Қазақстан Республикасы Біпім жэне ғылым министрлігі Ғылым комитетінің

XVIII  ҒАСЫРДАҒЫ  ҚАЗАҚСТАН  МӘДЕНИЕТІ

Айгүл  КДЙБАЛДИНА 

№  

38 

орта м сктсптіңтарих 

ггәні 

мугалімі

С аб акты ң   мақсаты : 

XVIII  ғасы рда  қазақ  хзл- 

қының  м әдени  деңгейімен,  Қазақстан 

туралы  шет­

ел 

зерттеуш ілерінің 

зерттеулерім ен 

таныстыру, 

¥лттық  мәдениетке  деген  қызығушылығын  ояту, 

оқуш ылардың  бойында  ізденгіштік,  ш ығармаш ылық 

қабілеттерін дамыту.

Түрі: 

жаңа  сабақ.

Көрнекілігі: 

жетондар.  кеспе  қағаздар.

I Үйы м дасты ру

II

  Ж аңа  тақы ры п. 

XVIII  ғасырдағы   Қазақстан 

мәдениеті.

Бүгінгі 

тақырыбымыздың 

атын 

білу 

үшін 

крилтограмманы  шешуіміз  қажет.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1

Қ

н

3

с

а

т

м

і

ә

2

Д

е

и

е

Ой  қозғау:  «М әдениет,  м әдениет  түрлері».

Үш  оқуш ы ға  құрасты рту.

Рухани  ^  

М әдениет 

^ М а т е р и а л д ы қ  

Мәдениет туралы жаңа түсінік беру.

«Ш ирату кезеңі».

киіз  үйдің т өбесі -  ш аңы рақ 

келінш ект ің б а с ки ім і -  сөукепе 

ә пі ат ы н ж ойм аған  қала -   Түркіст ан 

жазгы сы рт   киім

 -  

ш апан 

үйді жиуы п  турәгпын  киіз -  т үндік 

қы зды ң  т өркініне ж ігіт  ж агы ны ң берет ін  кәдесі

-  қалыңмал

баланы ң аягына  ала ж іп  б айлау д ә ст үр і -  т үсау 

көсу,  қазақт ы ң «ко м па сы »  -   Темірқазық 

сиыр  иесі -   З еңгі баба 

т огыз пернелі аспап -  дом бы ра 

келінге гана  айт ы пат ы н ән -  бет әш ар 

ож елердің бас ки ім і -   ким еш ек 

т ойда  айт ы лат ы н  ән -  т ойбаст ар 

өм ірі алдам айт ы н адам  -

 А лдар  кәсе 

ж астарды ң үйі -  отау.

Қазақтың  рухани  м әдениетіне  байланы сты   біле- 

тіндеріміз  мол  екен.  Бүгінгі  тақы ры бы мы з  бойынша:

-  

Қазақст анды   оры с  оқы м ы ст ы лары ны ң  зврт - 

т еулері;

-  Ш ет ел дік зерт т еуш ілер

;

Келесі  сабағы м ы зд а:  қазақ  өдебиеті.  музыка 

өнері,  м ект епт ердің аш ы луы  ж айы нда  баяндайм ы з 

М .В .Лом оносов 

-   өлке  аумағын  зерттейтін 

ғылыми  экспедиция.  Географияльіқ карта.

П .С .П аллас 

-   1768-1744  жж.  экспедицияны 

басқарушы,  академ ик,  табиғат  зерттеушісі,  «Р есей 

империясының  әр  түрлі  провинциясы  бойынша 

ж асалған  саяхат».

И.Г.Георги  -   1796  ж.  «Р есей  мемлекетін  мекен- 

дейтін  барлық  халықтардың.  сондай-ақ  оларды ң

60

түрмьістық 

әдет-ғүрыптардың. 

түргын 

үйлердің 

киім-кешектің  жөне  басқа  д а   назар  аударарлы к 

ерекш еліктердің  сипаттамасы».

И.К. К и р и л л о в -«Қ ы ргы з-қай сақж әнеқарақалпақ 

орд ал ар ы  туралы  түсіндірулер».

П.И.  Ры чков 

-  «О рынбордың тарихы».

Г.Ф.  М иллер 

-  «Сібір  патшалығының тарихы».

И.Г. 

А н д р е е в  -  «Қырғыз-қайсақтардың ж эне Орта 

жүзінің си паттам асы».

А.Д.  Скалон 

-  орыс-қазақ сөздігі.

Ш етел  зерттеуш ілері:

Джон  Эльтон 

-   Капитан, 

1735 

ж.  жергілікті  халық- 

тың  шаруашылығы,  мәдениеті 

мен 

түрмыс-тіршілігі.

Джон  Кэстль 

-  Суретші, 

1736 

ж.

Реональд  Г о к -  

Сауда  қызметкері 

1741-1742 

жж.

Кітаппен  жүмыс. 

1.2,3 

тақы ры пш аларды   іштей 

оқыту.  Кестемен  жүмыс.

Зерттеуш ілердің не  туралы зерттегенін толтыру

Қосымша  м атериалдарм ен  жүмыс.

1.  Қазақтарды ң  да  зерттеуге  қаты суы . 

XIX 

ғасы рда  Қазақстанда  жүргізілген  ғылыми-зерттеу 

ж умы старында 

қазақ 

халқының 

өкілі 

Ш оқан 

Ш ы ңғы сүлы   У әл ихано вты ң  

орны ерекш е.

12 

ж асы нда  оны  әкесі  Омбы  қаласындағы 

кадет  корпусына  оқуға  жібереді.  Оқуды  бітіргеннен 

кейін  бірнеш е  экспедицияға  қатысып,  Іле  Алатауы, 

О рталық  Тянь-Шань,  Ыстықкөл  аймактары нда  бо­

лып,  қазақ,  қырғыз  ауыз  әд еб и ет  ш ығармаларын 

жинастырды  осы  халықтардың тарихы. әдебиеті,  тілі, 

өдет-ғүрпымен таны сады .  Зерттеулердің нәтижесінде 

«Ыстықкөлге ж асалған саяхат күнделігі».  «Қырғыздар 

туралы  ж азбалар»,  т.б.  еңбектер жазды. О лар жоғары 

бағаланып, 

Ш оқан  Уәлиханов  1857 

жылы 

«Орыс 

географ иялы қ қогамының»

  толық мүшесі  болады

Шоқан У әлиханов 

1858 

жылы Қашқарияға барды. 

Бүл  мүнда  Марко  П олодан  кейін 

(1603 

жыл)  келген 

түңғыш  ғалым  еді.  Оның 

«Алт ы   ш аһарды ң  немесе 

Қы т айды ң  Н ам м у  п ровинциясы ны ң  алгпы  қапәсы 

т уралы  еңбегі»

  жоғары  бағаланды .  Ағылшын  тіліне 

аудары лды .  Осы  еңбектің  арқасы нда  ол  Петербургке 

шақырылып, 

1860 

жылы  орденм ен  м арапатталды . 

офицерлік шені  жоғарылады.

2.А бай.  24  қара  сөз.

«О ры сш а  оқу  керек,  хикм ет   (керемет )  те. 

м ал  да,  өнер  де,  гылым  да  орысгпа  тур.  Залалынан 

(зияны нан)  қаш ы қ  бопуга  -   тіпін,  оқуын,  гылымын 

бі/ім ек  керек.  се б еб і көкірен  кәзің  ашылады,  сен  кеп 

т іп б іпгеннен қор  бопмайсы ң»

III  Бекіту. 

РАФТ  жазу,  «Сенің ш етел  зерттеушіле- 

ріне  көзқарасың»,  «Ж үбыңды  тап»  ойыны.

IV  Үйге 

т а п с ы р м а :  Қазақстан  мәдениетін  -   оқу 

мәтін  бойынш а сұрактар дайындау.

V

  Бағалау.

Актобе 

қаласы.

------------------------------------------------------  

------------------------—

—

 

Қазақ  тарихы

Mb 3 (10 2),  м ам ы р-м аусы м ,  2010

Ү С Т А З   Т О Л Ғ А Н Ы С Ы

АҚТАМБЕРДІНІҢ  ШЫҚҚАН  ТЕГІ  БҮРМАЛАНБАСЫН!

Күлпан  ӘБЗЕЕВА.

.N

«128

 жалпы оілім беретін мектептіц

тарих  iiüni  иүғалімі,  ҚР  Білім  Перу ісінің қүрмеггі қы імеікері

«Қашқстаи»  газетінін  2009  жылдын  26  науры- 

зында  шыккан  N?  II  саны нда  «Ақтамберді  жырау 

калай  Ошақты  атанды?*  лсгси  макалаға  орай  және 

«Еітүтқа»  кітаоынлағы  адам  жапы  тозгісіз  кемші- 

лікті көре отырып,  колға калам алуғатура келді  Осы 

кателікті оки отырып, озімс-өзім сүрак қойдым:

Ипырым - ай, ом if? с у pin от ырганмына қогамымыз 

не  болып  бирады? Келешегіміз  кандай  болмак,? Арты- 

мызоан  еріп  келе  жатқан  казак,  жаапарына  кандай 

бШм,  қандай  тэрбие,  қандай  шындьіқ.  қандай  яді.ідік 

уйретіп жатырмыз ?Әлдеоз пасықтыі ымызбен коймай 

чсастарга da ру-руга бөлініп,  жік-жік болуды.  сөйтіп 

a para  жанжал  тудырып,  өз  ултын  жек  көруш йікке 

тәрбиелемекпіз бе?

Айтса ауыз толтыратыпдай атак-дәрежелері бар. 

мүйіздері  карағайдай  «ғалымдар»  [ҮІ.Жолдасбеков. 

Қ.Салғараүлы,  А.Сейдімбек  Н айманнын  Каракерей 

тайпасынын  бел  баласы  Сыбан  руының  Байкөбек. 

Жанкобек, Еркобек атты ұлдарының біртуар азам а ты 

Ақтамберді  Сарыүлын  бнле  жарып,  Ошакгы  руына 

телігені  кай  сасканы,  нсні  көздсгсні?  Ақтамберді 

Сарыулының  артынла  бүкіл  бір  тайпа  ел  түрғанын, 

онын үрпактарыпыц түрғанып  еске алмаганы  ма?

Тарихи  есептеу бойъитша Ақтамбердіпіц тікелей 

үрпактары  әлі  жеті  атаға  толган  жок.  О нын  бері 

жағыітда  атакты  «Біржан-Сара»  айтысында  бүкіл 

Найманнын  игі  жаксыларын  тізіп,  сөзден  Біржанды 

тосылту үшін Сара аламыз былай дсгсн:

Жая жетпес  Ьабатайға Жаябы,  Жанақ 

Аққож аби,  Лктай.іақ би,  Асқан манап, 

Ақпшмберді, Алтыбай,  е.р Аиымбет 

Калмакты колмен куган койдай талап...—

Бүл жердегі А ккож аби. А ктайлакби -  Актамбер- 

дінін ен жакын  гуыс адамдары.

А ктайлакби олер шағыіша халкыиа. еліпе үйыт- 

кы болатын бірдсн-бір би Аккожа болады лсп оз би- 

лігін  коса аманат етіп  кеткен.

Казак  энциклопедиясынын 

I 

томынық  (1972 

жылы)  222-бетінде  Актамберді  Сарыүлы  П айман- 

С’ыбан  руыиан  ш ыккап  ден  гайға  гаиба  баскапдай 

корсетілген. Ьүганжогарыдагыгалымдарнедемекш і? 

Бұл да әтірік  пе?  Вүдан  артык кандай лилсл  ксрск?

Бүкіл  Сыбан  руъінан  17  акын  ш ыккан.  Сол 

акындардың 

аузында 

мактап 

стер 

Ақтамбсрді 

Сарыүлы,  Кабанбай  батыр,  Аққожа  би,  Ақтайлақ 

би,  Кокжал  Барак  батыр,  Ш ыпқожа  батыр  сынды 

алпауыт  үлдарынын  батырлығын,  акылдылығын,

Қазақ  тарихы

 

—

ел  тұткасы  болгандыгын  келер  үриакка  жеткізген 

акындарымыздын  жырларын.  әнгімелерін  біз  әз 

кұлағымызбен 

әкелерімізден, 

ата-әжелерімізден 

естіп-біліп  әстік 

Ьастарына  барып  зиярат  еііп. 

кұран  багышгап,  әзімізді  осындай  аталардын  урпа 

гы  ексндігімізді  мактан  тұтып,  үлгі  етіп  нстік  Ьала 

кезімізле  әкеміз  Актамоерлі  жыраудын  «Уа.  карт 

Бөгенбей»,  «Күллір-Күлдір  кісінетіп»,  «Жауга  шап- 

ты м ту байлап» , «Балаларьгмаосиет» дегсн олсндерін 

жатка айтатын.  М ына бір шумағьг ойымда калыпты: 

Мінеіді болса алғаның 

Одан артық  жар бар ма ?

Іікі жаман қосьиса 

Кунде жанжал.  кунде шу,

Уяларлык ар бар ма '!

Білімді туган жігітке 

Рахатгпы кун бар ма ?

Өзмінін б һ ген жігіттің,

Тглімінде мін бар ма ?

Ал,  * Еітутқа»  кііабын  окыіан  кезде,  —  « Аста­

ны рана»  деп  жағамды  усталым,  өйткені  мен  де  үзак 

жылдар үстаздық еткен адаммын.  Тарихтан дор.с  берс 

отырып.  талай  бүрмалаушы,і ыкгарды  кездестіріп 

отырамын.  Алайда,  ел  аман,  ж>'рт  тымыіпта Сарыүлы 

Актамберді  жырау батырдын  үрпактарыныц  roj)T  ко іі 

түгел  отырган  кезде  мыпа  сүмлык  бүрмала\іпьглыкті.і 

көріп, үн-түнсіз калуға шыдамым жетпеді.

Осы «Елщ т ка» кітабындағы бүрмалаушылыкты 

кәре  отырып.  байыбына  бармай,  көзжүмбайлыкка 

са.!нан.  біріне-бірі  акыл  коспай  «тисе  терекке. 

тимесе  бутаққа»  керін  келтірген  гапымдарымыз 

нсні  коздсді?  Әлдс  Актамбсрді  жыраудын  артынла 

түрған  дүйім  жүртты  мәнгү'рт  саналы  ма?  Осындай 

ғалымдардан  білім  нәрін  алым  огырган,  кәздері 

каракты, ойлары үш кыр жастарымыз не an rap екен?

Тәуелсіздіктіц  туъін  жслбіретіп  лемокрагиялық 

мемлекет  күрып.  әлсмге  жар  салып  жатқан 

к е з е н ,іе  

ғалымдарымызатақ-абыройларын бетке үстап, өгірік 

мәлімет берсе,  әдебиет пен  тарихты  бұрмалауга жол 

ашса.  казак үлтып  ру-руға боліп, арасына  кисынсыз 

жік салса  не болмақпыз?

Жок. өзімізден кейін біріөліп, бірі қалсын меилі. 

осылай  кы ркысы п.  кырык руға бөлініп,  бірінің стіп 

бірі  жесін  деп  касакана  ісген  отырған  әрекет  пе? 

Бүдан біз не үтпакшымыз?

Ш сжірсден,  тарихтан  белгілі  кой  эр  рудын, 

тайпанын  аксакалдары  бір-бірімен  келісе  отырып.

61

Л.- 3 ( 102),  мпмыр-маусым,  2010

қазіргідей  аумактык  бәлінушілік  ж ок  кезде  мал 

ынгайына.  санына  карай  Ілс.  Llly-Таласты  кыстап, 

көктемде  Сырды  жағалай  отырып.  Сарысу,  Нүра 

аркылы  Сарыарканын  төскейінде  малды  толдстіп. 

аяктанлырып.  Есіл.  Ергіс,  Балкаш кадейінгіаралы к- 

та  кош іп-коны п жүрген ғой.

Сол  кезде  Кдратау сілемінде  Актамберді  атамыз 

лү н иете кел ге н . ал Тачегетай атам ыз казіргі Сыр бойы 

Ж анакорган  жерінде  дүниеден  өткеи.  Былтырғы 

жылы Толсіччай атам ьиға үрпактары ас беріп. куран- 

қатым  түсіріп,  иісі  казактың  басын  косты.  Енді 

осыныц  бәріп  жокка  шығарып.  кисынын  Хиуалан 

тауып өтіріккс  жол ашамыз ба?  Я,  болмаса  қазактын 

кен  сахарасындағы  коныстанған  диаспоралардын 

есімімен  аталган  жерлер  көнтеп  саналатын  Павло­

дар,  Петропавл,  Ванновка,  Ивановка.  Георгиевка. 

т.б.  карап.  бұлардын  ата-бабалары  осы  жердін 

кожасы десек. тарихка киянат емес пе?

Ш

а

л

к

и

п

,   Д

о

с п

а і ш

с т ,  

Ь

ү

к

л

р

.  

Актимберді  жырау­

лар  ел  аузындагы  адамдар.  Онын  үсгіне  атам 

казактмн  канында  шыккан  тегін,  нәсілін  біту катан 

талап  етілген.  Муны  "Елтутканың"  авторлары  өте 

жаксы  біледі.  соны  біле  гүрын  Сыбаннан  шыккан 

Актамберді  жырауды  Ошакгы  руына  тслігсні  кай 

кисы ш а  сияды?  Әлдс 

оі

 

і

  білмейпн  дереп  бар  via? 

Болса, оны  неге ашып айтпайды?

Алматы каласы.

Р

е д

а к

ц

и

я

д

а п

.  

Бул  маселе  баспасозде  бурын  да 

көтершен.  Бірақ  ориықты.  ішқты  жауап болмаган 

соң  элі  де  кун  тяртібінен  т успей  тур.  Бэлкім

,  

жағарыдағы авторлардың біз білмеіітін ниқты джек, 

дерегі  пар  ма  екеп?  Болса,  неге  ортаға  аимасқа?! 

Біз  М.Жолдисбеков пен  К- Салгараулынап осының ақ- 

қарасыи  ажыратып  берут  сураймыз.  Ал  бу  кісіяер 

жауап  қата  алмаса

,  

М.Эуезов  атындагы  Әдебист 

жэне өнер институты  унсіз қа.імас деп  уміттсномһ.

Ж алы лган  жайга  устеме

С Ы Н Ы П   Ж Е Т Е К Ш І Л І Г ІІ ІЕ   К ІМ   Л А Й Ы Қ Т Ы ?

Е л ім ізд е м ектеп  ж а сы н  дағы  ж а стар ға са па л  ы 

білім   бсрудіц у ты м д ы  ж о л д ар ы  ізд естір ілу д е.  Оц 

н а т и ж е я е р  де ж о қ  емес.

М сктеп тегі  о қ ы ту   м ен  терб и е  бору  үрдісіи де 

пән   м ү ға л ім д е р ін ің ,  сы н ы п   ж е тек г аіс ін ің   ж э ­

не  п ед аго г-п си х о л о гты ң   ө р қ а й с ы сы н ы ц   орны  

бар,  м ін д еттер і  а й қ ы н .  С ы ны п  о қ у ш ы л ар ы н ьің  

г.абаққа  ынтаг.ы,  қ о ға м д ы қ   істерге  б елсен д іл ігі, 

өнерге  ұ м ты л у ы ,  өм ірге  к ө зқ ар а и ы н ы ң ,  тінті 

а з а м а т т ы қ   үстаіхымьтныц  қ а л ы п та су ы и д а   ж е- 

те к га ін ің   орны   а й р ы қ ш а   ек ен д ігі  к ө п ш іл ік к е  

б слгіл і.  Солай  с к е н ,  оітда  ж с тек ш ісі  сы ны п 

о қ у ш ы л а р ы   ү ш ін   білімдіглігімен,  іск е  белсен- 

д іл ігім ен ,  м әд ен и етім ен ,  өн ер л іл ігім еы ,  ж аи  

д ү а и е с ін ің   та за л ы ғы м е н   ж а н -ж а қ т ы   у л гі  бола 

ал у ы   к ер ек -ау .  Вүл  та л ап т а р д ы   қ ан ш а  ж астағы  

м ү ғал ім д ер ге қою ға болар еді?

ГІән  м ұ ғал ім д ер і  ж е к е  м ү м к ін д ігін  к ө р сету і, 

п ән ін ен   терен,  б іл ім   бере  ал у ы   үтпін  оляр 

гы н ы п   ж е т е к ш іл іг ін е н   ж ән е  т ү р л і  к о ғам д ы қ  

ж ү м ы стар д ан   б о саты л са,  т и ім д і  болм ас  п а?  А л , 

м ектептегі  п си х о л о гтар д ы ң   бүгін гі  ж ү м ы сы  

өздерін  ж ән е ү ж ы м ы н   к а н а га т т а н д ы р а   ма скеи ? 

Б ү гіи гі  и си х о л о гтар   то р тш   б ү зған   нем есе  қ и ы в  

о қ у ш ы л ар м ен   ж ү м ы с т ан а д ы . 

Б ү л   -   тортіп 

б ү з ы л іа п н а и   кейіы   іс те л іп   ж а т ы р .  П си х о л огтар  

сол  т ә р т іп с ізд ік т ің   алц ы н   а л у   үттіін  ж ү м ы стан са 

(ж а л ғы з  емес, ө ри не,  ү ж ы м ы  болы п) іс н әт и ж е л і 

болмас п а еді?

Б ү л   с ү р а қ т а р   баспасөз  бетінде  бүдан  бүрын 

да  ж а р н я л а н ғ а н .  Осы  с ұ р ақ т а р   төңірегіиде 

п ік ір л е р ін   б іл у   м ақ саты м ен   А ты р ау   облысы 

и н сти ту ты н д а  білім ді  ж е т іл д ір у  к у р сы н д а  оқы п 

ж а т қ а н  бір топ  м у ғал ім ге ан к ета та р ат қ а и  едік.

А н кета.  С ы ны п   ж етек іп ісі  гу р ал ы   ұоы ньк - 

т а р . С із қ а й сы сы н   колд ай сы з?

/.  М е к т еп  т е  сы н ы п   ж ет екш ісін ің   жас 

м п лш ср і  іи е к т е л іп ,  21-36  жас ар алы гы п да   болса 

(<<Қ а за қ  т а р и хы »   №   6  20 0 9  ж.).

2.  С ы ны п  ж ет е к и іілігін  

педагог  психолог 

т арга м ін д ет т есе ( «Ж ас А ла ш »   18 н а у р ь и  2010 

ж ы л ).

3. 

С ы ны п 

ж ет екш ілігін  

бцгінгі 

кцйіпде 

қ а л д ы р у  керек.

М ц г а л ім п ің  аты-ж оні

М ект  ебі

А у д а н ы

С ы н ы п  ж ет с к и ііл ік  ә/п ілі 

жыл

А н кета  то л ты р у ға  қ аты сқ ан   27  м ү ғал ім н ің  

21*і  1-ш і ү сы ы ы сты д ү р ы с деіі тау ы и ты . Олардын,

3 -еу ін ің   11)  ж ы л д ан   астам ,  7-еуінің  20  ж ы л д ан  

астам ,  2 -е у ін щ   30  ж ы л д а н   астам   и ед аго ги к ял ы қ  

өтілдері бар. 2-гиі уоы н ы сты  4, үптінші  үсы еы сты

2 м ү ға л ім  қ о л д аған  екен.

Ә рін тестер. С іздер қ а л а й  о й л ай с ы зд а р ?

П ік ір а л ы с у д ы  жүргі.чген: 

Ж а н ү з а к  ҒИ ЗА ТОВ.

А ты р ау  облы сы .

62

Қазақ  тарихы

.V

j

 3 (102), мамыр-маусым.  2010

ҚҮҚЫ ҚТА Н У

САЙЛАУ  Ү РШ СІ

(Адам. Қогам. Қці<;ық. 9 -сы н ы п )

Т үрсы н ай  Л Р Е Н О В Л .

жүктеу/скачать 3,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: