27% кəрі сиырлар  уақытында шығарылады, оның ішінде 8-10% кəрі сиырлар, 5-6% 
қысыр сиырлар, 11-13 % сүтсіз сиырлар уақытында табынан шығарылып, бордақылауға 
жіберіліп,  бордақыланып,  етке  сойылады  не  сатылады.  Сақа  мүйізді  ірі  қара  малды  – 
80-90  күнге  қарқынды  түрде  жедел  бордақылауға  қояды.  Мүйізді  ірі  қара  малдың 
тұқымдық  ерекшеліктеріне  жəне  қоңдылығына  байланысты,  сойылғаннан  кейін  терісі 
сыпырылып,  ішек-қарны  алынған,  бассыз,  сирақсыз  ұшасының  салмағымен 
есептелінетін сойыс шығымы 40-50 % аралығында ауытқиды.  
Аралас  егістік  деп  бір  учаскеге  орналастырылған  екі-үш  бір  жылдық  азықтық 
дақылдардан  тұратын  егістікті  айтады.  Аралас  егістік  жерді  тиімді  пайдалануға,  азық 
өндіру  ісін  жеңілдетуге  мүмкіндік  береді.  Арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас  шөптерінің 
химиялық құрамы, % келесі кесте 1-де келтірілген. 
Жоғарыдағы  кесте  1-де  көрінгендей,  арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас  шөптерінің 
химиялық  құрамына  тоқталсақ,  онда  үлгі  алынған  мерзімі  шілде  айының  28 
жұлдызында  үлгі  алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы 
ғылыми зерттеу институты болып  табылады. 
Арпаның  масақтану  кезеңінде  оны  шілденің  19  жұлдызында  арпаның  сүттеніп 
балауызданып  піскен  кезінде  үлгі  алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  облысы                      
М. Жұмабаев ауданымен салыстырсақ, судың мөлшері 28 шілденің  5,5 пайыз жоғары 
болса,  протеин  мөлшері  кейінгісінде  0,8  пайыз  төмен  болды.  Ақуыз  мөлшері  28 
тамызда 2,4 пайыз болса, ал 19 шілдеде  ештеңе де жоқ болды. 

 
 
267 
Кесте 1. Арпа мен сиыржоңышқа аралас шөптерінің  химиялық құрамы,  %. 
 
Азықтың 
атауы 
Үлгі 
алған 
күні 
Азыққа 
сипаттама 
Үлгі алынған 
орны 
Химиялық құрамы, % 
су 
протеин  ақуыз 
май  жасұнық аэз 
күл 
Арпа + 
сиыржо-
ңышқа 
28/VІІ 
Арпа. 
масақтану 
кезі 
Солтүс.Қаз. мал 
жəне өсімдік. 
шаруаш. ҒЗИ-ты 
79,1 
3,4 
2,4 
0,6 
6,0 
8,8 
2,1 
Арпа+сиыр-
жоңышқа 
19/VІІ 
Арпа 
сүтт.балауыз 
пісуі 
Сол.қаз. обл. 
М.Жұмабаев 
ауданы 
63,6 
2,6 
- 
0,8 
10,5 
19,7  2,8 
- 
25/VІІ 
- 
СҚмжөшҒЗИ-ы  74,2 
4,4 
3,0 
0,8 
7,4 
11,0  2,2 
- 
26/ VІІ 
Арпа. 
масақтану 
кезеңі 
Сол.Қаз. мал 
жəне өсімдік. 
шаруаш. ҒЗИ-ты 
77,2 
3,8 
- 
0,7 
6,6 
9,5 
2,2 
 
Майдың мөлшері 19 шілденің 0,2 пайыз жоғары болса, ал жасұнықтыкі 4,5 пайыз 
жоғары болды. АЭЗ мөлшері 10,9 пайыз жоғары болса, ал күлдікі де 0,7 пайыз жоғары 
болды. 
Арпа мен сиыржоңышқа аралас шөптерінің қорытылу коэффициенті келесі кесте 
2-де келтірілген. 
 
Кесте 2. Арпа мен сиыржоңышқа аралас шөптерінің қорытылу коэффициенті %. 
 
Дақыл 
Қорытылу коэффициенті 
100 кг азықтың құрамында, кг 
протеин  ақуыз 
май 
жасұнық 
АЭЗ 
Натуралдық ылғалда 
қор.протеин 
қор.ақуыз 
а.өлш 
Арпа+ 
сиыржоңышқа 
70 
70 
60 
50 
70 
2,4 
1,7 
17,2 
- 
70 
- 
60 
50 
70 
1,8 
- 
26,5 
- 
70 
70 
60 
50 
70 
3,1 
2,1 
20,8 
- 
70 
- 
60 
50 
70 
2,7 
- 
18,4 
 
Жоғарыдағы  кесте  2-де  көрінгендей,  арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас  шөптерінің 
химиялық құрамы тоқталсақ, онда үлгі алынған мерзімі тамыз айының 28 жұлдызында 
үлгі  алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми 
зерттеу  институты  болып  саналады.  Арпаның  масақтану  кезеңінде  оны  тамыздың 
шілденің 19 жұлдызында арпаның сүттеніп балауызданып піскен кезінде үлгі алынған 
орны  Солтүстік  Қазақстан  облысы  М.  Жұмабаев  ауданымен  салыстырсақ,  ақуыз 
мөлшері  28  шілдеде  2,4  пайыз  болса,  ал  19  шілдеде  ештеңе  де  жоқ  болды.Ал  қалған 
көрсеткіштер деңгейі бірдей болды. 
Тек  100  кг  азықтың  құрамында,  натуралдық  ылғалда  28  шілдеде  қорытылатын 
протеин  мөлшері  –  0,6-ы  жоғары  болса,  ал  қорытылатын  ақуыз  мөлшері  –  1,7-ды 
көрсетсе,  19  тамызда  ештеңе  де  жоқ  болды.  Азық  өлшемі  19  шілдегісінде  –  9,3-і 
көрсетті. 
Жазғы уақытта өндірілген еттің өзіндік құнын арзандату үшін мүйізді ірі қара мал 
бордақылауда  құнарлылығы  жоғары  болумен  қатар  арзан  бағалы  жайылым  отымен 
қатар жас жүгері паясы, беде, жоңышқа, бұршақ, сұлы, күздік қара бидай жəне басқа да 
көк азықтарды кеңінен пайдаланады. 
Аралас шөпті сепкенде себу нормасы мен компоненттердің ара қатынасын дұрыс 
анықтаудың маңызы зор: өнімдегі бұршақ тұқымдас компоненттің үлесі 25-45% болуға 
тиіс. 
Бір  жылдық  шөптің  аралас  егістігі  шөбін,  сонымен  бірге  үстеме  қорек  үшін  көк 
балауса алуға шикізат ретінде өсіргенде оларды 6 – 8 мерзімде себеді. 

 
 
268 
1  кг.  Арпа    мен  сиыржоңышқа  аралас  шөп  көк  балаусасы  натуральдық 
дымқылдықта 1 кг азықтағы каротин мөлшері келесі кесте 3 де келтірілген. 
 
Кесте 3. Арпа мен сиыржоңышқа аралас шөп көк балаусасы натуральдық дымқылдықта 
1 кг азықтағы каротин мөлшері (мг). 
 
Азықтың атауы 
Үлгі 
алынған 
уақыты 
Азыққа сипаттама 
Үлгі алынған орны 
Алынғана 
нализдер 
саны 
Натуралық 
дымқылдықта 1 
кг азықтағы 
каротин, мг 
Арпа+ 
сиыржоңышқа 
28/V ІІ 
Арпаның масақтануы
Сол.Қаз. мал жəне 
өсімд. шаруаш. ҒЗИ-ы 
 
2 
 
33,9 
Арпа+ 
сиыржоңышқа 
6/ V ІІІ 
Арпаның гүлденуі 
Сол.Қаз. мал жəне 
өсімд. шаруаш. ҒЗИ-ы 
2 
23,9 
Арпа+ 
сиыржоңышқа 
- 
Сиыржоңышқаның 
гүлденуі 
- 
3 
15,1 
Арпа+ 
сиыржоңышқа 
- 
Арпа 70 %, 
сиыржоңышқа 30 % 
- 
1 
29,8 
 
Жоғарыдағы  кесте  3-те  көрінгендей,  Арпа    мен  сиыржоңышқа  аралас  шөп  көк 
балаусасы  натуральдық  дымқылдықта  1  кг  азықтағы  каротин  мөлшеріне  тоқталсақ, 
онда  үлгі  алынған  мерзімі  шілденің  28  жұлдызында  арпаның  масақтану  кезеінде  үлгі 
алынған  орны  Солтүстік  Қазақстан  мал  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми  зерттеу 
институты  болып  саналады.  Екі  анализдер  саны,  натуралық  дымқылдықта  1  кг 
азықтағы каротин мөлшері – 33,9  мг болып, оны 6 тамызда арпаның гүлдену кезеңімен 
салыстырсақ, онда алғашқы бағандағысы 10,0 мг жоғары болғаны анықталды. 
Бұршақ  –  астық  тұқымдас  аралас  егітігін  мал  азықтық  көк  балаусаға  бұршақ 
тұқымдас  компоненттің  гүлдену  кезеңінің  басында,  пішенге  –  жаппай  гүлдену  – 
бұршағының түзіле бастаған кезеңінде жинайды.  
Сақа  мүйізді  ірі  қара  малды  –  80-90  күнге  қарқынды  түрде  жедел  бордақылауға 
қояды.  Азықтандыруды  мəзір  құрылымының  ерекшеліктеріне  сəйкес  жедел 
бордақылауды  үш  кезеңге  бөледі:  -  бордақылау  басындағы  алғашқы  30-40  күнгі 
алғашқы  немесе  бастапқы  бордақылау  кезеңінде  бордақылауға  қойылған  малды, 
бордақылау  түрін  айғақтайтын  бордақылау  мəзір  негізгі  азығына  (пішенді, 
пішендемелі,  сүрлемді,  жомды,  бардалы,  жемді  т.с.бордақылау)  үйретіп,  оны  көптеп 
жеуге  бейімдейді;  -  одан  кейінгі  40-50  күнгі  ортаңқы  немесе  негізгі  бордақылау 
кезеңінде  бордақылаудағы  малға  негізгі  азықты  мейлінше  көп  жегізіп,  салмағын 
арттырады;  -  бордақылаудың  соңғы  30-40  күнгі  соңғы  немесе  аяққы  бордақылау 
кезеңінде  негізгі  азық  мөлшерін  біршама  азайтып,  бордақылау  барысында  негізгі 
азықтан  шығып,  тəбетсізденген  малдың  тəбетін  ашып,  салмақ  қосуын  сақтап,  етінің 
сапасын арттыру үшін, құнарлы жем жұмсалуын молайтады. 
Сақая  келе  бұлшық  ет  өсіру  энергиясы  бəсеңдеп,  денеде  май  байламы 
басымдылық  алады.  Май  тек  тері  астында  емес,  бұлшық  ет  аралығына  байланса  ет 
сапалы,  дəмді,  ет  пен  май  қабаттары  бірінің  үстіне  бірі  қабаттаса  өскендіктен  түрі 
тауарлы,  «мəрмəрлі»  болып  келеді.  Сақа  мүйізді  ірі  қара  малдың  денесінде  ақуыз 
(бұлшық  ет)  байланымын  қамтамасыз  ететін  азот  балансы  нөлдік  тепе-теңдікте 
болатындықтан,  салмақ  қосуы  оң  көміртек  балансы  қамтамасыз  ететін  энергетикалық 
қуаттылығы,  яғни  азықтық  шығын  сиымдылығы,  қара  еттікінен  жоғары  май 
байланымы  есебінен  орын  алып,  əр  1  кг  қосымша  салмақ  қосуына  –  10-12  а.ө. 
жұмсайды.  Сондықтан  олардың  бордақылау  мерзімін  созып,  жемшөп  шығынын 
ұлғайтпай, 80-90 тəулікте аяқтау қажет. 
Сақа  мүйізді  ірі  қара  мал  етінің  калориялық  қуаттылығы  жас  малдың  етімен 
салыстырғанда  жоғары  болғанымен,  ақуызы  аз  болады.  Сақа  мүйізді  ірі  қара  мал  етін 

 
 
269 
жұмсартып,  дəмділігін  арттыру  үшін  негізгі  азықты  бордақылаудың  соңғы  кезеңінде 
15-20%  азайтып,  орнына  жақсы  пішен,  дəнді  азықтар  қосындысы  секілді  əр  түрлі 
құнарлы  жемшөп  үлесін  өсіреді.  Мысалы,  бордақылаудың  негізгі  кезеңінде  əр  мал 
басына  тəулігіне  сүрлеммен  бордақылауда  –  35-40  кг  жем  берілсе,  бордақылаудың 
соңғы кезеңінде сүрлем мөлшерін – 25-30 кг-ға дейін, жем мөлшерін – 45-50 кг-ға дейін   
азайтып, орнына берілетін пішен мөлшерін – 3-4 кг-нан 4-5 кг-ға дейін, дəнді азықтар 
қосындысының мөлшерін – 1-1,5 кг-нан 2 кг-ға дейін көтереді де, сірне, кебек сияқты 
мал тəбетін ашатын азықтарды қосады. 
Жоғары  сапалы  мал  азығы  алынатын  өсімдік  өсіп-даму  кезеңі  (бұршақ 
тұқымдастарда  гүлденудің  басы  жəне  астық  тұқымдастарда  шашақтану  кезеңі)  7-10 
күнге  созылады,  бұл  орта  есеппен  барлық  мерзімдерде  себілген  егістіктер  жоғары 
пішен  өнімін  жинауға  мүмкіндік  береді,  ал  шөп  тамырында  көп  қалмай  ең  жақсы 
мерзімде  жиналады.  1  кг.  Арпа    мен  сиыржоңышқа  аралас  шөбінде  каротин  мөлшері 
келесі кесте 4 де келтірілген.  
 
Кесте 4. Арпа мен сиыржоңышқа аралас шөбінде натуральдық дымқылдықта 1 кг 
азықтағы каротин мөлшері (мг). 
 
Азықтың атауы 
Үлгі 
алынған 
уақыты 
Азыққа сипаттама 
Үлгі алынған 
орны 
Алынған 
анализдер 
саны 
Натуралық  
дымқылдықта 1 кг 
азықтағыкаротин, мг 
Арпа+сиыржоңышқа 
24/ ІХ 
Арпаның 
балауызданып піскен 
кезі 
Сол.Қаз.обл. 
Қызылжар 
ауданы 
4 
11,5 
 
Жоғарыдағы  кесте    4-де  көрінгендей,  арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас  шөбінде 
натуральдық  дымқылдықта  1  кг  азықтағы  каротин  мөлшеріне  тоқталсақ,  үлгі  алынған 
мерзімі  қыркүйек  айының  24  жұлдызында  Солтүстік  Қазақстан  облысы  Қызылжар 
ауданында арпаның балауызданып піскен уақытында алынған  анализдер саны 4 болып, 
натуралық дымқылдықта 1 кг азықтағы каротин мөлшері 11,5  мг-ды құрады. 
Солтүстік  Қазақстан  облысында  сақа  мүйізді  ірі  қара  малдарды  ақуызға  бай 
бұршақ тұқымдас, мал азықтық арпа мен сиыржоңышқа аралас шөбімен азықтандыруы 
өте  нашар.  Сол  себепті  «Сүлейменов»  шаруа  қожалығы  сақа  сиырларын  өсіру 
фермасында    жануарларды  бір  жылдық  мал  азықтық  арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас 
шөбімен  азықтандыру  тиімділігі  бойынша  ғылыми-өндірістік  тəжірибе  жұмысы 
жүргізілді. 
Жүргізілген зерттеу жұмыстарының алға қойылған мақсаты: 1. Жануарларды бір 
жылдық  мал  азықтық  арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас  шөбімен  азықтандыру  тиімділігі 
нəтижесінде олардың өнімділігі деңгейіне əсерін мұхият зерделеп, анықтау. 
Ғылыми жаңалығы; Еліміздің солтүстік өңірінде  «Сүлейменов» шаруа қожалығы 
сақа сиырларын бір жылдық мал азықтық арпа мен сиыржоңышқа аралас шөп ұнымен 
азықтандырудың нəтижесінде бордақылаудағы сақа мүйізді ірі қара мал 100-120 күнде 
тірідей салмағын – 30-40 %-ға арттырып,  тəулігіне 830-1010 г қосымша салмақ қосып 
əр 1 кг салмақ қосуға – 10-12 а.ө. шығындалып, қарқынды түрде жедел бордақыланған 
етті тұқымдардың сойыс шығымы 55-65 % болып, бордақылау мерзімін созып, жемшөп 
шығынын ұлғайтпай, 80-90 тəулікте аяқталуы болып табылады.   
Жазғы уақытта бір жылдық мал азықтық арпа мен сиыржоңышқа аралас шөбі мол 
көк  балауса  түзеді,  онымен  тəулігіне  бір  бас  шошқа  малын  азықтандыруда,  өсімдіктің 
ең  жоғары  қоректілік  қасиеті  бұршақ  тұқымдастарда  гүлденудің  басы  жəне  астық 
тұқымдастарда    шашақтану  кезінде  орылып,  азықтандырылды.  Сақа  мүйізді  ірі  қара 
сиырлары тəулігіне бір жылдық мал азықтық арпа мен сиыржоңышқа аралас шөбінің 70 
кг-дай  көк балаусасын сүйсініп жейді.  

 
 
270 
«Сүлейменов»  шаруа  қожалығы  ірі  қара  мал  өсіру  фермасында  арнайы 
орнатылған «Вольгар-5» шөп ұсақтатқыш машинасы бар.  
«Сүлейменов»  шаруа  қожалығы  тəжірибе  фермасында  арнайы  орнатылған 
«Вольгар – 5» шөп ұсақтатқыш машинасымен ұсақтап, содан бір жылдық мал азықтық 
арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас  шөбін  ДКУ  типті  дəн  уатқышта  ұнтақталған  ұнын 
буландырып,  алдын-ала  өңдеуден  өткізілгеннен  кейін    басқа  да  азық  қоспаларымен 
араластырылып,  даяр  болған  азық  қоспасы  құрамында  бір  жылдық  мал  азықтық  арпа 
мен  сиыржоңышқа  аралас  шөбінің  өңделген  ұны  да  бар.  Кешіктірмей,  ерте 
орылғандарынан шөп ұнын алуға жарамды жəне олардың қоректілігі де жоғары. 
Қыс  мерзімінде  бір  жылдық  мал  азықтық  арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас  пішен 
шөп  ұнын  басқа  құрама  жеммен  араластырып,  даяр  болған  азық  қоспасымен 
азықтандырылады.  Ерте  көктемгі  немесе  көктемгі  маусымдық  бұзауларды  6-8 
айлығына дейін енесін емізіп өсіруді қамтиды.  
Бір  жылдық  мал  азықтық  арпа  мен  сиыржоңышқа  аралас  пішен  шөп    ұнымен 
араластырып,  даяр  болған  азық  қоспаларымен  «Сүлейменов»  шаруа  қожалығы 
тəжірибе  фермасындағы  сақа  сиырларын  азықтандыру  нəтижесінде  жақсы  жайылым 
отына  табиғи  жайылымда  тез  арада  жетіліп,  бұлшық  ет  талшықтарының  арасына  май 
жинап,  өте  дəмді  ет  беріп,  бордақылаудағы  сақа  мүйізді  ірі  қара  мал  100-120  күнде 
тірідей салмағын – 30-40 %-ға арттырып, жетілдіру кезінде жануарлар тəулігіне 700 г, 
ал бордақылауда – 830-1010 г қосымша салмақ қосып əр 1 кг салмақ қосуға – 10-11 а.ө. 
шығындалып, қарқынды түрде жедел бордақыланған етті тұқымдардың сойыс шығымы 
55-65 % болып, бордақылауда ірі қараны 15-18 айлық жəне тірілей салмағы 280-350 кг-
нан асатын сондай-ақ шаруашылықтың өзінде бордақылау мерзімі 120-180 күнге созып, 
жемшөп шығынын ұлғайтпай, бордақылаудың соңында əр жануардың тірілей салмағы 
420-500  кг  тартып,  сақа  сиырларының  еті  жұмсарып,  дəмділігі  арттырылған  етін 
өткізуден  «Сүлейменов»  шаруа  қожалығы  сол  кездегі  ақшамен  мол  табысқа  ие  болуы 
болып табылады. 
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Бақтыбаев  М.С.  Мал  азықтық  шөптерді  өңдеу  жəне  мал  шаруашылығы  үшін  жоғары  сапалы 
азық  //  «Ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  сақтау  жəне  өңдеу  технологиясы»  -  Оқу  құралы  -  
Петропавл: М. Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2010.-149 б. 
2.  Шекенов Е.Ш.. Қазақтың ақ бас тұқымы // Мал шаруашылығы өнімдері мен шикізатын өңдеу 
технологиясы: Оқу құралы – Астана. С.Сейфуллин атын. Қазақ мем. Агротехн. Ун. 2007 ж. – 
189 б. 
3.  Можаев  Н.И.,  Əрінов  Қ.К.,  Нұрғалиев  А.Н.,  Можаев  А.Н.Аралас  шөптер  себу  //  Өсімдік 
шаруашылығы ( Оқулық )  Ақмола., « Жаңа Арқа »,  1993 ж, - 360 бет.   
4.  Бегімбеков Қ.Н., Төреханов А.Ə., Байжұманов Ə.Б. Ет өнімділігі // Мал өсіру жəне селекция / 
Оқулық – Алматы, «Издательство «Бастау» ЖШС 2006, - 592 бет.  
5.  Мартовицкая  А.  М.  Содержание  сахаров  в  кормах  //  Химический  состав  и  питательность 
кормов Северного Казхахстана, - Алма-Ата – «Кайнар» - 1976 г. – 384с. 
6.  Бақтыбаев    М.С.  Ірі  қараны  азықтандыру  //  ДƏРІСТЕР  КУРСЫ    «Мал  шаруашылығының 
негіздері» Оқу - əдістемелік құралы. – Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2009. – 140 б. 
7.  Бақтыбаев  М.С.  Ауылшаруашылық  малдарды  қалыпты  азықтандырудың  негізі  //  Мал 
шаруашылығының  негіздері:  оқу  -  əдістемелік  құралы.-Петропавл:  М.Қозыбаев  атындағы 
СҚМУ, 2012.-100 б.   
8.  Омархожаев  Н.,  Əкімбеков  Б.  Мүйізді  ірі  қара  малды  азықтандыру  //  Мал  шаруашылығы: 
Оқулық. – Астана: Фолиант, 2007. – 424 б. 
 
 
 
 

 
 
271 
УДК 581.522.5 
 
ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ МЕТОДА Н. АНЕЛИ 
ПРИ ПРИГОТОВЛЕНИИ И ИЗУЧЕНИИ ТОТАЛЬНЫХ ПРЕПАРАТОВ 
ЛИСТОВОЙ ПЛАСТИНКИ 
 
Морозова А., Минаева И., Савенкова И.В. 
(СКГУ им. М.Козыбаева) 
 
 
 
Обучение подразумевает всегда две основные части получения знаний, это теория 
и  практика.  К  практической  части  относятся  такие  способы  обучения  как 
эксперименты. Они ориентированы на то, чтобы развивать определенные практические 
навыки  и  закрепить  знания,  полученные  теоретическим  путем.  При  изучении  многих 
дисциплин ОП Лесные ресурсы и лесоводство проводятся научные мини-исследования, 
в  том  числе  по  дисциплине  «Физиология  древесных  растений».  Практическая  польза 
такого рода мини-исследований (опытов/экспериментов) выражается множественными 
явлениями:  приобретение  новых  знаний  и  навыков;  определяется  материальная 
сущность физиологических явлений; демонстрируется верность теоретических знаний; 
развивается умение анализировать, сравнивать и делать выводы.  
Исследования  во  время  лабораторных  занятий  улучшают  качество  процесса 
обучения.  Еще  один  плюс  проведения  мини-исследований  (опытов/экспериментов) 
заключается  в  том,  что  они  являются  двигателем  исследования,  а  значит,  тяга  к 
исследованиям  останется,  что  будет  служить  причиной  других  исследований  и 
открытий.  Мониторинг  состояния  растений  по  эпидермальному  комплексу  листовой 
пластинки  представляет  собой  относительно  новое  мероприятие,  имеющее  большое 
экологическое значение [1].  
Изучение  поверхности  листа  проводится  давно,  фактически  с  начала 
использования  микроскопической  техники.  Однако  в  последние  годы  интерес  к 
барьерным  свойствам  эпидермиса  возрос,  активно  изучаются  его  экологические 
функции [2,3].  
Цель  исследований:  изучить  и  обосновать  эффективность  использования  метода 
Н. Анели на основе изучения тотальных препаратов листовой пластинки. 
Задачи  исследований:  описать  эпидермальный  комплекс  листовых  пластинок; 
изучить  морфологические  параметры  основных  эпидермальных  клеток;  изучить 
морфологические параметры устьичных клеток. 
Известны  несколько  способов  отделения  эпидермиса  листа  (мацерация  и 
кипячение)  [4-7].  Однако  недостатком  указанных  способов  является  то,  что  для 
отделения  эпидермиса  листа  от  мезофилла  применяют  химические  вещества  и 
растворители, часто дорогостоящие, которые во многих случаях растворяют мезофилл 
(полная мацерация) и изменяют структуру эпидермиса. При применении этих способов 
затруднено  отделение  эпидермиса  листьев  травянистых  и  суккулентных  растений.                 
Н.  и  Дж.  Анели  (1985)  разработан  способ  получения  прижизненного  (не  требующего 
изъятия  листьев)  «отпечатка»  (слепка)  эпидермиса  листьев  древесных  растений  при 
нанесении  на  них  на  непродолжительное  время  (1-7  мин)  «застывающих»  веществ 
(клей,  лак,  латекс).  Этот  метод  позволяет  получать  «рисунок»  эпидермиса  с  любой 
поверхности листа без изменения характеристик его структуры [8]. 
Методика  исследования.  Изучение  эпидермы  листовых  пластинок  проводилось 
методом  «слепков»  («отпечатков»)  по  Н.А.  Анели  [9,10].  Для  изучения  использовали 

 
 
272 
среднюю  часть  листьев,  готовили  временные  препараты  нижнего  и  верхнего 
эпидермисов. Основные изучаемые показатели: терминология изучаемой ткани [11-14]; 
типичное  анатомическое  строение  листовой  пластинки  и  приспособленность  к 
выполняемым  функциям  -  эпидермальные  клетки    и  устьица  [15];  типы  устьичных 
аппаратов [16], степень погруженности устьиц [17], типы опушения [18,19].  
Поскольку  в  зимний  период  изучение  листа  древесных  растений  затруднено,  на 
занятиях  метод  Анели  апробировался  на  листьях  комнатных  растений:  Chlorophytum 
(Asparagaceae),  Euphоrbia  (Euphorbiaceae),  Dieffenbachia  (Araceae),  Pelargоnium 
(Geraniаceae),  Spathiphyllum  (Araceae),  Rhoicissus  (Vitаceae),  Chamaedorea  (Arecaceae) 
(рис 1-6, таблица 1).  
 
 
 
При  морфологическом  анализе  основных  покровных  клеток  учитывались 
следующие  параметры  -  характер  стенок  и  их  направленность  (однонаправленные  – 
«→», разнонаправленные – «↔»).  
 
 
 
 
 
 

 
 
273 
Таблица 1. Морфология основных эпидермальных клеток. 
 
Вид 
Характер стенок * 
Направленность 
ВЭ 
НЭ 
ВЭ 
НЭ 
Chlorophytum 
прямолинейный 
→ 
Euphоrbia 
сильноволнистый 
↔ 
Dieffenbachia 
волнистый 
слегка изогнутый 
↔ 
Pelargоnium 
прямолинейный 
сильноволнистый 
→ 
↔ 
Spathiphyllum 
слабоволнистый 
↔ 
Rhoicissus 
сильноволнистый 
↔ 
Chamaedorea 
слегка изогнутый 
↔ 
 
При  морфологическом  описании  основных  эпидермальных  клеток  выявлен 
различный  характер  клеточных  стенок  верхнего  эпидермиса:  прямолинейный 
(хлорофитум),  сильноволнистый  (молочай,  пеларгония,  роициссус),  слабоволнистый 
(спатифиллум)  и  слегка  изогнутый  (хамедорея);  верхнего  эпидермиса:  прямолинейный 
(хлорофитум), 
сильноволнистый 
(молочай, 
роициссус), 
слабоволнистый 
(спатифиллум),  волнистый  (диффенбахия)  и  слегка  изогнутый  (диффенбахия, 
хамедорея). 
У 
большинства 
исследованных 
растений 
эпидермальные 
клетки 
- 
разнонаправленные,  однонаправленные  описаны  у  хлорофитума  (вэ,  нэ)  и  пеларгонии 
(вэ).  Степень  волнистости  стенок  эпидермальных  клеток  зависит  от  условий 
произрастания  растений.  У  особей,  выросших  при  интенсивном  освещении, 
волнистость  выражена  слабее  по  сравнению  с  затененными  растениями.  Так  как 
верхняя  сторона  листовой  пластинки  получает  больше  солнечного  света,  волнистость 
клеточных стенок на верхнем эпидермисе не выражена. Нижняя же сторона находится 
в затенении, поэтому клеточные стенки имеют волнистый характер.  
В  ходе  проведенных  исследований  установлено,  что  у  большинства  изученных 
растений  листья  гипостоматические  -  устьица  располагаются  лишь  в  эпидермисе 
абаксиальной  стороны  листа,  у  спатифиллума  и  хамедореи  –  амфистоматические  - 
устьица располагаются на обеих сторонах листа (таблица 2).  
 
Таблица 2. Морфология клеток устьичного комплекса 
 
Вид 
*Тип листа 
Тип устьичного аппарата 
ВЭ 
НЭ 
Chlorophytum 
гипостоматический 
- 
аномоцитный 
Euphоrbia 
гипостоматический 
- 
диацитный 
Dieffenbachia 
гипостоматический 
- 
аномоцитный 
Pelargоnium 
гипостоматический 
- 
аномоцитный 
Spathiphyllum 
амфистоматический 
аномоцитный 
Rhoicissus 
гипостоматический 
- 
стефаноцитный 
Chamaedorea 
амфистоматический 
тетрацитный 
 
В  результате  исследований  были  определены  4  типа  устьичного  аппарата:  
аномоцитный  (хлорофитум,  диффенбахия,  пеларгония,  спатифиллум),  диацитный 
(молочай), стефаноцитный (роициссус), тетрацитный (хамедорея). 
Заключение  (выводы).  Метод  Н.  Анели  позволяет  получить  прижизненный  (не 
требующий изъятия листьев) «отпечаток» эпидермиса листьев древесных растений при 
нанесении  на  них  на  непродолжительное  время  «застывающих»  веществ.  Этот  метод 
позволяет  получать  «рисунок»  эпидермиса  с  любой  поверхности  листа  без  изменения 
характеристик его структуры, позволяющий без труда сделать подробное его описание. 
Данный  метод  с  успехом  может  применяться  непосредственно  на  живом  объекте  без 
ущерба растению. 

 
 
274 
Литература: 
1.  Ярошенко  Ю.  Экологический  мониторинг.  -  Екатеринбург:  Издательство  ГОУ  ВПО  УГТУ-
УПИ, 2003. - C. 300 
2.  Haworth M., Mc Elwain J. Hot, dry, wet, cold or toxic. Revising the ecological significance of leaf 
and cuticular micromorphology // Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 262, 2008. - 
P. 79-90 
3.  Koch  K.,  Bhushan  B.,  Barthlott  W.  Multifunctional  surface  structures  of  plants:  An  inspiration  for 
bimimetics // Progress in Materials Science. V.54, 2009. - P. 137-178 
4.  Chenical method for supersling leaf epidermis from mesophyll lissnes. Наджаллат им гинабат лиль. 
Джумхуртц альарабетs аль-муттахида, ж Бот. UAP, 1971, 14, 2, Р. 317-322 
5.  Preparation of epidemial imprints of living pisfit organs by tire use of nioniexiemucilage and latex, 
Stain Techool., 1969. - С. 123-126 
6.  Preparation  of  cuticle  free  epidermal  peels  for  the  demonstration  of  primary  pit-fields,  Ann.  Bot, 
1974. - С. 38 
7.  Kombinovana meloda preparacc listovych pokosek, Preslia, 1960. - С.205 
8.  Анели  Дж.Н.,  Анели  Н.А.  Способ  получения  микроструктурных  отпечатков  эпидермы 
различных органов растений // Сообщения  АН ГрузССР. - Тбилиси, 1986. - С. 589-592 
9.  Анели Н.А. О составе и функциональности эпидермального комплекса листа // Серия физико-
математических  и биологических наук, 1970. - С. 287-291 
10.  Александров В.Г. Анатомия растений. - М.: Издательство Высшая школа, 1966. - С. 116 
11.  Яценко-Хмелевсний  А.А.  Краткий  курс  анатомии  растений.  -  М.:  Издательство  Высшая 
школа, 1961. - С. 83 
12.  Анели Н. А., Лоладзе М. С., Каралашвили В. Ш. Об основоположных клетках эпидермы листа 
// Сообщения  АН ГрузССР. - Тбилиси, 1970. - С. 168 
13.  Кирпичников  М.Э.  Справочное  пособие  по  систематике  высших  растений:  библиография, 
терминология,  номенклатура.  -  СПб.:  Издательство  Ботанического  института  им.  В.Л. 
Комарова РАН, 1998. - С. 213 
14.  Коровкин  О.А.  Анатомия  и  морфология  высших  растений:  словарь  терминов.  -  М.: 
Издательство Дрофа, 2007. - С. 268 
15.  Баранова М.А. Классификация морфологических типов устьиц // Ботанический журнал, 1985. 
- Т.70. №12. - С. 1585-1595 
16.  Лотова  Л.И.  Ботаника  -  Морфология  и  анатомия  высших  растений:  учебник.  -  М.: 
Издательство КомКнига, 2007. - С. 512 
17.  Solereder H. Systematic anatomy of the dicotyledons. Oxford, Clarendon Press, 1908. - Р. 446 
18.  Мирославов  Е.А.  Структура  и  функция  эпидермиса  листа  покрытосеменных  растений.  -  Л.: 
Издательство Наука, 1974. - С.184 
19.  Watson R.W. The effect of cuticular hardening on the form of epidermal cells. New Phytol., 1942. - 
Р. 223-229 
 
 
 
УДК 636.084 
 
ТЕХНОЛОГИЯ ЗАГОТОВКИ ГРУБЫХ КОРМОВ 
 
Набиев А.Ж., Яфарова З.Х., Касиенова Л.К. 
(СКГУ им. М.Козыбаева) 
 
 
 
Увеличение  объёмов  производства  животноводческой  продукции  напрямую 
связано  с  развитием  кормовой  базы  в  сельскохозяйственном  производстве  нашей 
страны. Укрепление кормовой базы, в первую очередь, должно осуществляться за счет 
повышения  урожайности  кормовых  культур,  разработки  оптимальных  технологий  их 
заготовки, хранения и повышения питательной ценности получаемых кормов.  
При  наличии  в  достаточном  количестве  основных  кормов  и  умелом 
использовании их в рационе можно удовлетворить потребность животных в витаминах. 

 
 
275 
Однако  хозяйства  не  всегда  располагают  такими  возможностями,  в  силу  чего 
необходимо  проявлять  заботу  о  заготовке  витаминных  кормов:  витаминного  сена, 
травяной муки, моркови, хвойной муки и т.д. 
Витамины  играют  роль  биологических  катализаторов  в  организме  животных. 
Витамины  требуются  животному  в  очень  незначительных  количествах,  исчисляемых 
миллиграммами  и  даже  микрограммами.  Однако,  несмотря  на  такую  малую 
потребность,  недостаток  или  отсутствие  их  в  организме  приводит  к  серьезным 
расстройствам в обмене веществ, которые сопровождаются снижением продуктивности 
и  ухудшением  качества  продукции,  нарушениями  функции  пищеварения,  дыхания, 
воспроизводства  и  нередко  смертью.  Все  это  связано  с  повышением  затрат  кормов  на 
единицу получаемой продукции в 1,5-2 и более раз и её удорожанием. 
Наиболее  доступным  и  очень  ценным  является  витаминное  сено.  При  заготовке 
сена, потери качества неизбежны. Потери присутствуют на всех стадиях - от заготовки, 
транспортировки сена с поля, хранения и до кормления животных.  
Заготовка сена происходит при различных условиях, что сказывается не только на 
количестве  заготовляемого  сена,  но  и  на  его  качестве.  Необходимо  помнить,  что 
качественное  сено  особенно  необходимо  высокопродуктивным  животным  -  дойным 
коровам,  мясному  скоту,  ягнятам  и  рабочим  лошадям.  Для  того  чтобы  животные 
поддерживали  свой  высокий  продуктивный  потенциал,  необходима  отличная 
организация всего процесса заготовки сена.  
Заготовка  сена  требует  больших  производственных  затрат.  Потери  качества, 
вызванные  «пересушиванием»  листа,  чрезмерным  увлажнением,  порчей  сена, 
существенно  снижают  продуктивность  скота  из-за  снижения  питательной  ценности. 
Именно поэтому процессу заготовки сена и его хранению уделяется особое внимание. 
Но,  тем  не  менее,  важнейшим  первичным  показателем  качества  сена  было  и  остается 
время заготовки (стадия роста травы) и тип заготовляемого сена.  
Таблица  1  показывает  питательную  ценность различных  типов  сена  в  различные 
стадии  роста.  Следует  помнить,  что  по  мере  созревания  травы,  хотя  количество 
клетчатки увеличивается, тем не менее, количество протеина и усвояемость сена резко 
снижается.  
 
Таблица 1. Качество сена различного типа. 
 
Тип сена 
Стадия роста 
Сырой протеин, 
% 
Усвояемость, 
% 
Энергия, 
Мкал/кг 
Костер 
Выход в трубку 
15,0 
63 
0,70 
Раннее колошение 
10,5 
58 
0,60 
Восковая спелость 
8,0 
54 
0,40 
Полная зрелость 
6,0 
48 
0,35 
Естественные 
луга 
Выход в трубку 
10,8 
63 
0,70 
Раннее колошение 
8,7 
55 
0,55 
Восковая спелость 
6,2 
50 
0,45 
Полная зрелость 
4,8 
46 
0,35 
 
Сено,  заготовляемое  для  высокопродуктивных  коров  или  рабочих  лошадей, 
должно соответствовать ранней стадии роста. На ранних стадиях роста сено сохраняет 
свои питательные качества, хотя урожай значительно ниже. 
Задержка  с  укосом  увеличивает  количество  заготовляемого  сена,  но значительно 
более  низкого  качества.  Такое  сено  годится  на  корм  скоту  с  низкими  требованиями  к 
питательности  (например,  племенные  сухостойные  коровы  мясного  направления).  В 
таблице  2  показаны  рекомендованные  стадии  роста  для  получения  высокого  урожая  с 
максимальной питательной ценностью.  

 
 
276 
Таблица 2. Рекомендованные стадии роста для получения качественного сена. 
 
Тип сена 
Стадии роста для получения 
максимально качественного сена 
Стадии роста для получения 
максимального урожая 
Костер 
Выход в трубку 
Цветение 
Естественные луга 
Выход в трубку 
Позднее колошение 
 
В таблице 3 показано содержание витаминов в отдельных видах сена. 
 
Таблица 3. Содержание витаминов в сене. 
 
Витамины 
Злаковое 
Бобовое 
Злаково-разнотравное 
Каротин, мг 
14 
30 
25 
D, МЕ 
300 
360 
150 
Е, МЕ 
29 
134 
50 
В
1
 
1,5 
1,6 
1,8 
В
2
 
6,2 
6,3 
7,0 
В
3
 
15,0 
15,0 
18,0 
В
4
 
412 
700 
780 
В
5
 
15 
19 
21 
 
Для  снижения  потерь  при  заготовке  сена  укос  начинают  после  схода  росы  и 
подсыхания поверхности почвы. Это делается для предотвращения уплотнения почвы и 
ускорения  подсыхания  сена.  Высокая  стерня  удерживает  свежескошенное  сено  над 
поверхностью  почвы,  что  улучшает  сушку  и  облегчает  последующий  подбор  сена. 
Приведение  к  нужному  состоянию  (кондиционирование)  злаковых  трав  ускоряет 
подсыхание посредством открытия воскового слоя стебля. Крупные или грубые стебли 
отдельных трав легче поддаются кондиционированию, чем травы с нежным стеблем. 
Не используйте ворошилку, если влажность травы менее 40%.  
После  укоса,  клетки  растений  продолжают  дышать.  Это  происходит  до  тех  пор, 
пока  влажность  не  упадет  до  35-40%.  Потери  сухого  вещества  у  сена  от  дыхания 
составляет  от  2  до  6  %  сухого  вещества.  Сено,  которое  высыхает  очень  медленно, 
теряет  до  15%  сухого  вещества.  Проведение  укоса  при  благоприятных  погодных 
условиях значительно снижает потери от дыхания. 
Потери  от  неблагоприятных  погодных  условий  -  дождь  может  снизить 
питательную  ценность  сена  до  20%.  Углеводы,  витамин  B  и  некоторые 
водорастворимые минеральные вещества легко вымываются из сена. 
Время  укоса  -  естественные  физиологические  процессы  в  растениях  вызывают 
концентрацию  водорастворимых  углеводов  и  других  усвояемых  составляющих  к 
вечеру.  Недавние  исследования  показали,  что  сено,  скошенное  на  закате,  лучше 
сохраняет свои питательные свойства, чем сено, скошенное в течение дня.  
Влажность  сена  -  важнейший  фактор,  влияющий  на  потери  листа.  Потери  при 
прессовании  сена  при  влажности  более  15%  значительно  ниже,  чем  при  влажности 
менее 15%. Верхний предел влажности на рулонных брикетах составляет 18-20%. Сено 
в  рулонах  с  влажностью  более  25%  без  добавления  консервантов  быстрее  портится. 
Также при заготовке влажного сена повышается опасность самовозгорания, особенно в 
закрытом  помещении.  В  случае,  когда  сено  пересыхает,  прекратите  брикетирование  и 
отложите  до  вечера  или  утра.  В  этом  случае  листья  наберут  дополнительную 
влажность. Здесь правда несколько повышается влажность заготовляемого сена, что не 
столь  важно.  Влага,  полученная  в  результате  впитывания  утренней  росы,  быстрее 
испаряется,  чем  естественная  влага.  Более  того,  при  замере  влажности  такого  сена, 
приборы завышают свои показания.  

 
 
277 
При  высушивании  травы  на  сено  фитостерины,  содержащиеся  в  зеленой  массе, 
под воздействием ультрафиолетовых лучей солнца превращаются в витамин D
2
. В 1 кг 
сена солнечной сушки может содержаться до 400 МЕ витамина D. Сено искусственной 
сушки практически не содержит витамина D
2
. 
 
 
 
Литература: 
1.  Нормы  и  рационы  кормления  сельскохозяйственных  животных.  Справочное  пособие  /  Под 
ред. А.П. Калашникова, В.И. Фисинина, В.В. Щеглова, Н.И. Клейменова.- М., 2003.- 456с. 
2.  Щеглов,  В.В.  Корма:  приготовление,  хранение,  использование:  Справочник  /  В.В.  Щеглов, 
Л.Г. Боярский.- М.: Агропромиздат, 1990,- 255с. 
3.  Хазиахметов,  Ф.С.  Нормированное  кормление  сельскохозяйственных  животных:  Учебное 
пособие / Ф.С. Хазиахметов, Б.Г. Шарифянов, Р.А. Галлямов.- Уфа: Башкирский ГАУ, 2004.- 
264 с. 
 
 
 
УДК 632.98 
 
ВОЗДЕЛЫВАНИЕ СУДАНСКОЙ ТРАВЫ В УСЛОВИЯХ СКО 
 
Найда А.С., Калкабаева М.М., Турсунбаев С.Ж., Такенова Д.Е. 
(СКГУ им. М.Козыбаева) 
 
 
 
Решение  проблемы  развития  животноводства  тесно  связано  с  укреплением 
кормовой  базы,  при  этом  важное  значение  имеет  проведение  диверсификации 
изменением  структуры  посевных  площадей  (увеличение  в  структуре  посевов 
высокобелковых  кормовых  культур),  повышения  продуктивности  и  ликвидация 
дефицита белка, применением адаптивных и инновационных технологии.  
Перед сельским хозяйством Республики Казахстан поставлена задача по развитию 
мясного животноводства. Суданская трава - ценная культура для производства зеленого 
корма, сена и силоса. Зеленую массу, как на пастбище, так и в скошенном виде хорошо 
поедают  все  виды  скота.  В100  кг  силоса  содержится  23  кормовые  единицы  и  1,8  кг 
переваримого протеина, что превышает содержание кормовых единиц и переваримого 
протеина у других однолетних злаковых трав. Кроме того, она содержит значительное 
количество  легкоусвояемых  питательных  веществ,  поэтому  широко  применяется  в 
зеленом конвейере. На зеленый корм суданскую траву можно использовать с середины 
лета и до осенних заморозков, когда другие кормовые культуры истощают свои запасы 
зеленой массы. 
Суданская  трава  выгодно  отличается  от  других  кормовых  трав  тем,  что  при 
высоких  урожаях  дает  высокопитательное  сено.  По  химическому  составу  оно 
характеризуется следующими показателями: протеина 16%, клетчатки 28%, жира 2,9%, 
безазотистых  экстрактивных  веществ  43%.  По  содержанию  протеина  сено  суданской 
травы  превосходит  сено  трав  заливных  лугов  и  пырея,  несколько  уступает 
люцерновому  сену.  По  содержанию  жира  и  безазотистых  экстрактивных  веществ  оно 
почти  не  отличается  от  сена  однолетних  как  злаковых,  так  и  бобовых  трав.  На  корм 
используют и зерно суданской травы, его охотно поедают свиньи и домашняя птица. 
Ценнейшим  хозяйственным  качеством  суданской  травы  является  ее  высокая 
способность  отрастать  после  скашивания  или  правильного  стравливания.  При 

 
 
278 
благоприятных  условиях  прирост  ее  в  течение  суток  может  достигать  5-10  см.  He 
боится вытаптывания и может с успехом использоваться как пастбищная культура. 
Детальное  изучение  биологии  и  агротехники  позволило  в  настоящее  время  ее 
возделывать в полевом кормопроизводстве в условиях Северного Казахстана. 
Суданка  отличается  не  только  своей  урожайностью,  но  и  высоким  содержанием 
питательных  веществ.  В  зеленом  корме  содержится  4,4%  протеина,  3,0%-  белка.  7,9-
9,1%  -  сахара.  В  1  кг  зеленой  массы  -  0,20-0,22  к.ед.  Сено,  убранное  в  фазе 
выметывания, содержит 14-16%  сырого протеина. Наилучшее качество зеленой массы 
получают  при  скашивании  культуры  в  фазе  трубкования,  содержание  протеина  14,2-
18,9%. 
Ряд  авторов  считают  оптимальной  фазой  для  приготовления  сена  и  сенажа 
выметывание  -  начало  цветения,  а  для  силоса  -  фазу  налива  зерна.  Благодаря  этим 
качествам  суданку  используют  в  зеленом  конвейере  и,  особенно  в  смеси  с  другими 
культурами.  В  зеленой  массе  суданко  -  бобовых  смесей  отмечается  более  высокое 
содержание  белка,  кальция,  безазотистых  экстрактивных  веществ.  Урожайность 
зеленой массы смешанных посевов суданки с донником достигает 202 ц/га.  
Исследования,  проведенные  учеными  нашей  страны  и  зарубежными,  а  также 
практика  производства  показывают,  что  среди  факторов  формирования  урожая 
ведущая  роль  принадлежит  плодородию  почвы  и  потенциальной  продуктивности 
растений.  В  процессе  формирования  урожая  культуры  все  другие  факторы 
окружающей  среды  реализуются,  в  конечном  счете,  через  почву  и  в  итоге  через 
растения,  поэтому  почву  и  растение  надо  рассматривать  в  неразрывном  единстве. 
Одним  из  главных,    в  деле  повышения  урожайности  сельскохозяйственных  культур 
через улучшение эффективного плодородия почвы является применение удобрений.  
Влияние удобрений на урожай и его качество изучалось и изучается в различных 
опытах,  долгосрочных  и  краткосрочных,  полевых  и  вегетационных  в  разных  странах 
мира. 
Только 
на 
основе 
научного 
применения 
удобрений, 
на 
основе 
совершенствования  научных  основ  диагностики  минерального  питания  растений,  с 
учетом  почвенно-климатических  условий,  экологических  ограничений  возможно 
повышение  урожайности  сельскохозяйственных  культур  и  получение  необходимого 
качества продукции. Удобрения широко используются во всех регионах распространения 
суданской  травы.  Их  применение  способствует  уменьшению  поступления  хлора  в 
растения, повышает их продуктивность. 
Способы внесения, виды и нормы удобрения зависят от зоны, типа почв и назначения 
посева  суданки  -  на  кормовые  цели  или  на  семена.  Для  получения  зеленой  массы 
рекомендуются  более  высокие  дозы  удобрений,  особенно  азота.  Таким  образом, 
фосфорные  удобрения  способствуют  побегообразованию  в  фазе  кущения,  а  азотные  - 
на  протяжении  всей  вегетации.  Внесение  калия  позволяет  более  полно  использовать 
азот, и его действие дополняется эффектом влияния фосфора.  
Однако  даже  невысокие  нормы  удобрений  дают  ощутимую  прибавку 
урожайности.  Причем  совместное  внесение  азота  и  фосфора  эффективнее,  чем  одного 
азота.  При  локальном  способе  внесения  минеральные  удобрений  закладываются  во 
влажный  слой  почвы,  и  корневая  система  суданки  более  эффективно  использует  их  с 
первых дней жизни растений.  
Таким  образом,  фосфорные  удобрения  способствуют  побегообразованию  в  фазе 
кущения,  а  азотные  -  на  протяжении  всей  вегетации.  Внесение  калия  позволяет  более 
полно использовать азот, и его действие дополняется эффектом влияния фосфора. 
В  наших  исследованиях  суданку  выращивали  на  следующих  уровнях 
минерального удобрения:  
І – без удобрений;  

 
 
279 
ІІ – минимальный (NPK)30;  
ІІІ – средний (NPK)60;  
IV –максимальный (NPK)90. 
Изучали  дозу  минеральных  удобрений,  рассчитанную  на  потребность  культуры  в 
элементах питания с учетом выноса азота, фосфора и калия на единицу продукции. При 
внесении  удобрений  значительно  улучшаются  характеристики  травостоя  суданской 
травы.  Высота  растений  увеличилась  на  13-20  см.  Внесение  удобрений  положительно 
повлияло на все изучаемые параметры формирования урожая. Разница наблюдалась уже в 
фазу кущения.  
Среднесуточный  прирост  высоты  растений  превышал  контрольный  (без  удобрений) 
на 15-19%, а в фазу выметывания - на 116-175. Как уже отмечалось, суданка отзывчива на 
внесение  удобрений.  При  проведении  полевых  опытов  и  лабораторных  анализов 
использовались общепринятые и широко апробированные методики. 
1. 
определены 
дозы 
минеральных 
удобрений 
под 
суданскую 
траву, 
возделываемую  на  обыкновенных  черноземах  лесостепи  Северного  Казахстана. 
Установлено, что при среднем содержании в почве азота, низким - фосфора, наиболее 
эффективно  вносить  малые  и  средние  дозы  азота  и  фосфора  под  суданскую  траву 
(NPK)60; 
2.  методом  полевого  опыта  установлены  коэффиценты  интенсивности  действия 
1кг  азота  и  фосфора  на  урожайность  абсолютно  сухой  массы  суданской  травы 
(«в»=0,1ц) внесенных в оптимальных дозах и соотношениях. В связи с этим, появилась 
возможность рассчитать дозы удобрений под планируемые урожаи  при возделывании 
на обыкновенных черноземах Северного Казахстана. 
3.  выявленные  зависимости  роста  и  развития  суданской  травы  от  применяемых 
различных доз и сочетаний удобрений позволяют в период вегетации диагностировать 
потребности  возделываемой  культуры  в  минеральных  удобрениях  на  обыкновенных 
черноземах, создавая гибкую систему удобрений полей. 
 
 
 
Литература: 
1.  Кутузова  A.A.  Увеличение  производства  растительного  белка  /  A.A.  Кутузова,                               
Ю.К. Новоселов, A.B. Гарист. - М.: Колос, 2004. -190 с. 
2.  Елагин И.Н.  Смешанные  посевы зерновых и  бобовых культур  - резерв  увеличения белковых 
кормов. - М., 2010. -44 с. 
3.  Турбин  К.Г.  Смешанные  посевы  зернобобовых  с  суданской  травой  //  Земледелие  и 
растениеводство /  К.Г. Турбин // Сб.  науч. тр. Воронежского  СХИ. Воронеж,  - 2011. -вып. 2, 

жүктеу/скачать 8,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: