Қазақстан Республикасы Біпім жэне ғылым министрлігі Ғылым комитетінің

2)  қазәқ  халқыиың  муқтаждықтарын  мүлдем 

көзге  ілмеуі  жер  тәңірегіндегі  шатасулар,  көшу 

ыргдгының бузылуы:

3)  қазақ  ауылдарының  өздсрі  мекендейтін 

жерлерден  үздіксіз  қоныс  аударуы.  оидагы  қүры- 

лыстың жойылуы,  дайын суландыру жүйелерін және 

орман апқалтарын басып алулары;

4)  жаппай  өз  бетінше  қоныстануларға  жол 

беру  жэне  оларды  одан  әрі  қоныстанушыларга 

жатқызу»

С.Асфендияров  сондай-ақ  патша  өкіметінің  қо- 

ныстандыру саясатындағы  орын алған  әр турлі  өрес- 

келдіктердің  қазақтардың  мүддесіне  мүлде  қайшы 

келгенін атап  көрсетті  [7,  с.290].

Жетісуға 

казактардың 

келуі 

1831 

жылы 

Аягөз,  1847  жылы  Қапал  бекіністерінің  негізі 

қалануынан  бастау  алады.  Сол  жылдары  Аягөзге 

казактардың  50.  Қапалға  300  отбасы  көшіп  келеді 

[8,  С.267].  Ресей  империясының  әскери-әкімшілік 

орындарының  құрылуы  өлкені  отарлауға  кеңінен  жол 

ашты.  Патша  өкіметінің  казактарды  Жетісуға  көптеп 

әкеліп 

қонысгандыруы 

өлкедегі 

әскери-әкімшілік 

орьіндарының  «жемісті»  қызмет  атқарғанының  нәти- 

жесі.Губернатор  Д.И.Романовский  патша  екіметінің 

қазақ  даласын  қалай  отарлағаны  жайлы  былай 

деді:  «Қазақтарга  орыстар  енгізген  іш кі  басқару 

«тортібі»  Сперанский  басқарып  турган  ксздсгі 

Батыс  Сібірден  келді.  Сол  жақтан  қазақ  даласына 

қимыл  әрекетіміз  басталды.  Апдымен  қазақтарды 

бақылау  үіиін  оскерлер  жіберіп  турдық,  сосын 

олардың  жеріне  тірек  орындарын  орнаттық,  ал 

содан  кейін  өскери  бекіністерімізді  т урш зып, 

қазақ  даласында  орыстардыц  қоныстарын  салып, 

отарлау fa  кірістік»  [9 ;  с.19].  1854-1860  жылдар 

Ж епсудьі  иемденудің  белсенді  кезеңі  болды.  Жаңа 

беюністер  мен  қамалдар  түрғызылып,  байланыс 

жолдары  салынды.  Мысалға,  1854  жылы  Алматы 

шатқалында  Верный  бекінісі,  1855  жылы  Үлкен 

Алматы.  Лепсі,  Үржар,  Көксу,  1858  жылы  Софино, 

Қарабүлақг  Надеждино,  Көксу,  1859жылы   Қастек бе- 

кінісі,  1860  жылы  Кіші  Алматы  станицаларын  сзлды. 

Мүнымен қатар казактар Жетісу өлкесінде 12 бекеттің 

негізін  қалайды.  Алатау  дуанбасы  Колпаковскийдің 

1861  жылы 3 желтоқсанда берген  №2774 мәліметінде 

дуандағы  түрақты  әскерлерден  басқа  Сібір  казак 

әскерлерінің  5,  6,  7.  8.  9,  10  полктерінің  бөлімдерін 

жаңағы  аталған мекенге орналастырады  [10.24-25  п].

Казак  әскерлерін  орналастыру  арқылы  патша 

өкіметі  Орта  Азияға  ілгерілеу  үшін  алғы  шел  дайын- 

дады  және  ең  бастысы  түрақты  казак  өскерлерін 

қазақтың сана-сезімін түншықтыруғ а және ұлт-азаттық 

қозғалыс күштерін талқандауға  арнады.

Р есей 

и м п е р и я с ы н ы ң  

ә с к е р и -ә к ім и ііл ік 

о р ы н д а р ы н ы ң   қ у р ы л у ы   Іле  ө л ке с ін   от арлауга 

неңінен ж о л   аш т ы .  Ресей  губернияларьінан  қүрал- 

ған  казактардың  алғашқы  тобы -1990  отбасы  1855 

жылдың  4  шілдесінде  Верный  бекінісіне  келіп  қо- 

ныстанады.  Келесі  жылы  казактардың  қатары  тағы 

да  326  отбасымен  толығады  [11,  38-47  п].  Жетісуда 

отаршылдардың  санын  көбейтуді  ойлаған  Сібір 

әкімшілігі  1857  жылы  16  мамырда  өлкеге  256  казак 

отбасын  әкеліп,  Есік,  Қаскелең,  Көксу  өзендерінің 

бойына орналастырса, сол жылы маусымда казактар-

дың  қатары  тағы  300  отбасыга  көбейеді  [12.  1-8  nj. 

Жетісуда  мықтап  орныққан  орыстардың  әскери-әкім- 

шілігі  өлкеге  казактарды  орналасіыруда  жергілікті 

қазақтарменсанаспады.  1857жылы Ібм ам ы рдаЖ еке 

Сібір  корпусы  командирінің подполковник Абакумов- 

ке  казактарды  қоныстандыру  туралы  берген  №29 

нүсқауында «Ж етісу өлкесінОегі казактарсың санын 

арттырмақ  болган  шарапарыңызды  ордалықтар 

білмвй-ақ  қойсын  және  олардың  сшқәндаи  кепісімін 

керек етпеңіз.  Олар  не  болса  да  бәрі  дайын  болган 

кезде білсін» делінген [12,143 п]. Өлкедегі казактарды 

көбейте  түскен  орыс  әкімшілігі  1860  жылы  1  қаңтар- 

да  Тобыл  жэне  Том  губернияларынан  59  отбасын 

әкеліл,  Софино  жэне  Надеждино  станицаларына 

орналастырса,  көктемде  сол  губерниялардан  тағы 

97  казактың  жанұясын  әкеліп.  Қарабүлақ.  Қаскелең, 

Софино,  Надеждино қоныстарына көшіреді [13.1-2 п] 

Бастабында патша өкіметі көбінесе казак жанүяларын 

өлкеге  күшпен  әкелген.  Мысалы,  1860  жылы  20 

сәуірде  Қастек  пен  Узынағашқа  келіп  орналасқан 

казактардың  143  отбасының тек 29-ы гана өз  еркімен 

кешіп  келген  [14,  3-16  nj.  Жетісуға  келіп  орналасқан 

келімсектер  жөнінде  генерал  Г.А.Колпаковский  1868 

жылы 

Түркістан 

генерал-губернаторына 

жазған 

хатында  былай  дейді  «Ж өпж у  облысындагы  бас- 

тапқы  қоныстандыру  әрекеті  жеребе  арқылы 

жүргізілді. 

Қазәқтардың 

дәйын 

егістіктеріне, 

жайылымдарына 

үкімет 

тарапынан 

беріпетін 

жәрдемақы  есөбінен  күн  кәретін  күдікті 

үйсіз 

адамдар  орналасты»  [15.  21  6].  Әскери-әкімшілік 

орындары  көшіп  келген  казак  отбасыларына  қазына 

есебінен  көптеген  жеңілдіктер  жасайды.  Мысалы 

офицерлерге  100,  қатардағы  казактарга  50  сомнан 

ақша,  4  жылға  арналған  несиеге  түқымдық.  түрғын 

үй салуға тегін  қүрылыс материалдары,  адам басына 

30  д е сяти н а д а н   жер  учаскел ері  бөлініп  б е р т д і 

[12,  5-8  п].  Казактардың  Жетісуды  қоныстануының 

жергілікті  халыққа  тиген  зардаптары  өте  ауыр  болды 

Өйткені,  олар  жартылай  әскери  топқа  жататын. 

Сондықтан  олардың  іс-әрекеттері  күшке.  зорлық- 

зомбылыққа  сүйенді.  Мысалы  М.Свиридов,  З.Юдин 

деген  казактар  Верный  бекінюіне  таяу  орналасқан 

қазақ  ауылына  барып.  дүние-мүліктерін  тартып 

әкетеді  [16,  3  п].  Сондай-ақ  казактар  қара  халықты 

былай  қойып,  қазақ  билерінің  малдарын  тартып 

алған.  Солардыңбірі Туғанбай би казактардан қысым 

керіп,  дуан  бастығына  былаи  деп  шагымданады 

«Хорунжий  Трешков  бастаган  казакпіар  тал  түсте 

ауылыма  келіп,  екі  түйемді  күшнен  тартып  алып 

кетті. Кетіп бара жатып егер де түйөлеріңді алгың 

келсе,  маған  50  сом  ақша  әкеп бересің»,  -  деді  [17. 

3 п]. Алатау дуан бастығының полиция басқармасына 

жіберген  №55 бүйрыгында мына жағдайды  көрсетеді: 

«Жыңгылды  бекетінің  жанында  қыстап  отырган 

Тіленші бидің  ауылына  түндс  3 орыс кспіп,  огізі мсн 

сиырын  алмақ  болганда  әйелі  сиырдың  дауысынан 

оянып, үйінен жүгіріп шығады,  сол кезде олар әйелдің 

басын жарып,  өлтіріп кетеді»  [18,  2  п].

Казак-орыстардың  қазаққа  жасаған  қиянаттары 

мен  зорлықтарын,  жергілікті  әскери-әкімшілдік орын­

дары  тоқтатудың  орнына.  қайта  оларға  дем  беріп. 

озбырлығынашықтүрдеқолдапотырған. Мысалы. ¥л ы 

ж үз  приставы  подполковник  Перемышельский

6

Қазақ  тарихы

К

і

 3 ( 102), мамьтр-млугым,  2010

1855  жылы  4  цазанда  албандардың  аға  султаны 

Тезектің  ауылын  шабуға  қарулы 

казактарды 

жібереді.  Олар  ауылды  тонап,  албандарды  соққығә 

жығып,  көздерінше  бір  өгізін  сойып  жеп,  6  жылқы, 

100-дей  қойларын  айдап  әкетеді  [19 :  7  п].  Кейін 

бұл  «дәстүрді»  оиың  орнына  келген  Колпаковский 

де  жалғастырады.  Ол  1858  жылы  11  маусымда 

қарулы  40  казакты  суандардың аға  султаны  Тазабек 

Мусылмановтың  ауылына  аттандырады.  Бул  жолы 

әбден  еркінсіген  казактар аға султанның өзін  соққыға 

жығып,  уйіндегі  барлық  қазынасын, 

200  қойын 

олжалайды  [20,  18  п].

Казактардың 

жергілікті 

халыққа 

жасаған 

қиянаты 

шектен  асып 

кеткенін 

орыс 

шенеу- 

ніктерінің  өздері  де  мойындайды.  Муны  Түркі- 

станның  генерал-губернаторы  болған  Кауфманның 

Ташкент  ақсүйектерінің  алдында  сөйлеген  сөзінен 

табуға  болады:  «Бастапқы  кезде  біздің  казактар 

қарақшыпардан  кем  6олмай,  қазақтарды  тонаумен 

айналысты.  Сол  казактардың  бір  тобы  ¥лы  жүз 

қазақтарының  ауылдарына  таңга  жақын  басып  кіріп, 

бүкіл жылқыларын айдап жөне 3 мың қазақты елтіріп 

кеткен. Осының арқасында олар қомақтыпайда тауып 

отырган»  [21,  с.231].  Жетісу  казактарының  арасында 

маскүнемдік,  зинақорлық,  қүмарпаздық, урлық кең етек 

апған.  Қорғансыз  қазақ  ауылдарын  тонаудан  алдына 

жан салмаған олар қауіп-қатерге ушыраса, бәрін тастап 

қашатын нағыз  қорқақгар болған  [22.  с 116-117].  Жетісу 

казактарының маскүнемдікке  салынған  мәліметін  орыс 

галымы  Семенов-Тянь-Шаньскийдің  еңбектерінен 

кездеспреміз. Онда ол ¥лы жүз приставы Хоментовский 

мен  Қапал  бекінісінің  бастығы  Абакумовтен  бастап 

казактардың  көп  бөлігінің  әбден  ішкілікке  салынғанын 

жазады [23, с.78-94].

Казак-орыстардың  маскүнемдікке  салыньіп.  ур- 

лықты  кәсіп  еткені  жөнінде  1861  жылы  шыққан 

«Военный  сборниктің»  №5  санында  мынадай  мәлі- 

меттер  кездеседі:  «Казактардың  арасында  қазақ 

ауылдарының  малдарын  үрпау нағыз  касіпке  айнал- 

ган.  Өкініштісі соп,  опар үрпықты мүпдсм қыпмысқа 

санамайды»  [24.  с.7].

1861 

жылы  Ресейде  шаруалардың  басыбайлық- 

тан  босатылуы  Жетісу  елкесіне  қоныс  аударушылар 

қозғалысының өрістей түсуіне  эсер етті.  Нәтижесінде 

Іле  әлкесінде  казактардың  саны  артып,  нағыз 

отарлаушы  күшке  айналды.  1862  жылы  Верныйда 

4322 ер,  1442 әйел болса,  Талғарда  571  ер,  682 әйел 

Есікте 717 ер, 584 әйел, Қаскелеңде 3358 ер, 340 әйел 

[22, С.115].  Софинода 571  ер.  682 әйел.  Надеждинода 

717 ер,  584  әйел  болған  [25.  57  6].

1867  жылы  казак-орыстардың  саны  бала-ша- 

ғаларымен  қосқанда  14648  адамға  жеткен  [15, 

21  б].  Сонымен  қатар  Жетісуға  татарлар  да  көшіп 

келеді.  Олар  «шала  қазақтар»  деген  жалпы  атаумен 

Верныйдың  шетіне  орналасты.  Ресейдің  әскери 

қызметінен  қашқан  татар  жігіттері  қаза^тан  әйел 

алыл,  өз  балаларын  кейін  әскерге  алмас  үшін  ултын 

«шала  қазақ» деп жаздырды.  Олардың көбісі сауатты 

болғандықтан  тілмаш,  үй  мүғалімі  сияқты  қызметтер 

атқарды  және сауда-саттықпен айналысты.

1856  жылы  Ресей  Сенаты  шала  қазактарды 

10  жылдың  ішінде  Сібір  казактарының  қатарына 

өтуге  міндеттеді.  Алайда  шала  қазактардың  кәпші-

Қазақ  тарихы

лігі  казак  болудан  бас  тартып,  қазақтарға  қосылып 

кетті  [26,  с.181].

Сауаты  бар  шала  қазактар  латша  өюметі  үшін 

өте  қауіпті  саналған.  Өйткені  олар  ислам 

д і н і н

 

үстанатындыктан,  Ресейге  қарсы  үгіт-насихат  жү- 

мыстарын жүргізуі мүмкін еді. Сондык^тан Сібір әкімшілігі 

Алатау  дуанындағы  әскери-әкімшілік  орындарына 

шала  қазақтардың  қазактармен  бірге  көшігьқонуына 

тыйым салып, бәрін Верныйдағы татар немесе Ташкент 

қонысына  (слободка)  жинауға  нусқау  береді.  Алатау 

дуан  бастығының  1866  жылғы  10  ақпандағы  №482 

мәліметінде  шала  қазақгар  Ташкент  слободкасында 

351 :  Қапал  дуанында  177,  Тоқмақта  158,  Ыстықкөлде 

77, Аякөзде 67,  барлығы 730 отбасы болған [27,  1-3 п]

Сондай-ақ,  патша  өкіметі  Ж етісу  өлкесіне 

дуңгендердің  көтерілісінен  қашқан  қытайгіық 

аз  улттарды  да  қоныстандырадьі.  1864  жылы 

Қытай-дан  қашқан  егінш іліктен  хабары  бар  сібе, 

солаң, 

қал-мақтарды 

Ж етісудың 

халық 

тығыз 

орналасқан  ау-дандарына  орналастырып,  өлкедегі 

эконом икалы қ 

жағдайды 

күшейтуге 

үмтылады. 

Патша  өкіметі  осы  халықтар  арқылы  іш кіліктен  көз 

аш паған 

казактардың  егінш ілік 

шаруашылығын 

арттыруға  тьірысқан  [28,  1  п].

Батыс  Сібір  генерал-гүбернаторының  Әскери 

министрге  жіберген  1865  жылғы  13  қарашадагы 

№6532  мәлімдемесінде:  «шамамен  алынгән  дерек- 

тер  бойытиа  біздің  иелігімізге  5  мыңга  жуы қ  кы- 

тайлықтар  өтпекші.  Оған  біздің  үкімөт  рұқсатын 

бергендіктен,  оларды  Колпаковский  Қастек,  Кексу 

және  Іпе  бекіністеріное  қыстатпақшы...  Сібе  және 

солаңдардың  өлкеге  қоныстануы  казак map fa  үпгі 

болып,  шаруашылық  пен  енеркөсіптің  дамуына 

үлкен септігін тигізері еді»,  -  делінген [29,  с.179].

1866  жылдьің  күзінде  Жетісу  өлкесіне  13  мың- 

дай  қытайлық  көшіп  келеді.  Алгашында  қытайдың 

қүлдығында  болып.  кейіннен  Шығыс  Түркістанға 

егін  егу  үшін  жер  аударылған,  кейін  ондағы  мү- 

сылмандардың  көтерілісінен  орыстардың  иелігіне 

қарай  қашып  қүтылған  сібе-солаң,  қалмақтарды 

патша  өкіметі  өз  мүддесіне  пайдалану  үшін  қушақ 

жая  қарсы  алып,  оларға  ай  сайын  адам  басына  2 

ширектен  (четверт)  астық  береді  [30,  2  п].  Ал  келесі 

жылдан  бастап  оларды  жаппай  шоқындырып  право­

славие  дініне  кіргізе  бастайды.  Сол  жылы  көшіг.  кел­

ген  қытайлыкгардың  1037-сі  православие  дініне  өтіп, 

Сібір  казактарының қурамына  қосылады  [31,  4  п].

Қысқасы,  ХІХ  ғасырдың  60-жылдарының  орта- 

сына  дейін,  Жетісуда  300  мыңнан  астам  адам 

турған.  Оның 90  пайызын  өлкенің ежелгі түрғындары 

қазақтар  (басым  көпшілігі)  мен  қырғыздар  (елеусіз 

бөлігі)  қүраған.  1867  жылы  бар  болғаны  24765  адам 

ғана  болған,  орыстардың  әскер  қызметіндегілер 

5265,  15000  казак және 4500  әр  тектілер.  Бүдан  орыс 

түрғындарының  басым  бөлігі  әскери  адамдар  мен 

олардың  отбасы  мүшелері  екенін  байқаймыз.  Қазақ- 

тар  мен қырғыздардың арасындағы татарлардың саны 

1500  адам  ғана.  Басым  бөлігі  саудамен  айналысып, 

негізінен  қала.  бекініс және  станицаларда түрған.

Сөйтіп,  XIX  ғасырдың  60-жылдарында  Жетісу 

халқының  үлттық  қурамы  көбейді,  түрғылықты  ха- 

лықтың үлесі  кеміп,  келімсек  халы^тардың үлес  сал- 

мағы үлғаюына алғышарттар  жасапды.

7

NI- '6 (102),  мамыр-мяусым, 2010

РЕЗЮ М Е

В  данной  статье  рассматриваю тся  вопросы 

и  основные  причины   переселенческого  дела  в 

Семиречье 6 0 -годов XIX  века.

*  *  *

In  given  artic le   are  considered  questions  and 

m ain reasons tra n sm ig ra tio n  deal in Sem irechie 60- 

vears XTX age.

Ө Д Е БИ Е Т Т Е Р

1.  С т а т и ст ическое  опи са ни е  У ральского  к а з а ­

чьего  войска.  /М а т е р и а л ы   для  географии  и  с т а т и с ­

т и к и   России. СПб..  1866.-407 с.

2.  Россия.  П олное географ ическое опи са ни е наш его 

от ечест ва.  /П о д  ред.  П .П .С ем енова.  Т. 18.  К и р гизски й  

край. СПб.,  1903.-47# с.

3.

  Алдабергеиов  Қ.М .  Ресейдің  Қ азақст андагы  

о т а р ла у   с а я с а т ш іы ң   багы т т ары   м ен   нэт иж елері 

(1 8 6 0   191Я  ж.  М ерзім ді  м а т е р и а лд а р ы   бойы нш а ).- 

А лм а т ы :  Рауан, 2000.  285 б.

4.

 Завнлишмн  И. 

Описание Западной Сибири. Т.З. 

СПб.,  1867.145 с.

5.  А ры нок  Ж .М .  Қ аза қст а нда гы   коны ст анды ру 

м эселелерінің  т а ри хи  кезеңдері.  /О т анО ы қ  пш рихт ы  

окы т у: проблема лары  м ен и.н но ва ц иялы  қ  мэселелері. Әл- 

Фараби  атындагы.  К азак ц лт т ы ц  ун и верси т ет ініц  70 

ж ы лды қ м ерейт ойы на а р н а лга н  х а л ы к а р а л ы к  гылыми 

п р а к т и к а л м қ   м ат ериалдары .  21  22   ңазан.  2004  ж. 

1  бвлім.  А лм а т ы : Қа.зақ универси т ет і, 2004.-326-6.

6.  ІІүрпейісоп  К.  А л а ш   һәм.  алаш орда.  -Алм ат ы : 

А т а  т ек,  1995.  2 56 б.

7  А сф ен л и яр о в  С.Д.  И ст ория  К а за х с т а н а   с 

д р е в н е и ш и х   времен.  Т.1.  А лм а т ы :  К а зк р а й и зд а т , 

1935. 262  с.

8.  Терентьен  М.А.  И ст ория  за во ева н и я  Средней 

А зи и . Т.З. СПб.,  1906.  49 6 с.

9.  Р о м а н о в с к и й   Д.И.  З а м е т к и   по  Средне  - 

А зи а т с к о м у  во пр осу. СПб..  1868.  291  с.

1U.  Ь е к м а ға и б ет о в   С.  Қ а за қ с т а н   т а р и х ы н ы ң  

кейб ір  м эселелері.  Ж е к зң а зга н :  Ж е.щ азеан  универ  

сит егпі,  1999.-129-6.

11. Қ Р О М М . 3-К;  I  т., 29 8  іс.

12. К Р О М М .  3-қ.,  1  т.. 6  le.

13. Қ Р О М М . 3-қ., l -т., 416-іс.

14. Қ Р О М М . 3  к.,  1  т., 5 8  іс.

15.  Ж ү н ісб еко в а  Ж .  Өскери  от арлау:  с а лы қ  

жцйесі. Ц   Қ а за қ  т а р и хы . 2003.  Л? 4. 20-24 6.

16.  Қ Р О М М . 3-қ.,  1-т.. 320  іс.

1 7.  Қ Р О М М . 3-қ..  l -т.. 385-іс.

18. Қ Р О М М . 3  қ.,  1  т., 539-іс.

19. К  РО М М .  3  қ..  1  т., 34 9  іс.

20.  К Р О М М . 3-қ.,  1-т.,  391-іс.

21. З и м а н о в  С.З. П о л и т и ч е с к и й  ст рой К а за х с т а ­

на  в  конце  X V I I I   и  I   половине  X I X   веков. А лм а т ы : 

изд. А Н  КазССР,  196(1.  296 с.

22.

 С еверцов Н. П ут еш ест вие по Т уркест анском у 

краю  и  и с след о ва н и я горной  ст раны   Т я н ь Ш а н  л. СПб., 

1873.-416 с.

23.  С ем енов 

П .П .  П ут еш ест вия  в  Тянь-Ш ань  в 

1856  1857 годах.  М осква: П олиграф киига.  1946.  256 с.

24.  З а м е т к и   о  С ибирском   казачьем   войске.  / /  

В оенны й  сборник. СПб..  1861.  Л'?  5. С.  7 22.

25.  А лм а т ы ,  и л и   у к р е п л е н и е   Верное,  с  его 

окрест ност ям и .  Ч лена  сот р удни ка   Н.А.  Абрамова. 

23  м а я  1864  года.  З а п и с к и   ИРГО  по  общей  географии 

С-Петербург.  1867 / /Т у г а н  олке. 2004.  М'  I  ( 3 ). 61-58-6.

26.  Б с к м а х а н о в а   ІГ.Е.  Ф ормирование  м ногона 

цонального 

н а с е ле н и я  

К а за х ст а н а  

и 

Северной 

К и р гизи и.  М осква:  Hat/к и ,  1980.  280 с,

27. К Р О М М . 3-Қ.,  1-т., 577-іс.

28.  К РО М М . 3 - қ 1 т. .  6 1 3  іс.

29.  Т у р к е с т а н с к и й   край.  Сборник  м а т ериа лов 

для  ист ории  его  за во ева н и я.  1865 

чист ь  П.  / 

Собрал  п о л к о в н и к   С еребренников  А.Г.  И з  ш т аба 

Тцркест ап ского  военного округа.  Т аш кент .  1911.

30. К Р О М М .  723-к.,  1-т.,  l  ie.

31. Қ Р О М М .  З қ..  1-т., 277-ic.

0

жүктеу/скачать 3,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: