Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
106
Қазақстан  Республикасы  қабылдаған  халықаралық  шарттар  қазақстандық  заңнаманың  бір 
бөлігін  құрайды.  Қазақстан  Республикасының  Патенттік  заңнының  3-бабы  2-тармағына  сәйкес, 
егер  Қазақстан  Республикасы  бекіткен  халықаралық  шартта  осы  Заңдағыдан  өзгеше  ережелер 
белгіленбесе, халықаралық шарттың ережелері қолданылады. Аталған ереже Қазақстан Республикасы 
Конституциясы 4-бабының 3-тармағына және Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 3-бабы      
8-тармағына  негізделеді  [1,  2].  Қазақстан  Республикасының  Патенттік  заңнамасы  халықаралық 
шарттар негізінде даму процесін жүзеге асырады.  Мәселен, Өнеркәсіптік меншікті қорғау туралы 
Париж конвенциясын (1883 жылғы 20 наурыз) бекіту негізінде біздің заңнамада конвенциялық және 
көрмелік  басымдылық  ұғымдары,  қорғау  көрсетілудің  ұлттық  режимі,  жалпыға  мәлім  белгілері, 
ұйымдық  белгілері  енгізілді.  Сонымен  қатар,  Париж  конвенциясының  нормалары  баж    төлемеу 
нәтижесінде  күшін  жойған  пайдалы  модельге  патентті  қайта  қалпына  келтіру  мүмкіндігін,  белгілі 
деңгейдегі халықаралық көрмелерде көрсетілетін пайдалы модельдерге уақытша қорғаудың берілуін, 
бөлініп шыққан өтінімнің алғашқы өтінім күнінен басымдылықты белгілеуді бекітеді.  
Сыртқы экономикалық байланыс даму жағдайында шетелде патенттеу тез өсе бастады. Мәселен, 
көптеген ірі кәсіпорындар бір пайдалы модельге бірнеше елдерде ұқсас патенттерді иелене бастады. 
Бұл өтінім беруші үшін тиімсіз, себебі ол ақшалай қаражатты қажет ететін әрбір елдің өтінім қабылдау 
тіліне аударуы, кейбір елдерде патенттік өкіл қызметін пайдалануы, өтінімге ресми және/немесе мәні 
бойынша сараптама жүргізуі мен патент алуы үшін төлем төлеуі қажет. Сондай-ақ әрбір елге жеке-
жеке өтінім беру біршама уақытты да талап етеді. 
Осыған байланысты дамыған елдер өкілдері патенттеудің басқа жолын қарастырған. Жиырмасыншы 
ғасыр  аяғында  осы  мәселені  шешудің  жолы  ретінде  шет  елде  патенттеудің  өндірісін  жеңілдету 
мақсатында халықаралық келісім жөнінде мәселе қарастырыла бастады. Халықаралық келісімдерге 
қол  жеткізу  патенттік  ведомствалар  жұмыстарының  қайталанбауын,  ұқсас  өтінім  сандарының 
болмауын, халықаралық сараптама жүргізу кезінде жұмыс жүктемесінің жойылуын, сонымен қатар 
түрлі  патенттік  ведомствалар  арасында  еңбекті  бөлу  арқылы  күшті  патенттік  ведомствалар  әлсіз, 
дамушы патенттік ведомстваларға көмек көрсетілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Осы саладағы халықаралық ынтымақтастық және ғылым мен техника дамуы нәтижесінде әлем 
елдерінде техникалық шығармашылыққа қорғау көрсетілуі талап етілді. Алайда, әрбір мемлекеттің 
осы  саладағы  заңнамалары  бір-бірінен  ерекшеленген.  Ол  ерекшеліктер  -  бұл  елдердегі  қоғамдық 
қатынастардың даму деңгейінің түрлі болуына және әзірленетін  шығармашылық қызмет нәтижесін 
қорғау деңгейіне негізделген.
Әлемдік  өнеркәсіптік  меншік  объектілерін,  соның  ішінде  пайдалы  модельді  құқықтық  реттеу 
Өнеркәсіптік меншікті қорғау туралы Париж конвенциясын қабылдаған сәттен бастап даму жолында 
және бүгінгі таңда барынша жаһанданған болып табылады. 
Пайдалы модельді құқықты реттеу мен қорғау саласында қазіргі заманғы халықаралық келісімдер 
мен шарттар ішінде мейлінше маңыздыларына мыналар жатады:
1883 жылғы 20 наурыздағы Өнеркәсіптік меншікті қорғау туралы Париж Конвенциясы; 
1944  жылғы  15  сәуірдегі  Зияткерлік  меншік  құқықтарының  сауда-саттық  аспектілері  жөніндегі 
келісім;
1970 жылғы 19 маусымдағы Патенттік кооперация туралы шарт;
1971 жылғы 24 наурыздағы Халықаралық патент сыныптамасы туралы Страсбург келісімі.
Бұл шарттар әрбір елдегі интеллектуалдық меншікті қорғаудың халықаралық деңгейде келісілген 
негізгі стандарттарын белгілейді. Бірақ жеделдетілген техникалық прогресс пен сауданы жаһандандыру 
қысқа мерзім ішінде жаңа өнертабыстар мен пайдалы модельге қорғауды қамтамасыз ететін тетіктерді 
құру қажеттілігін туғызады.
Интеллектуалдық  меншік  құқығы  саласындағы  1970  жылы  құрылған  Дүниежүзілік  зияткерлік 
меншік ұйымы маңызды орын алады (1967 жылдың  14 шілдесінде осы ұйымды бекітетін Конвенцияға 
қол қойылған). Ұйым кез келген басқа халықаралық ұйымдардың өзара әрекет жасауы мен қатысушы-
елдердің ынтымақтастығы арқылы зияткерлік меншікті қорғауға көмек көрсетуді уағыздайды. 
Халықаралық шарттарды бекіткен немесе оларға қосылған мемлекеттер жалпы мақсаттарға жету 
үшін олардың арасында әрбір қатысушы-елдердің аумақтары шеңберінде осы шарттардың ең төменгі 
стандарттарын  сақтаулары  тиіс.  Осы  мақсатта  келісімде  жазылған  тәртіптерге  сәйкес  зияткерлік 
меншіктің  барлық  түрлеріне  қорғауды  және  коммерциялық  мақсатта  бір  мемлекеттің  дәстүрлі 
білімдерін  немесе  «ноу-хауын»  екінші  мемлекетте  пайдалануды  болғызбауды,  кейбір  елдердегі 
өнертабыстарды қорғаудың әкімшілік талаптарын оңайлатуды қамтамасыз етуі қажет [3, 33 б.].
Өндірістік  меншікті  қорғау  жөніндегі  Париж  конвециясын  қабылдаған  әрбір  мемлекет  басқа 
қатысушы-елдер азаматтарына өздерінің азаматтарымен тең дәрежеде артықшылықтар беруі тиіс [4, 

№ 1 (86) 2012
107
2  бап].  Қатысушы-елдердің  бірінде  өтінім  беру  негізінде  басқа  мемлекеттерде  өтінім  беру  құқығы 
сақталады және патенттермен, пайдалы модельдермен және сауда белгілерімен танысу үшін орталық 
сақтау қоймасын құру талап етіледі [4, 26 б.].
1977 жылдың 7 қазанында Еуропалық патенттік конвенция күшіне еніп, 1980 жылы бірінші патент 
берілген. Еуропалық патенттік конвенция бойынша берілген өтінімдердің саны қарқынды түрде өсіп, 
1992 жылы 200 мыңыншы патент берілген [5, 25 б.].
Еуропалық патентті алу жөніндегі рәсім мынадай кезеңдерден тұрады:
Бірінші  кезең  өтінімді  толтырудан,  толықтырудан  және  басқа  да  шарттылықтарды  тексеруден, 
өтінімді  іздестіруден,  жариялаудан  және  іздестіру  туралы  есеп  беруден  тұрады.  Өтінім  берушілер 
ұлттық  немесе  еуропалық  патентті  алуға  өтінім  берілген  күнінен  бастап  12  айдың  ішінде  ұлттық 
немесе еуропалық патентті алудан кейінгі өтінімдерде бірінші өтінім күнін көрсете алады. Өтінімдер 
бірінші  ұлттық  немесе  еуропалық  патентті  алуға  өтінім  ұсынылғаннан  кейін  18  айдың  ішінде 
жарияланады.  Өтінім  берушілерге  біртіндеп  тексеруге  сұраным  жасау  жолы  арқылы  өз  өтінімдері 
бойынша әрекеттерді жалғастыру қажеттілігіне қатысты шешім қабылдау үшін 6 ай беріледі.
Екінші  кезеңде  объектінің  жаңа  болу,  жаңашыл  қадамы,  өнеркәсіпте  қолдануға  жарамдылық 
белгілері  тексеріледі. 
Үшінші кезең барысында қорғау құжатын алу тәртібіне қатысты берілген наразылық пен шағым 
арыздарын қарастыру жүзеге асырылады. 
Еуропалық  патенттің  артықшылықтарына  бірнеше  мемлекеттерде  патенттік  қорғау  уақыттың 
үнемделуі мен тиімділігін және еуропалық іздестіру туралы есеп нәтижесінде «берік патент» болып 
табылуын жатқызуға болады  [3, 166-171].
Пайдалы  модельге  Еуропалық  патенттік  конвенцияның  қатысушы-елдерінде  тиісті  түрде 
ресімделген өтінімді беру кезінде басқа осындай елдерде бірінші берілген өтінімнің күнінен он екі 
ай ішінде басымдылық құқығы қарастырылады және басымдылық тек пайдалы модельге ғана емес, 
сонымен қатар, өнертабысқа да, өнеркәсіптік үлгіге де сұралуы мүмкін (пайдалы модельге басымдылық 
өнертабысқа және өнеркәсіптік үлгіге берілген өтінім бойынша да сұралады). Өтінім осы мерзім ішінде 
жасалған әрекеттер негізінде жарамсыз деп танылмайды және осындай әрекеттер үшінші тұлғалардың 
немесе жеке иеленудің қандай да бір құқықтарының пайда болуын тудырмайды. Мәселен, басқа өтінім 
беру негізінде объектіні жариялау немесе оны пайдалану. Қазақстан Республикасында басымдылық 
құқығы  осындай  мерзімдерге  сәйкес  келеді,  алайда  құқық  тек  пайдалы  модель  мен  өнертабысқа 
қатысты  өзара  сұратылуы  мүмкін.  Ал,  өнеркәсіптік  үлгіге  басымдылық  құқығы  бұрынғы  берілген 
өнеркәсіптік үлгі өтінімі бойынша ғана сұратылады (Патенттік заңы 8 бабының 1 тармағының үшінші 
абзацы).
Еуропалық  патенттік  конвенцияның  5-бабы  бойынша  әрбір  қатысушы-елде  пайдалы  модельге 
қатысты айрықша құқықты асыра пайдалануды болдырмау мақсатында ерекше емес күштеп лицензия 
беру құқығы бойынша заңнамалық шаралардың қабылдауына мүмкіндік көзделген. Және де осындай 
асыра пайдалануды күштеп лицензиясын беру арқылы да жою мүмкін болмаса, патентке құқықты 
айыру да мүмкін және оның бірінші күштеп лицензиясы берілген сәттен бастап екі жыл өткен соң 
орын алуы қарастырылған. Күштеп лицензиясын беру патент алу үшін өтінім берілген күннен бастап 
төрт  жылдан  немесе  патент  берілген  күннен  бастап  үш  жылдан  кейін  берілуі  мүмкін.  Ал  шешім 
шығарылған кезде ең соңғы мерзім басшылыққа алынады. 
Біздің мемлекетімізде Патенттік заңның сәйкес егер өнеркәсіптік меншік объектісіне қорғау құжатын 
беру туралы мәліметтер алғаш рет жарияланғаннан кейін өнеркәсіптік меншік объектісі сондай өтініш 
берілген күннің алдындағы кез келген төрт жыл ішінде үздіксіз пайдаланылмаса, патент иеленушісі 
өнеркәсіптік меншік объектісі пайдаланбаған және тиімді коммерциялық жағдайларда лицензиялық 
шарт жасасудан бас тартқан ретте, кез келген адам өзіне күштеп ерекше емес лицензиясын алып беру 
туралы сотқа өтініш жасауға құқылы және сот тұлғаның арызын қанағаттандыруы мүмкін [6, 11бап 
4-тармақ]. Пікірімізше, ұлттық заңнаманың артықшылығы ретінде төрт жылдық мерзімнің үздіксіз 
болуын және лицензияның сот тәртібімен және оған осы объектіні пайдалануға ниет білдірушінің 
арызы  бойынша  алынуын,  сондай-ақ,  күштеп  лицензиясын  беру  бірінші  кезекте  Қазақстан 
Республикасының  ішкі  нарық  қажеттіліктерін  қамтамасыз  ету  мақсатында  берілгендігін  айтуға 
болады. Ұлттық заңнама бұл жағдайда патент беру мерзімін және ерекше емес күштеп лицензия беру 
кезінде  патент  иеленушінің  өз  құқықтарын  асыра  пайдалану  мүмкіндігін  ескермейді.  Сондықтан 
аталмыш норманы жетілдіру шарасына патент беру мерзімін ескеру арқылы күшеп лицензиясын беру 
және патент иеленушінің өз құқықтарын асыра пайдалану әрекетін болдырмау мақсатында, сондай-ақ 
егер оның мемлекет пен қоғам мүддесіне нұқсан келтіру қауіпін туындатқан жағдайында патенттен 
айыру нормаларын жатқызуға болады.

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
108
Өтінім  мен  Еуропалық  патенттік  ведомстваның  еуропалық  патентті  беру  туралы  шешімі 
жарияланған күннен бастап тоғыз күн ішінде кез келген тұлға патентті беру туралы шешімге қарсылық 
білдіре алады. Қарсылық Еуропалық патенттік ведомстваға беріледі және ол патентті жою, патентті 
ешқандай өзгеріссіз күшінде сақтау, патенттің соған сәйкес берілетін құқық көлемін өзгертумен күшін 
сақтау (оған өтінім берушінің келісімімен) жөнінде шешім шығарады. 
Еуропалық патент өтінім берілген күннен бастап 20 жыл бойы әрекет етеді [7, 125 б.].
Конвенция  біздің  Патенттік  заңда  қарастырылмаған  пайдалы  модельге  құқықты  сақтау  үшін 
көзделетін баж төлеуге алты айлық жеңілдік беруді бекітеді. 
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда ұйымына (әрі қарай - ДСҰ) кіруге 
бағытталған  саясатына  байланысты  біздің  мемлекетіміз  үшін  Зияткерлік  меншік  құқықтарының 
сауда-саттық аспектілері жөніндегі келісімінің (әрі қарай - ИМКСА келісімі) маңыздылығын ескеру 
қажет. Келісім зияткерлік меншік құқықтарының барлық дәстүрлі түрлерін – авторлық пен сабақтас 
құқықтарын, өнеркәсіптік меншік құқықтарын және жабық коммерциялық ақпараттар құқықтарын 
қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. ИМКСА келісімі осы келісімге қатысушы барлық елдер үшін 
ең төменгі міндетті стандарттарды белгілейді [8, 56 б.].
Қазақстанның ДСҰ кіруіне ниет білдіруіне байланысты зияткерлік меншікті қорғау саласындағы 
заңдар толығымен ИМКСА Келісімінің нормаларына сәйкестендірілді деуге болады.
ИМКСА келісімі ДСҰ келісімінің № 1 тіркемесі болып табылады және ол ДСҰ келісімімен бірге 
1995 жылғы 1 қаңтарынан бастап әрекет етеді. 
Пайдалы модельдің дүниежүзінде құқықтық реттелуін қалыптастыруына үлес қосқан шарттардың 
біріне Патенттік кооперация туралы шартты жатқызуға болады. Біздің мемлекетте оның қабылдану 
сәттері мен оның негізгі нормалары қарастырылған. 
Шарт  1978  жылдың  1  шілдесінде  күшіне  енген.  Шартқа  қол  қойған  мемлекеттер  Халықаралық 
патенттік кооперация одағын құрады. 
Патенттік  кооперация  туралы  шарты  патентке  бірыңғай  халықаралық  өтінімді  беру  жүйесін 
көздейді.  Ол  бір  өтінімді  бергенде  өтінім  беруші  санын  өзі  белгілеп,  қатысушы-мемлекеттерде 
патентті қорғауға қол жеткізе алады.
Бұл шарттың негізгі мәні – қуатты ведомствалар жүзеге асыратын халықаралық іздеуді жүргізуші 
ведомства - «алушы ведомстваны» белгілеу. Патенттік кооперация туралы шарты бойынша өнертабысқа 
халықаралық өтінім беру қарастырылған, алайда, өтінім бойынша пайдалы модельге қорғау құжатын 
алу үшін берілетін өтінімге түсінік берілетіндіктен, өнертабысқа қойылатын тәртіп пайдалы модельге 
де қарастырылады [9, 3 бап]. Қазақстан Республикасының патенттік заңы бойынша өнертабыс пен 
пайдалы  модельге  қорғау  құжатын  алу  үшін  Шарттың  3-бабында  белгіленген  құжаттардың  ішінде 
тек аннотация берілмейді және оның орнына реферат пен сенімді өкіл қызметі пайдаланған жағдайда 
сенімхат беріледі. 
Өтінім  беруші  ретінде  Патенттік  кооперация  туралы  шарты  бойынша  тек  жеке  тұлғалар 
қарастырылған,  алайда  біздің  ұлттық  заңнамамыз  бойынша  өтінім  беруші  ретінде  жеке  тұлғамен 
қатар, заңды тұлға да болуы мүмкін.
Патенттік кооперация туралы шарты біртұтас патенттің берілуін қарастырмаған және патент беру 
өндірісін  «халықаралық  фаза»  мен  «ұлттық  фаза»  ретінде  екі  бөлікке  бөлген  [10].  Оның  бірінші 
бөлігі ретінде «халықаралық фаза» табылады. Осының нәтижесінде өтінім беруші бір уақытта өзіне 
қажетті  бірнеше  мемлекеттерде  патенттік  қорғауды  сұрай  алады.  Бұл  ереже  Патенттік  кооперация 
туралы шартының 11 бабында бекітілген, яғни халықаралық өтінім беру күні белгіленіп, осы шарт 
талаптарына  сәйкес  келетін  халықаралық  өтінім  белгіленген  әрбір  мемлекетте  дұрыс  рәсімделген 
ұлттық өтінім күшіне енеді және оның басымдылық күні ретінде халықаралық өтінім берілген күн 
табылады. 
Патенттік  кооперация  туралы  шартындағы  халықаралық  өтінім  кемшіліктеріне  белгіленген 
тәртіпте жазылмайтындығы, өтінім беруші туралы белгіленген мәліметтерді, атау мен аннотацияны 
құрамайтындығы,  өтінімді  рәсімдеу  талаптарының  орындалмайтындығы  жатады.  Егер  алушы 
ведомство осы кемшіліктердің бірін айқындаса, өтінім берушіге белгіленген мерзім ішінде оларды 
жоюды  ұсынады  және  егер  өтінім  беруші  оны  өз  уақытысында  түземесе,  өтінім  қайтып  алынған 
болып саналады. Сондай-ақ, өтінімде жоқ сызбаларға сілтеме жасалса және өтінім беруші оларды 
белгіленген уақытта қалпына келтірсе, өтінім сызбаларды ұсынылған күні берілген болып саналады, 
ал  егер  сызбалар  ұсынылмаса,  оларға  жасалынатын  сілтемелер  жарамсыз  болып  есептеледі. 
Халықаралық өтінімнің қарастырылуы үшін белгіленген мөлшердегі баж төленуі қажет және оның 
төленбеуі өтінімді қайтып алынған деп саналуына себеп болады. 
Бұл  талаптардың  барлығы  біздің  ұлттық  заңнамамызда  орын  алған  және  өтінім  кемшіліктеріне 

№ 1 (86) 2012
109
қатысты  талаптар  өнертабыс  пен  пайдалы  модельге  мәні  бойынша  сараптама  жүргізу  барысында 
айқындалып, өтінім ақауларын жөндеу үшін өтінім берушіге үш айлық мерзім қарастырылған. Тек бір 
ғана ерекшелік – ұлттық заңнамада жетіспейтін өтінім құжатының соңғысы сараптама жасау ұйымына 
түскен күн бойынша өтінім берілген күннің белгіленуі. Бұл жағдай өтінім берушінің мүддесіне нұқсан 
келтірері сөзсіз. Мәселен, ол белгілі бір себептерге байланысты (тіпті олар төтенше мән-жайларға да 
байланысты орын алуы мүмкін) өтінімнің кейбір құжаттары толық емес не бірқатар ауқауларымен 
болуы жағдайында және осындай кемшіліктерді жоюға жұмсалған мерзім аралығында басқа тұлғаның 
аталмыш объектіге өтінім беруі мүмкін. Сол себепті – кемшіліктерімен берілген құжаттарды түзету 
үшін үш айлық мерзім берілетіндігін ескеріп (егер осы аралықта олар жойылмаса, өтінім берілмеген 
болып  саналады),  өтінім  берілу  күнін  қандай-да  бір  ақаулардың  орын  алуынан  тәуелсіз  қажетті 
құжаттар  берілген  мерзімімен  белгілеуді  мақсатты  деп  санаймыз.  Бұл  талаптың  қабылдануы  үшін 
берілген өтінім құжаттары қорғау сұралатын пайдалы модельдің жаңа екендігін айқындауға қабілетті 
болуы шарт. 
Сонымен  қатар,  шарттың  бұл  бөлігінде  өтінім  берілген  объектінің  техника  деңгейін  белгілеу 
бойынша халықаралық іздеу жүргізу және оның есебін өтінім берушіге және ДЗМҰ Халықаралық 
бюрасына өтінім берілген күннен бастап төрт-бес ай ішінде беру қарастырылған. 
Егер халықаралық іздеу жүргізу ведомства уәкілеттігіне кірмейтін болса келесідей шешімдер:
- объект бойынша іздеу жүргізуден бас тарту жөнінде;
- егер объект сипаттамасы, формуласы не сызбалары оларға қойылған талаптарға сай келмеуіне 
байланысты олар бойынша іздеу жүргізу мүмкіндігі болмаған жағдайда, халықаралық іздеу туралы 
есеп дайындалмайтындығы жөнінде;
-  егер  аталған  кемшіліктер  объект  формуласының  кейбір  тармақтарына    қатысты  орын  алса, 
шешім формуланың тек осы тармақтарына қатысты шығарлатындығы, егер объектінің біртұтастығы 
сақталмаса, іздеу оның әрбір бөлігіне жеке-жеке жүргізілетіндігі жөнінде мәлімделуі мүмкін.
Халықаралық іздеу туралы есепті алғаннан кейін өтінім беруші алғашқы берілген өтінім мазмұнын 
өзгерпей  бір  рет  оның  формуласын  өзгертуі  мүмкін,  алайда  кейбір  ұлттық  заңнамалар  алғашқы 
өтінімнің мазмұнын өзгерту де қарастыруы мүмкін. 
Осы бөлікте өтінім берушінің еркі бойынша өтінім берілген объектінің жаңа болуына халықаралық 
алдын ала сараптама жүргізу мүмкіндігін де қарастырылған. 
Осы шартқа сәйкес халықаралық іздеу туралы есеп халықаралық өтінімді жариялау және шартқа 
қатысушы-елдердің  ұлттық  ведомстваларға  жарияланған  өтінім  көшірмелерін  тегін  беру  арқылы 
техника жетістігінің жай-күйі туралы мәліметтерге кең қол жеткізеді және өтінім берушілер патенттеу 
мүмкіндіктерін  нақты  бағалау  мүмкіндігін  иеленеді.  Бұл  түрлі  ғылыми  әзірлеулерде  инвестиция 
мөлшерін көтеруге әкеледі.
Шарттың екінші бөлігін «Ұлттық фаза» құрайды, ол «Халықаралық фазадан» кейін орын алады. 
Патенттік  кооперация  туралы  шарттың  22,  39  баптарында  өтінімді  ұлттық  фазаға  ауыстырудың 
жеткілікті уақыт мерзімі берілген. Ол 20 айлық мерзімге теңестірілген. Яғни ұлттық фаза 20 айлық 
мерзімге дейін басталмайды. Сондай-ақ, бұл мерзім егер өтінім кемшіліктері орын алса, тағы екі айға 
ұзартылуы  және  әрбір  елдің  ұлттық  заңнамасы  незінде  бұдан  да  ұзақ  мерзімге  белгіленуі  мүмкін. 
Алайда, белгіленген ведомства өтінім берушінің арнайы өтініші бойынша осы аталған мерзімдердің 
ішінде  кез  келген  уақытта  халықаралық  өтінім  бойынша  сараптама  жүргізуді  белгілеуі  мүмкін 
(Патенттік кооперация туралы шартының 23-бабы).
Бұл  уақыт  мерзімі  халықаралық  іздеу  жөніндегі  есеп  және  халықаралық  алдын  ала  сараптама 
туралы қорытынды незінде өтінім берушіге өзінің өнеркәсіптік меншік объектісін патенттеу бойынша 
кейінгі әрекеттерінің мақсаттылығын белгілеуге мүмкіндік береді. Себебі, баждардың  басым бөлігін 
осы шешім қабылдағаннан кейін төлеу қажет.
Ал, егер өтінім беруші ұлттық ведомстваға өтінімді Патенттік кооперация туралы өндірісінен тыс 
берсе, осындай жеңілдік кезеңінен және үлкен шығынды көтермеу мүмкіндігінен айырады.
Халықаралық өтінім қорғау сұратылатын мемлекет атау белгіленбеген, тиісті бажды төлемеген, 
белгіленген мерзімдерді өткізіп алған жағдайларда тапсырылмаған болып саналады. Алайда, кейбір 
мемлекеттерде осындай өтінімнің күші сақталуы мүмкін. 
Патенттік  кооперация  туралы  шартының  қатысушылары  болып  табылатын  ұлттық  заңнама 
халықаралық  өтінім  мазмұнына  немесе  нысанына  қосымша  талаптар  қоймауға  міндетті  және  егер 
ұлттық заңнама бойынша халықаралық өтінімге қарағанда ұлттық өтінімге жағымды талаптар қойылса, 
уәкілетті тұлғалар біріншісіне қойлатын талаптарды басшылыққа алуы мүмкін. Бұл талаптар ұлттық 
өтінімге қойылатын талаптарды өтінім берушінің қолданылуы талап етілген жағдайда басшылыққа 
алынбайды. 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
110
Патенттік кооперация туралы шарты бойынша өтінім беруші объектісінің қорғалуын талап ететін 
мемлекеттерді таңдап алады және егер таңдау басымдылық күнінен бастап 19 ай ішінде жасалса, өтінім 
ол елдердің тіліне аударылып олардың қаралуы үшін белгіленген баж көлемі басымдылық күнінен 
бастап 25 ай ішінде төленуі тиіс. Осындай жағдай орын алған кезде таңдап алынған мемлекет өтінім 
бойынша жасалатын әрекеттерді жоғарыда белгіленген мерзімді ескере отырып жүзеге асырады. 
Ұлттық фаза соңында халықаралық өтінімде белгіленген мемлекеттің патенттік ведомствасынан 
патент  алу  қарастырылған  және  өтінім  тек    патенттеу  ел  тіліне  аударылады.  Осының  нәтижесінде 
ұлттық патенттік ведомствалар мен патенттік өкілдер арасындағы келіс-сөз көлемі қысқарады. 
Халықаралық өтінім бойынша берілген қандай-да бір патенттен туындайтын қорғау көлемі оның 
дұрыс аударылмауына байланысты осы халықаралық өтінімнің түпнұсқасында сұратылатын қорғау 
көлемінен  жоғары  болса,  мүдделі  қатысушы-елдің  уәкілетті  органы  патенттен  туындайтын  қорғау 
көлемін тиісті шектеуге және түпнұсқа тілінде сұрайтын қорғау көлемінен асатын бөлігін жарамсыз 
деп танып жоюға құқылы.
Патенттік кооперация туралы ұлттық патенттік жүйелерге қол жеткізуді жеңілдетеді, нәтижесінде 
ұлттық  ведомстваға  берілген  өтінім  санын  көбейтуді  және  ведомствоның  табысын  көтереді. 
Сонымен  қатар,  Патенттік  кооперация  туралы  ұлттық  ведомства  жүктемесін  қысқартады.  Себебі, 
өтінім халықаралық іздеуден және халықаралық алдын-ала сараптамадан өтеді, сондықтан өтінімді 
қарастыру бойынша патенттік ведомстваның әрекеттерінің қайталанбауына мүмкіндік береді.  
Патенттік кооперация туралы өндіріс арқылы қалыптасатын және көптеген елдерде жарияланатын 
ақпараттық мәліметтер болашақ әзірлеушілер мен өтінім берушілер үшін әлем елдерінің техникалық 
даму деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, шарт елдері өнертабыс авторлары үшін жаңа 
технологияларды  иелену,  беру  және  оларды  әзірлеу  үшін  инвестициялар  тартуға  қолайлы  жағдай 
жасайды. 
Алайда,  түрлі  елдердің  ұлттық  заңдарындағы  айырмашылық  Патенттік  кооперация  туралы 
шарты  бойынша  «халықаралық  өтінім»  берілуіне  мүмкіндік  бермейді  және  патент  беру  процесін 
«халықаралық  фаза»  мен  «ұлттық  фаза»  деп  бөледі.  Және  шарты  пайдалану  ДЗМҰ  Халықаралық 
бюросы пайдасына халықаралық баж төлеуге байланысты қосымша шығындарды талап етеді. Сондай-
ақ,  шарт  өндірісінің  күрделілігін  түрлі  патенттік  ведомстваларға  құжаттарды  жіберу  ауыртпалығы 
және  өтінім  беру  үшін  қажетті  құжаттарды  аудару,  бұрыңғайландыруды  қажет  ететін  түрлі  баж 
нысандарының болуы айқындайды. 
Патенттік  кооперация  туралы  шарт  халықаралық  тіркеу  немесе  берілген  өтінімге  қатысушы 
мемлекеттердің  кез  келгенінде  күшін  сақтайтындай  жағдайды  қамтамасыз  етеді.  Ол  Қазақстандық 
өтінім  берушілерге,  сонымен  бірге  осы  өнеркәсіптік  меншік  объектісіне  қорғау  сұралатын  барлық 
елдерде өтінімдерді оңайлатылған тәртіппен беру мүмкіндігін айқындайды.
Әлемдік  қауымдастықтың  ғаламдық  патент  жүйесін  құру  мақсатында  Өнеркәсіптік  меншікті 
қорғау  туралы  Париж  конвенциясын  толықтыратын  Халықаралық  масштабта  патенттік  заңнаманы 
жүйелендіру қажеттілігі 2000 жылғы 1 маусымдағы Патент құқығы туралы шарттың қабылдануына 
себеп  болды.  Бұл  шарт  патентті  алу  мен  оны  күшінде  сақтау  ережесін  жеңілдету  мен  үйлестіру 
жолында маңызды жағдайларды қалыптастырды. Патент құқығы туралы шартқа 53 мемлекет және 
бір  үкіметаралық  ұйым  –  Еуропалық  патент  ұйымы  қол  қойған.  Шартқа  Қазақстан  әлі  қосылған 
жоқ.  Осы  шарт  Патент  кооперациясы  туралы  шартты  толықтырады  және  оның  негізгі  мақсаты 
болып халықаралық патент құқығы нормаларын біріктіру мен жеңілдету табылады. Шарт бойынша 
өнертабысқа өтінім құжаттарын кезектілікпен және осының алдындағы өтінімде қамтылған өнертабыс 
сипаттамасын  беруге мүмкіндік береді. Бұл шарттың елеулі ерекшелігі ретінде өтінім берілген күнді 
белгілеу үшін қажетті элементтер санынан өнертабыс формуласы алынып тасталған.
Патент  құқығы  туралы  шарт  ұсынылған  элементтердің  өтінімге  арналғандығын  белгілеуге 
мүмкіндік беріледі, яғни сипаттаманы сілтемемен алмастыруға, өтінім берушіні куәландыруға немесе 
оған байланысты мәліметтерді анықтауға мүмкіндік беретін ақпарат. 
Патенттік құқық туралы шарттың өтінім элементтері мен өтінім тіліне қатысты қажетті талаптары 
бұзылған  жағдайда  өтінім  берушіні  ескертуді  және  оларды  өтінім  беруші  екі  ай  ішінде  жөндеу 
қажеттілігін көздейді. Бірақ, онда бұл екі айдың басталу сәті ескерту берілген күннен немесе өтінім 
беруші  ескертуді  алған  күннен  басталатындығы  белгіленбеген.  Бұл  мәселе  тараптар  келісімімен 
белгіленеді. Патенттік ведомствасының барлық талаптары орындалғаннан кейін берілген өтінім күні 
ретінде өтінім берушінің барлық түзетулер орындаған күні болып табылады [11].
Бұл  шарт  бойынша  өтінім  формуласыз  беріледі  және  ол  кейінірек  берілуі  мүмкін,  өтінім 
басымдылығы  баж  төлеусіз  анықталады,  сипаттама  мен  сызбаларды  бермей  бұрынғы  өтінімге 
сілтеме жасауға болады. Сонымен қатар, тараптардың кез келгенімен ұлттық немесе аумақтық өтінім  

№ 1 (86) 2012
111
қатысушысы-елдерінің заңдарында көзделетін өтінім формуласы мен мазмұнына қатысты талаптарды 
орындауын талап етуі мүмкін. 
Патент  құқығы  туралы  шарты  Патенттік  кооперация  туралы  шартына  тікелей  тәуелді,  яғни 
Патенттік кооперарация туралы шартына қандай-да бір өзгерістер мен толықтырулар енгізу Патент 
құқығы  туралы  шартының  ережелерін  оларға  сәйкестендіруді  қажет  етеді.  Бірақ,  Патент  құқығы 
туралы  шарты  өнертабысқа  қорғау  құжатын  алу  үшін  берілетін  өтінім  бірлігіне  қатысты  ережені 
қолдануды бекітпейді.
Патент құқығы туралы шарты бойынша өтінім берушілер мен патент иеленушілер патент алу мен 
оны күшінде сақтау үшін төленетін шығындарын қысқартуға, өзінің жіберген кемшіліктерін түзетуге 
мүмкіндік беруі және әлемнің көптеген патенттік ведомствалары бағынатын патент алуға өтінім беру 
қағидаларын  көздеуі,  оның  өтінім  беруші  мен  патент  өкілдерінің  ұсыныстарын  ескеруі,  әлемдегі 
патенттік  заңнаманы  жүйелендіруге  мүмкіндігі  Қазақстан  Республикасының  оған  қосылуының 
алғышарттарына себеп болуына әбден мүмкін.
Бұл шартқа қосылу біздің мемлекетіміздің патенттік ведомствасының әлемдегі жетекші патенттік 
ведомствалардың бірі ретінде танылуына мүмкіндік тудырады.
Совет  үкіметі  тарағаннан  кейін  оның  құрамына  кірген  мемлекеттердің  біртұтас  патенттік 
кеңістігі бұзылатындығын білген елдер 1993 жылғы 12 наурызда Мәскеуде ТМД елдерінің Үкімет 
басшыларының кеңесін өткізіп, өнеркәсіптік меншікті қорғау шаралары және өнеркәсіптік меншікті 
қорғау мәселесі жөніндегі Мемлекетаралық кеңесті құру туралы Келісімге қол қойды. Еуразиялық 
патент  конвенциясының  жобасын  Дүниежүзілік  зияткерлік  меншік  ұйымына,  Еуропалық  патент 
ұйымына  және  Өнеркәсіптік  меншікті  қорғау  жөніндегі  халықаралық  ассоциацияға  сараптамаға 
жіберген. 1993 жылдың аяғында барлық аталған халықаралық ұйымдар оған жағымды қорытынды 
берді. Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі мемлекетаралық кеңес Женевада 1994 жылдың 14-18 
ақпанында өткен өзінің үшінші отырысында Еуразиялық патенттік конвенция деп аталатын көпжақты 
шартты қабылдап, оған келісі білдірді. 
Еуразиялық патенттік конвенция бойынша оған қосылған ел азаматтары қорғау құжатын алу үшін 
кез келген ұлттық патенттік ведомстваға өтінім бере алады [12, 2-3 баптар]. Ол өтінім іздеу есебімен 
бірге  ол  берілген  немесе  басымдылық  күнінен  бастап  он  сегіз  айдан  кейін  Еуразиялық  ведомства 
арқылы жарияланады. Өтінім берушінің өтініші бойынша сол мерзімінен бұрын, іздеу туралы есеп 
алынған сәттен бастап жариялануы және жарияланғаннан кейін алты ай ішінде өтінімге мәні бойынша 
сараптама жүргізу туралы өтініш берілуі мүмкін. Бұл конвенция бойынша берілген патенттің барлық 
қатысушы-елдердің аумағында күші болды. 
Конвенцияға  қатысушы-елдердің  аумағында  тұрақты  тұрмайтын  өтінім  берушілер  ол  бойынша 
өтінімді патенттік өкілсіз тек өтінім берілген күнді белгілеуге, бажды төлеуге, бұрынғырақ берілген 
өтінім  көшірмесін  беруге,  ведомстваның  аталған  өндірістерге  қатысты  ескертулерін  алуға  ғана 
байланысты  әрекеттерді  жүзеге  асыра  алады,  қалған  әрекеттердің  барлығы  патенттік  өкіл  арқылы 
жүргізіледі. 
1995 жылы Қазақстан Республикасы мен Еуропалық одақ арасында серіктестік пен ынтымақтастық 
туралы  Келісім  күшіне  енді.  Осыған  байланысты  1973  жылғы  Еуропалық  патенттер  беру  туралы 
Конвенцияның  маңызы  да  зор.  Аталмыш  Конвенция  қазақстандық  заңнаманың  қалыптасуына 
елеулі ықпал еткен, ол өтінімге ресми талаптар мен өтінімді беру және қарастыру тәртібін реттейтін 
нормаларды жеткілікті түрде толық қамтыған.
Сонымен қатар, Қазақстан халықаралық тығыз байланыс жасау мақсатында Халықаралық патент 
сыныптамасы туралы Страсбург келісіміне де қосылған. 
Өнертабысқа  патентке  материалдық  құқықтың  кейбір  мәселелерін  біріктіру  туралы  Страсбург 
конвенциясы (1963 жылы қабылданған) патентке қабілеттілігі белгілерін, патенттік қорғалудан бас 
тартылуы  мүмкін  объектілер  тізімін  нақтылауға  айтарлықтай  өзгерістер  енгізді;  өтінім  берілген 
өнертабыстың патентке қабілеттілігі бағасын жүзеге асыруға қатысты техника деңгейін белгілейді; 
өнертабыс жаңашылдығын жоймайтындығын оны мәлімдеудің алты айлық жеңілдік кезеңін бекітті 
және т.б. [13, 3 б.].
Қазақстан  Республикасының  қазіргі  таңдағы  стратегиялық  даму  саясатына  байланысты  ұлттық 
өнеркәсіптік  меншік  объектілерінің,  соның  ішінде  пайдалы  модельдің  әлемдік  қауымдастықта 
құқықтық қорғалуын қамтамасыз ету ең алдыменен беделі жоғары халықаралық шарт талаптарын 
орындау арқылы ғана мүмкін. Халықаралық шарттардың артықшылақтарына бір мезгілде бірнеше 
мемлекетте қорғау құжатын иеленуін, бір мемлекетте берілген өтінім бойынша қалған мемлекеттерде 
басымдылықтың  сақталуын,  қандай-да  бір  кемшіліктермен  берілген  өтінімге  түзетулерді  енгізу 
үшін жеткілікті мерзімнің берілуін, қорғау құжатын алу барысында ауқымды уақыттың үнемделуін, 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
112
құжаттардың  ең  төменгі  көлемінде  қорғау  сұратылатын  ел  тіліне  аударылуын,  шартқа  қатысушы 
болып табылатын елдердің ұлттық заңнамаларында ортақ белгілердің орын алуын (шарт бойынша 
талаптардың шектері белгіленеді), патенттік ведомствалармен жүргізілетін мазмұны бойынша бірдей 
әрекеттердің орын алуын болдырмауын (сараптама бір рет ғана жүргізіліп, оның көшірмелері ғана 
белгіленген  ведомстваларға  беріледі),  патенттік  ведомствалар  арасында  қарым-қатынасты    орнату 
мүмкіндігін  (ақпараттық,  еңбек  бөлісу  және  басқа  да  нысанда  көмек  көрсету)  жатқызуға  болады. 
Осының нәтижесінде өндірістік сыртқы экономиканың қарқынды дамуына жол ашылады.
Әлемдік өнеркәсіптік меншік объектілерді, соның ішінде пайдалы модельдің құқықтық реттелуін 
қарастыратын  Халықаралық  шарттар  ретінде  Өнеркәсіптік  меншікті  қорғау  туралы  Париж 
Конвенциясын,  Патенттік  кооперация  туралы  шарт,  Халықаралық  патент  сыныптамасы  туралы 
Страсбург келісімін атауға болады және олардың барлығы біздің мемлекетімізде ратификацияланған. 
Бұл шарттардың Қазақстан Республикасының пайдалы моделінің құқықтық реттелуіне бағытталған 
заңнама  нормаларын  жетілдіруі;  патент  иеленушінің  өз  құқықтарын  асыра  пайдалану  әрекетін 
болдырмау  мақсатында,  егер  оның  өзінің  айрықша  құқықтарын  асыра  пайдалануы  мемлекет  пен 
қоғам мүддесіне нұқсан келтіру қауіпі туындаған жағдайда патенттен айырылуы; пайдалы модельге 
уақытша қорғау көрсетілу мерзімінің ұзартылуы; өтінім берілу күні қандай-да бір ақаулардың орын 
алуынан  тәуелсіз  қажетті  құжаттар  берілген  мерзіммен  белгіленуі  сияқты  нормаларын  иемдену 
дұрыстығын пайымдаймыз. 
Қазақстан Республикасы ратификацияламаған, бірақ осы салада мәні бар тағы бір халықаралық 
шарт – Патент құқығы туралы шарт болып табылады. Шарт патентті алу мен оны күшінде сақтау 
ережесін  жеңілдету  мен  үйлестіруге  және  халықаралық  патент  құқығы  нормаларын  біріктіру  мен 
жеңілдетуге бағытталған. Қазақстан Республикасының осы шартқа қосылуына негіз болып табылатын 
оның ерекшеліктері – өтінім берілген күнді белгілеу үшін қажетті элементтер санынан өнеркәсіптік 
меншік  объектісінің  формуласы  алынып  тасталғандығын  және  ол  кейінірек  берілетіндігін,  өтінім 
берушінің аты-жөнін белгілеудің қажеті жоқтығын, өтінімнің қажетті ғана бөлігі аударылатындығын,  
басымдылық құжатын немесе оның аудармасы мен бажды төлеуден басқа әрекеттердің барлығы өкіл 
арқылы жүргізілетіндігін, өтінім бірлігі талап етілмейдігін атауға болады.  
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл // Параграф – информационная система. 
– (ЮРИСТ).
2.  Қазақстан  Республикасының  Азаматтық  Кодексі  (1994  ж.  27  желтоқсан)  (Жалпы  бөлім)  //  Параграф  – 
информационная система. – (ЮРИСТ).
3. Доминик Де Ступ, Линда Скейлс және Эдоардо Фано. Интеллектуалдық меншікті қорғау саласындағы 
халықаралық стандарттары және Еуропалық одақтың стандарттары. - Астана, 2004. - 356 с.
4. Воронцов С.О. Гармонизация охраны промышленной собственности // Патенты и лицензии – 2002. - № 
2. – С. 25-26.
5.  Парижская  Конвенция  от  20  марта  1883  года  по  охране  промышленной  собственности  //  Параграф  – 
информационная система. – (ЮРИСТ).
6.  Қазақстан  Республикасының  Патент  заңы.  16  шілде  1999  ж.  -№  427-I  //  Параграф  –  информационная 
система. – (ЮРИСТ).
7. Сергеев А.П. Право интеллектуальной собственности в РФ. – М.: ПБОЮЛ Гриженко. – 2001. – 397 с.
8. Еременко В.И. Развитие международного патентного права // Законодательство и экономика. – 2002. - №2. 
- 256 с.
9.  Соглашение  по  торговым  аспектам  прав  интеллектуальной  собственности  (ИМКСА)  (г.  Марракеш,  15 
апреля 1994 года) // Параграф – информационная система. – (ЮРИСТ).
10. Договор о патентной кооперации (Вашингтон, 19 июня 1970 г.) // Параграф – информационная система. 
– (ЮРИСТ).
11. Инструкция к Договору о патентной кооперации (Вашингтон, 19 июня 1970 г.) Официальный русский 
текст // Параграф – информационная система. – (ЮРИСТ).
12. Договор о патентном праве (ПҚТ) от 1 июня 2000 г. Публикация ВОИС № PT/ДС/47(R) // Параграф – 
информационная система. – (ЮРИСТ).
13.  Евразийская  патентная  конвенция  (г.  Москва,  9  сентября  1994  года)  //  Параграф  –  информационная 
система. – (ЮРИСТ).
Редакцияға 23.09.2011 қабылданды.

№ 1 (86) 2012
113
А.А. АЙМОЛДИНА 
ОБ ИЗУЧЕНИИ ДЕЛОВОГО ДИСКУРСА В СОВРЕМЕННОЙ ЛИНГВИСТИКЕ
Contemporary studies, dedicated to the research of business discourse in foreign, Russian and Kazakhstani 
linguistics,  are  reviewed  in  the  given  article.  Although  in  recent  years  business  discourse  and  business 
communication have become as an object of a high scientific interest among many researches, there is still no 
common opinion about a definition of “business discourse”, as well as the scopes of its functioning.    
Сфера бизнеса, являющаяся одной из форм проявления существования человечества, относится 
сегодня к числу наиболее значимых областей общественной жизни. Коммуникация в сфере бизнеса 
укрепляет  межнациональные  связи  и  в  результате  этого  становится  важнейшим  социокультурным 
фактором современности. Новые экономические и социальные условия выдвинули на первый план 
необходимость повышения уровня коммуникативной компетентности. Эффективная коммуникация 
очень важна для успеха в современном деловом мире, так как решение многих задач в бизнесе строится 
на непосредственном взаимодействии людей в рамках различных ситуаций. Кроме того, общеизвестно, 
что деловая коммуникация является лучшим способом обсуждения и решения вопросов. 
Профессиональная коммуникация стала объектом пристального внимания ученых лишь в последние 
десятилетия.  В  зарубежной  лингвистике  проблемы  языка  и  бизнеса,  языка  и  организационной 
культуры, деловой переписки находились в фокусе исследовательского интереса с 70-х годов XX века; 
казахстанские лингвисты стали активно разрабатывать эту проблематику в основном в 90-е годы XX 
столетия.
В настоящее время границы делового дискурса в современных исследованиях четко не определены, 
они варьируются от широкого понимания этого явления как любого небытового и нехудожественного 
общения  до  причисления  делового  дискурса  к  жанру  официально-деловой  корреспонденции. 
Прикладной характер разработок в этой области проявляется в том, что базовые понятия «деловое 
общение», «деловой дискурс», «официально-деловой текст» рассматриваются с разных точек зрения 
(V.Bhatia, К. Nickerson, R.W. Shuy, И.Р. Гальперин, В.Ю. Дорошенко, И.М. Подгайская, Т.Н.Астафурова).
На сегодняшний  день в лингвистической науке нет единого мнения о самом понятии  «деловой 
дискурс». Так, во многих зарубежных источниках авторы выделяют несколько терминов, описывающих 
типы взаимодействий (интеракций) и использования языка в сфере деловых отношений, такие, как 
«workplace  discourse»  (букв.  перевод  с  англ.  «дискурс  рабочего  места»),  «institutional  discourse» 
(«институциональный дискурс»), а также «professional discourse» («профессиональный дискурс») и 
«business discourse» («деловой дискурс»). 
В последнее время наблюдается переосмысление данных определений, и некоторые исследователи 
пытаются разграничить эти понятия (П. Дрю и Дж. Хэритэдж, Ф. Барджиэла-Чиаппини, A. Коэстэр). 
К примеру, «workplace discourse» и «institutional discourse» понимаются как более широкие понятия, 
часто  используемые  в  литературе  как  взаимозаменяемые.  П.  Дрю  и  Дж.  Хэритэдж  рассматривают 
«институциональный  диалог»  («institutional  talk»)  в  качестве  общения,  которое  относится  к 
выполнению  поручений  (‘task-related’),  где  «как  минимум,  один  из  участников  данного  общения 
является представителем официальной организации», что также актуально и для «workplace discourse» 
[1, 3]. 
«Деловой дискурс» и «профессиональный дискурс» понимаются как более специфичные термины. 
Если «workplace discourse» касается взаимодействий, происходящих во всех видах профессиональных 
сфер, то лишь некоторые из них могут быть включены в деловой дискурс. С этой точки зрения, деловой 
дискурс является специальным подвидом workplace discourse, относящимся к коммерческой сфере, и 
ФИЛОЛОГИЯ
ФИЛОЛОГИЯ

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
114
определяется как особое «социальное действие в деловом контакте». «Деловой дискурс – это то, как 
люди общаются, используя устную или письменную речь в коммерческих организациях», - пишет 
Ф.Барджиэла-Чиаппини [2, 3]. 
Определение  понятия  делового  дискурса  требует,  прежде  всего,  уточнения  термина  «business» 
(деловой) в широком и узком его смысле. Узкое понимание делового дискурса включает в себя общение 
между компаниями и обращает внимание на то, каким образом поставщики и клиенты осуществляют 
совместный  бизнес,  например,  посредством  деловой  корреспонденции  (напр.,  У.Коннор)  или  с 
помощью  деловых  переговоров  (напр.,  M.  Чарлз  и  Д.  Чарлз).  Широкое  понимание  предполагает 
общение внутри организации как части делового дискурса, так как, по мнению зарубежных ученых, 
взаимодействие между коллегами в организациях частного сектора имеет много общего с интеракциями 
между офисными работниками в государственном секторе [3, 6]. 
По мнению исследователей С. Саранджи и К. Робертс основное различие между «профессиональным» 
и  «институциональным»    дискурсом  заключается    именно  в  повседневном  использовании  самих 
понятий [4, 15-19]. Профессионал (специалист), как член определенной профессиональной группы, 
-  это  тот,  кто  обладает  определенными  навыками,  знаниями  и  умениями.  Тогда  как,  организация 
или учреждение (c англ. institution) больше ассоциируется с системой, нормами и осуществлениями 
полномочий,  чем  с  определенной  группой  людей.  Таким  образом,  профессиональный  дискурс 
создается  профессионалами,  имеющими  определенные  служебные  обязанности  и  обязательства, 
тогда  как  институциональный  дискурс  включает  в  себя  различные  жанры,  санкционированные 
определенной организацией. Сюда можно отнести, к примеру, определенные типы встреч и собраний 
или  написание  отчетов  по  определенному  образцу.  Однако,  исследователи  допускают,  что  эти  два 
типа  дискурса  могут  пересекаться  и  иметь  место  в  пределах  одного  контекста  [4].  Как  отмечает 
К.Кадлин,  профессиональный  дискурс  выражает  «законную  причастность»  человека  к  профессии, 
базирующуюся  на  определенных  навыках  и  знаниях  [3,  36].  Следовательно,  профессиональный 
дискурс также напрямую связан с приобретением данных  профессиональных знаний, а чтобы стать 
профессионалом необходимо обучиться определенным видам знаний и навыкам. 
Интерес исследователей к изучению делового дискурса появился в русле прикладной лингвистики 
(applied linguistics), языка для специальных целей (LSP - Language for Specific Purposes) и английского 
языка  для  специальных  целей  (ESP  –  English  for  Specific  Purposes).  В  американской  лингвистике 
деловой  коммуникации  посвящены  работы  таких  исследователей,    как  П.  Роджерс  и  Дж.  Томас, 
которые  уделили  внимание  изучению  языка,  а  также  внесли  значительный  вклад  в  практику 
инновационного преподавания деловому общению. Как отмечает Ф. Барджиэла-Чиаппини, деловая 
коммуникация является прочно утвердившимся компонентом в американских учебных программах, 
что приводит к столкновению теории, с одной стороны, и практики, с другой [2, 65]. Хотя американская 
лингвистическая  традиция  не  склонна  к  детальному  анализу  текстов,  что  является  отличительной 
чертой многих европейских исследователей, большое влияние на нее оказали такие макро-теории, 
как «теория изобилия средств массовой информации» (media richness theory), выдвинутая Р.Л.Дафтом 
и  Р.  Лэнджел  [5,  199],  а  также  концепция  организационных  жанров,  предложенная  Дж.  Ятцем  и 
В.Орликовским,  активно  работающих  в  новой  традиции  риторической  науки  [6,  13-17].  Следует 
отметить,  что  создание  Международной  Ассоциации  по  Деловому  Общению  (ABC  –  Association 
for  Business  Communication),  а  также  такие  ежеквартальные  издания,  как  «The  Journal  of  Business 
Communication  (JBC)»  и  «Business  Communication  Quarterly  (BCQ)  оказали  огромное  влияние  на  
исследователей  всего  мира,  интересующихся  вопросами  изучения  делового  дискурса  и  деловой 
коммуникации.
В  современных  зарубежных  исследованиях  деловой  дискурс  зачастую  рассматривается  с  точки 
зрения  межкультурной  коммуникации,  в  частности,  межкультурных  переговоров,  деловых  встреч 
и  корпоративной  коммуникации  (напр.  emails,  ежегодные  отчеты,  письма  акционеров  и  др.).   
Появившиеся  в  последнее  время  работы  посвящены,  в  основном,  изучению  делового  дискурса 
на  базе  разных  европейских  языков,  например,  французского  (П.  ванн  дер  Уийст,  П.  Кристиан), 
нидерландского  (П.ванн  дер  Уийст),  немецкого  (С.  Зиллес),  испанского  (A.  Виллимоэс,  E.  Тэбо, 
Р.Кандиа, Дж. Чартерис-Блэк и T. Эннис, Р.Н. Конавэй и В.Дж. Вордроуп), датского (A. Гриндштэд), 
норвежского (И. Ньюман) и португальского (M.К. Сильвестр, M. Перера дас Грацас Диас).
Несколько под иным углом зрения рассматривает вопросы делового дискурса и деловой коммуникации 
российская лингвистическая школа. Большинству ученым свойственно широкое понимание данного 
явления.  Исследователи  едины  во  мнении  в  том,  что  деловой  дискурс  является  разновидностью 

№ 1 (86) 2012
115
институционального  дискурса  (Н.А.  Баранова,  В.С.  Григорьева;  В.И.  Карасик,  В.А.Пономаренко, 
Т.А. Ширяева). По мнению ученых, принадлежность к корпорации как объединению людей, занятых 
одним делом, и рабочая обстановка делают человека носителем не только персональных качеств, но и 
представителем определенного института. 
Известно,  что  в  процессе  общения  происходит  отбор  языковых  средств  под  влиянием 
коммуникативных  условий.  В  этом  смысле  язык  делового  общения  представляет  собой  близкий  к 
идеальному образец «нетворческого» использования языковых единиц. Так, по мнению П. Волошина, 
общение  с  использованием  готовых  «блоков»,  застывших  клишированных  образований,  является 
доминирующей характеристикой делового общения. Эта клишированность проявляется не только на 
уровне словосочетаний и предложений, но и на уровне целых текстов, будь то деловая переписка, 
банковские документы или презентационные материалы. Даже неофициальная диалогическая речь 
между участниками общения, как правило, не выходит за рамки стандартных, формальных, глобально 
клишированных единиц большого и малого синтаксиса [7, 84 -85].
Таким образом, согласно российской лингвистической школе деловой дискурс, как разновидность 
институционального  дискурса,  представляет  собой  «специализированную  клишированную 
разновидность общения между людьми, которые могут не знать друг о друге, но должны общаться в 
соответствии с нормами данного социума» [8, 28]. В связи с этим, выделяются несколько типичных 
признаков для характеристики институционального делового дискурса: 
1)  специфическая  цель  общения,  заключающаяся  во  взаимовыгодной  профессиональной 
деятельности, в установлении условий сотрудничества, в достижении деловой договоренности между 
двумя и более заинтересованными сторонами или одностороннем определении позиций по какому-
либо вопросу;
2)  специфические  участники,  представленные  в  лице  управленцев  всех  звеньев,  занимающихся 
производством,  торговлей,  оказанием  услуг;  деловых  людей,  имеющих  собственные  предприятия; 
научных деятелей, занимающихся научными разработками, подготовкой специалистов, оказывающих 
консалтинговые и экспертные услуги; разнообразных клиентов; людей, интересующихся бизнесом; 
3) специфический социальный хронотроп, включающий социальное пространство и социальное 
время, которые являются важными составляющими для социальных отношений с коммуникантами;
4) специфические ценности, заключающиеся в получении прибыли, в эффективном управлении, в 
создании партнерских отношений, мониторинге конкурентной среды, отборе и подготовке кадров и 
т.д.;
5) специфические стратегии делового дискурса, представленные в различных формах в зависимости 
от цели профессиональной коммуникации, например, презентация, переговоры, статьи в специальных 
СМИ, собеседования, интервью, тренинги и т.д.;
6)  специфическая  общая  картина  мира,  как  одна  из  главнейших  функций  институциональной 
коммуникации и условий устойчивости делового сообщества;
7)  специфические  характеристики  текстов,  характеризующиеся  индексами  социального 
статуса,  представляющего  адресата  текста  как  члена  институционального  сообщества,  а  также 
свидетельствующие о его принадлежности именно к профессиональному сообществу [9].
В  своих  исследованиях  ученые  также  пытались  определить  наиболее  распространенные 
функциональные сферы, в которых обнаруживается деловой дискурс, а именно:
1) переговоры в сфере бизнеса;
2) телефонные разговоры между представителями различных компаний;
3)  деловая  корреспонденция,  включающая  в  себя  разные  виды  документов,  в  т.ч.  письма, 
телеграммы, факсимиле, отчеты, меморандумы, чеки, счета и т.д.;
4) деятельность в сфере продаж (сбыт, снабжение);
5) рыночная и биржевая деятельность;
6) непосредственное заключение контрактов, включая документы об условиях поставки, оплаты, 
страховки, погрузки;
7) процедура принятия и увольнения с работы;
8) рекламная деятельность компаний;
9) правовые аспекты и формы деловой деятельности и др. [9;10]
Обзор  современных  работ  российских  лингвистов,  изучающих  такой  сложный  языковой 
феномен,  как  деловой  дискурс,  показал,  что  данная  проблема  привлекает  внимание  ученых  с 
самых разных аспектов: с точки зрения его лингвистических особенностей (Т.Н. Астафурова, В.Ю. 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
116
Дорошенко,  М.Г.Маловичко), жанровых разновидностей (А.Н. Кудлаева, Мэн Шу, О.В. Трофимова, 
М.А.Ширинкина),  прагматических  проявлений  (Н.В.  Комлева,  М.В.  Колтунова).  Осуществляется 
анализ  делового  дискурса  с  точки  зрения    его  образности,  эмоциональности,  экспрессивности, 
идиоматичности  и  эвфемизации  (Н.М.  Потапова,  И.М.  Некипелова,  В.А.  Пономаренко, 
О.Ю.Щербакова, Д.С. Храмченко). Описываются средства создания аргументированности делового 
изложения (Н.А.Баландина, А.А. Бельтюков). Особый интерес вызывают когнитивные особенности 
делового дискурса (О.А. Безнаева, З.И. Гурьева, В.Д. Шевченко) и его когнитивного моделирования 
(Т.А.Ширяева),  выявляются  особенности  терминосистемы  в  деловой  коммуникации  (А.А.Папазян, 
Т.В.Юдина),  стратегии  понимания  и  интерпретации  текстов  профессионального  общения 
(Е.Н.Малюга).  
В  связи  с  ростом  деловой  активности  населения  и  расширением  внешнеэкономических  связей 
субъектов рыночной экономики Казахстана в последние годы также наблюдается повышенный интерес 
казахстанских  лингвистов  к  вопросам  профессиональной  коммуникации  в  современном  деловом 
сообществе. Отметим, что деловой дискурс в Казахстане развивается и формируется под влиянием 
трех  языков:  казахского,  русского  и  английского.  Благодаря  целенаправленной  государственной 
политике  значительно  возросло  использование  казахского  языка  в  официальной  и  неофициальной 
деловой коммуникации. С другой стороны, деловой дискурс на русском языке продолжает сохранять 
свои  позиции  во  многих  сферах,  как  с  точки  зрения  многообразия  жанров,  так  и  с  точки  зрения  
масштабности его коммуникативных функций [11, 440]. 
Казахстанские  исследования  посвящены  различным  аспектам  изучения  делового  дискурса: 
лексическим  и  стилистическим  особенностям  (Н.И.  Ергазиева  и  А.Т.  Есетова),  использованию 
терминов  и  терминообразования  (Б.С.  Аширова),    клише  и  конструкциям  клише  как  основным 
составляющим  официального  делового  стиля  (М.К.  Мамбетова),  языку  официальной  деловой 
документации  (Л.С.Дуйсембекова),    влиянию  казахской  культуры  на  процесс  изучения  делового 
казахского  (Г.А.  Бирали),  роли  и  функциям  делового  общения  (Г.З.  Бакирова);  лингвистическому 
анализу  жанров  делового  дискурса,  таких  как  деловое  письмо  (З.К.  Салханова),  используемой 
аргументации в деловых письмах (А.К. Баймурунова), требованиям к текстам официально делового 
стиля, включающих мультимедийное приложение к электронному учебнику (А.С. Цой) и др.
 Особого внимания заслуживают исследования сопоставительного характера, в которых сравниваются 
казахский и русский языки делового общения. Так, С.К. Ережепова провела прагмалингвистические 
сравнение особенностей постановления как отдельного жанра делового дискурса в казахском и русском 
языках. Общие черты постановлений на казахском и русском языках, как отмечает С.К. Ережепова, 
объясняются тем, что казахские тексты чаще всего являются не оригинальными, а переведенными с 
русского языка [12]. 
Недостаток исследований в области делового дискурса как на казахском, так и на русском языках 
заставил многих казахстанских лингвистов обратиться к многочисленным и разнообразным работам 
зарубежных  исследователей  по  англоязычному  деловому  дискурсу  с  возможностью  в  дальнейшем 
применить данный опыт на казахстанскую действительность. Сегодня деловой дискурс на английском 
языке  в  Казахстане  занимает  свои  лидирующие  позиции  среди  других  иностранных  языков  в 
сфере  делового  общения  с  зарубежными  партнерами  и  организациями.  Более  того,  как  отмечают 
Э.Д.Сулейменова и Г.Г. Буркитбаева, скорость и масштаб распространения англоязычного делового 
дискурса  привел  к  ситуации,  в  которой  казахский  и  русский  языки  порой  находятся  под  сильным 
влиянием английского языка. Англоязычный деловой дискурс, во многих отношениях являясь более 
развитым и стабильным, имеющий более продвинутые и разработанные формы и виды различных 
жанров, все чаще доминирует и больше востребован, вытесняя не только казахский, но и русский 
языки  [11,  441].  Казахстанских  ученых  интересуют  онтология  делового  дискурса  и  его  жанры 
(Г.Г.Буркитбаева), функционирование и семантика номинативных фраз в деловой корреспонденции 
(А.Айтуреева); роль слов-коннекторов в синтаксической и семантической организации деловых текстов 
(З. Жамбулатова); лексические и семантические средства коммуникантов в деловой коммуникации 
(З.К. Омарова); синтаксические особенности деловой корреспонденции (А.С. Толенгутова); вопросы 
межкультурной коммуникации (К.К. Шохаева, М.Т. Сабитова и Г.И. Исина) и т.д. 
Сфера  использования  делового  дискурса  достаточно  широка:  от  деятельности  частных  бизнес-
предприятий  до  социальной  сферы,  образования,  науки,  права,  медицины  и  др.,  но  все  эти  сферы 
связаны наличием в них деловых отношений. В связи с этим, согласно Г.Г. Буркитбаевой, деловой 
дискурс  является  подвидом  профессионального  дискурса,  используемого  в  сфере  бизнеса.  По  ее 

№ 1 (86) 2012
117
мнению, понятие «бизнес» покрывает коммуникативную сферу, в которой функционирует деловой 
дискурс [13, 13].
Г.Г.  Буркитбаева  дает  определение  деловому  дискурсу  как  «конкретное,  реализованное 
определенной  группой  людей  в  пределах  конкретной  коммуникативной  интеракционной  ситуации 
дискурса воплощение  в  текстах, выраженное в  форме специальных  жанров. Деловой  дискурс, как 
один  из  типов  дискурса,  представляет  собой  речевое  взаимодействие  людей  в  определенном  виде 
деятельности - их профессиональной жизни» [13, 7]. Существенной характеристикой, определяющей 
специфику  делового  дискурса,  является  ограничение  круга  субъектов  и  целей  такого  общения, 
направленных на достижение взаимовыгодных соглашений по обсуждаемым деловым вопросам.
Кроме  того,  по  Г.Г.  Буркитбаевой,    в  зависимости  от  статуса  участников  коммуникации  можно 
условно обозначить следующие понимания «делового дискурса»:
1. Деловой дискурс - это общение между интерактантами, которые находятся в бизнесе, в деловом 
дискурсе преобладающей частью выступают разговор и письменная речь между людьми, основная 
деятельность и интересы которых относятся к сфере бизнеса, и совместной целью которых является 
бизнес.  К  данному  определению  можно  также  отнести  корпоративное  измерение,  т.е.  все  то,  что 
связано с деятельностью корпорации. Авторы таких документов или устных форм общения - люди 
бизнеса.
2.  Деловой  дискурс  -  это  общение  между  интерактантами,  которые  относятся  к  определенным 
деловым и профессиональным группам.
3. Деловой дискурс - это общение между интерактантами, которые принадлежат группам «бизнес» 
и «не-бизнес». Это обычно общение «менеджер - клиент или «продавец - покупатель» [13, 38].
Однако, несмотря на огромный исследовательский интерес к особенностям деловой коммуникации, 
деловой  дискурс  по  сей  день  остается  малоизученным  феноменом  в  области  лингвистического 
знания: нет однозначного толкования этого явления, не определена сущность, не описаны структура и 
компоненты делового дискурса, его функциональная характеризация и другие особенности. 
Таким  образом,  при  наличии  обширного  количества  разнонаправленных  и  разрознен¬ных 
исследований в казахстанской лингвистике существует настойчивая не¬обходимость в выработке в 
лингводидактических целях общей концепции казахстанского делового общения, направленного на 
оптимизацию коммуника¬ции в условиях сложившейся языковой ситуации в стране.
ЛИТЕРАТУРА
1. Drew P. and Heritage, J. Talk at Work. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
2.  Bargiela-Chiappini  F.,  Nickerson  C.  and  Planken  B.  Business  Discourse.  Houndmills,  Basingstoke:  Palgrave 
Macmillan, 2007.
3. Koester A. Workplace Discourse. Continuum International Publishing Group, 2010. 
4. Gunnarsson B. Professional Discourse. London: Continuum, 2009.
5. Daft R.L., Lengel R.H. Information richness: A new approach to managerial behavior and organizational design. 
Research in Organizational Behavior, Vol. 6, 1984, pp. 191-233. 
6. Yates J., Orlikowski W. Genre systems: Structuring interaction through communicative norms. Journal of Business 
Communication, 39(1), 13-35.
7.  Волошин  П.  Английский  язык  делового  общения  как  лингвистическое  и  дидактическое  явление:  Дис. 
канд. филолог. наук. -М., 2001.
8.  Карасик  В.И.  Структура  институционального  дискурса  //  Проблемы  речевой  коммуникации.  -Саратов: 
Саратовского ун-та, 2000. - С. 25- 33. 
9. Ширяева Т.А. Когнитивное моделирование институционального делового дискурса: Дис. ... докт. филол. 
наук. -Краснодар, 2008.
10. Пономаренко В. А. Фразеологические единицы в деловом дискурсе: (на материале английского и русского 
языков): Дис. ... канд. филол. наук. - Краснодар, 2007.
11. Bargiela-Chiappini F. The Handbook of Business Discourse. Edinburg University Press, 2009.
12.  Ережепова  С.К.  Официально-деловой  стиль  в  казахском  и  русском  языках:  прагмалингвистический 
аспект: Дис. ... канд. филол. наук. -Алматы, 2002.
13. Буркитбаева Г.Г. Деловой дискурс: онтология и жанры. -Алматы: Ғылым, 2005. 
Поступила в редакцию 10.10.2011.

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
118
М.К. АКОШЕВА
О CИТУАТИВНОСТИ   КАК  СОСТАВЛЯЮЩЕЙ РЕЧИ
The  situativeness  is  considered  as  the  main  component  of  speech  in  the  present  article.  The  changes 
of  situativeness  conditions  influence  to  the  speech  activity.  Speech  places,  forms,  causes  and  purposes; 
the speakers’ roles and psychological attitudes; the degree of informed speakers are considered to be the 
components of speech situativeness
В современной лингвистической науке исследуется семантика ситуативного контекста, изучающая 
различные оттенки значения слова и его реализацию в условиях речевого взаимодействия, в условиях 
речевой ситуации.  А чтобы понять, что означает ситуативность как компонент речи, нам надо исходить 
из понимания  ситуации вообще.  
Речевому  высказыванию  как  единице  речевого  общения  присущ  ряд    характеристик.  Каждое 
высказывание  принадлежит  конкретному  субъекту,  его  границы  определяются  «сменой  речевых 
субъектов, то есть сменой говорящих» [1, 249). 
Высказывание  обладает  специфической  «завершенностью»:  для  него  характерна  смысловая 
полноценность, обеспечивающая возможность ответить на него, т. е. занять в отношении его ответную 
позицию. 
Высказывание  имеет  не  только  «непосредственное  отношение  к  чужим  высказываниям»,  но  и 
непосредственный контакт с действительностью (с внесловесной ситуацией) [1, 253]. 
Cпособность высказывания быть в контакте с действительным миром тесно связана с проблемой 
подразумевания. Этот вопрос наиболее подробно освещается Бахтиным, в частности, он пишет, что 
по  отношению  к  высказыванию  слушатель  всегда  занимает  определенную  позицию,  оценивая  его 
как истинное или ложное, смелое или робкое и т. П. Но слово как чисто лингвистическое явление 
таковым не является. Оценки слушателя захватывают вместе со словом и внесловесную ситуацию 
высказывания. 
Таким  образом,  высказывание  составляет  с  ситуацией  нечто  целое:  под  содержанием    речевого 
высказывания мы и понимаем это целое. 
Иными  словами,  содержательный  компонент  высказывания  и  есть  высказывание  и  речевая 
ситуация вместе взятые. Это означает, что ситуация высказывания есть его необходимая составная 

жүктеу/скачать 5,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: