ДОНОРЛЫҚ ОРГАНДАР МЕН АДАМ ТІНДЕРІН АЛУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ

894 
«Ағзалардың (ағза бөлігінің) және (немесе) тіндердің (тін бөлігінің) қайтыс болғаннан 
кейінгі донорлығына адамның тірі кезінде ерік білдіруін беру және бұл жөнінде жұбайын 
(зайыбын) немесе жақын туыстарының бірін хабардар ету қағидаларын бекіту туралы» 
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 21 желтоқсандағы 
бұйрығына сәйкес трансплантаттау мақсатында ағзалардың (ағза бөлігінің) және (немесе) 
тіндердің (тін бөлігінің) қайтыс болғаннан кейінгі донорлығынан тірі кезінде бас тарту 
немесе келісім алуды тіркеу" мемлекеттік көрсетілетін қызметі (мемлекеттік көрсетілетін 
қызмет) МСАК немесе "электрондық үкімет" веб - порталында көрсетіледі [2]. 
Көрсетілетін қызметті алушы тіркелу орны бойынша көрсетілетін қызметті беруші 
жүгінеді және ағзалардың (ағза бөлігінің) және (немесе) тіндердің (тін бөлігінің) қайтыс 
болғаннан кейінгі донорлығынан тірі кезінде бас тартуды немесе келісім алуды тіркеу үшін 
өтініш толтырады. 
Көрсетілетін қызметті алушы құжаттардың толық пакетін ұсынған, оны БХТ - ға 
тіркелгенін растаған және дербес деректері сәйкес келген жағдайында МСАК жауапты 
адамы тіркелімге мынадай деректерді: 
1) көрсетілетін қызметті алушының жеке сәйкестендіру нөмірін (ЖСН); 
2) өтініштің электрондық көшірмесін (сканерден өткізілген құжат) енгізеді. 
Тіркелімде көрсетілетін қызметті алушының мынандай өтініштері тіркеледі: 
1) трансплантаттау мақсатында ағзалардың (ағза бөлігінің) және (немесе) тіндердің (тін 
бөлігінің) қайтыс болғаннан кейінгі донорлығынан тірі кезінде бас тарту туралы; 
2) трансплантаттау мақсатында ағзалардың (ағза бөлігінің) және (немесе) тіндердің (тін 
бөлігінің) қайтыс болғаннан кейінгі донорлығына тірі кезінде келісім туралы [2]. 
Трансплантаттау мақсатында ағзалардың (ағза бөлігінің) және (немесе) тіндердің (тін 
бөлігінің) қайтыс болғаннан кейінгі донорлығына тірі кезінде келісімі болған жағдайында, 
өңірлік трансплантаттаушы үйлестіруші ол жөнінде жұбайын (зайыбын) немесе жақын 
туыстарының бірін алты сағат ішінде хабардар етеді және танысуға бұл туралы Тіркелімнен 
көшірмесін ұсынады, танысудан бас тартқан жағдайда сол туралы акт жасайды. Жұбайын 
(зайыбын) немесе жақын туыстарының бірін хабардар еткен соң, олар қайтыс болған 
адамның мәйітінен ағзаларды алуға келіспеуі немесе келісуі туралы жазбаша нысанда 
мәлімдеме береді [2]. 
ҚР Қылмыстық кодексінде адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті және адам ағзалары 
мен тіндерінің заңсыз айналымына тікелей байланысты әрекеттерді қылмыстық 
жауапкершілікке тартатын көптеген баптар бар. 
Мәселен, ҚР ҚК-нің жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарға арналған 
Ерекше бөлігінің 1-тарауында, ҚР ҚК-нің 106-бабының 9-тармағы, 2-тармағы жәбірленушінің 
мүшелерін немесе тіндерін пайдалану мақсатында денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені 
үшін қылмыстық жазаны көздейді. Сонымен бірге, заң шығарушы жәбірленушінің органдары 
мен тіндерін дәл қалай пайдалану керектігін нақтыламайды, демек, бұл анатомиялық 
материалдарды трансплантациялау мақсатында ғана қолдануға болмайды. 
ҚР Қылмыстық кодексінің 99-бабының 2-бөлігінің 12-тармағында көзделген 
жәбiрленушiнiң ағзаларын немесе тіндерiн пайдалану мақсатымен жасалған адамның өміріне 
қасақана қол сұғу қылмыстық құқық тұрғысынан сараланған кісі өлтіру ретінде 
қарастырылады.
Мұндай кісі өлтірудің қоғамдық қауіптілігінің артуы адам өмірінің өзіндік 
құндылығын елемеу, адамға зат ретінде қарау болып табылады, бұл емдеу мекемелеріне және 
барлық трансплантациялық әрекеттерге деген сенімге түбегейлі нұқсан келтіреді. 
Трансплантация үшін жәбірленушінің мүшелерін немесе тіндерін пайдалану мақсатында 
әрекет ету арқылы да, әрекетсіздік арқылы да жасалған кісі өлтірудің ерекшелігі-қылмыстық 
әрекетті жалғыз жүзеге асырудың практикалық қиындығы. мемлекеттік медициналық 
мекемеде науқасқа реанимациялық жәрдемақы көрсетуге, мидың өлімі диагнозын анықтауға, 
трансплантацияланатын материалды алу процестеріне қатысатын адамдар тобының кеңдігі 
және бір мезгілде тұйықталуы өз күш-жігерін адам өлімі түріндегі қылмыстық нәтижеге қол 
жеткізуге, оның денесінің фрагменттерін кейіннен пайдалануға бағыттағысы келетін 

895 
адамдардың кем дегенде алдын ала келісімінің міндетті түрде болуын болжайды. Сонымен 
қатар, қылмыстарды іске асыру үшін медициналық персоналдың іс-әрекеттерінің (қылмыс 
жасаудағы рөлі қызметтік және кәсіби міндеттермен алдын-ала анықталған) олардың 
келісімділігі, жеделдігі мен құпиялылығымен көрінетін осындай ынтымақтастығы адамдар 
тобына ұйымдасқан сипат беруге қабілетті болып көрінеді. 
ҚР ҚК 116-бабының 1-бөлігінде трансплантациялау не өзгедей пайдалану үшiн тірі 
адамның ағзалары мен тiндерiн алып қоюға мәжбүрлеу немесе заңсыз алып қою, сол сияқты 
тірі адамның ағзалары мен тiндерiне қатысты заңсыз мәмiлелер жасасуға тыйым салынады. 
ҚР ҚК-нің 116-бабы, 2-бөлігінде заң шығарушы қылмыстық құқық бұзушылық құрамының іс-
әрекетті ауырлататын саралаушы белгілерін орналастырды. Трансплантациялау не өзге де 
пайдалану үшін тірі адамның ағзалары мен тіндерін алып қоюға мәжбүрлеу немесе заңсыз 
алып қою, сол сияқты тірі адамның органдары мен тіндеріне қатысты заңсыз мәмілелер жасау, 
сол сияқты ҚР ҚК 116-бабының 2-бөлігінде санамаланған тәсілдердің бірімен жасалған заңсыз 
мәмілелер (мысалы, екі және одан да көп адамға қатысты; адамдар тобы, алдын ала сөз 
байласу бойынша адамдар тобы; бірнеше рет; қару немесе қару ретінде пайдаланылатын 
заттар қолданыла отырып; кiнәлi адамға жүктiлiк жағдайда екенi көрiнеу белгiлi әйелге 
қатысты және т.б.) мұндай қылмыстардың қоғамдық қауіптілігін едәуір арттырады. ҚР ҚК 
116-бабының 3-бөлігінде ауыр зардаптар туындаған кезде қылмыстық жауапкершілік 
көзделген [3]. 
Органдарды немесе тіндерді заңсыз алып қою үшін қылмыстық жауапкершілік ҚР ҚК 
128-бабының 2 бөлігінің 7-тармағында (адам саудасы) көзделген, транспланттау немесе өзге 
де пайдалану үшін жәбірленушінің мүшелерін немесе тіндерін алу пайдалану мақсатында 
адамға қатысты сатып алу-сатуға немесе өзге де мәмілелер жасауға, сол сияқты оны 
пайдалануға не жалдауға, тасымалдауға, беруге, жасыруға, алуға, сондай-ақ мақсатта өзге де 
іс-әрекеттер жасауға тыйым салынады.
Трансплантациялау немесе өзге де пайдалану үшін жәбірленушінің мүшелерін немесе 
тіндерін алып қоюға қылмыстық-құқықтық тыйым салу ҚР ҚК-нің Ерекше бөлігінің 2-
тарауында заң шығарушы орналастырған және отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы 
қылмыстық құқық бұзушылықтарға арналған ҚР ҚК-нің 135-бабының 2 бөлігінің 6- 
тармағында (кәмелетке толмағандар саудасы) қамтылған. 
ҚР ҚК-нің Халық денсаулығы мен адамгершілікке қарсы қылмыстық құқық 
бұзушылықтарға арналған Ерекше бөлігінің 11-тарауында екі бөлімнен тұратын ҚР ҚК-нің 
315-бабы қамтылған. ҚР ҚК 315-бабының 1-бөлігінде трансплантациялау не өзге де пайдалану 
үшін адам мәйітінің мүшелерін немесе тіндерін заңсыз алып қойғаны, сол сияқты адам 
мәйітінің мүшелеріне немесе тіндеріне қатысты мәмілелер жасағаны үшін қылмыстық 
жауаптылық көзделген. ҚР ҚК 315-бабы 2-бөлігінде заң шығарушы бқл қылмыстық құқық 
бұзушылық құрамының ауырлататын белгілерін көрсетеді: адамдар тобы, алдын ала сөз 
байласу бойынша адамдар тобы немесе қылмыстық топ; бірнеше рет; адам өзінің қызметтік 
жағдайын пайдалану. 
Автордың пікірінше, барлық үш белгі мұндай қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің артуын 
ғана емес, сонымен бірге қылмыстың арнайы субъектісін көрсетеді. Медициналық 
технологиялардың талаптарын сақтай отырып, адамның мәйітінің мүшелері мен тіндерін 
сауатты түрде алуға тиісті білімі, жұмыс тәжірибесі бар және тиісті мекемеде белгілі бір 
лауазымға ие маман ғана қол жеткізе алады. Мұндай субъект прозектор, патологиялық 
анатомия бөлімінің патологы немесе сот-медициналық сараптама бюросының сот-
медициналық сарапшысы болуы мүмкін. Сонымен қатар, осы қылмыстық әрекеттермен 
айналысатын адамдар қылмыстық топтың құрамында осындай қылмыстар жасайды, өйткені 
технология әртүрлі мамандардың қатысуын болжайды және оларды бірнеше рет жасайды, 
өйткені мұндай «бизнес» белгілі бір жүйені құрмай мүмкін емес [4]. 
Ағза мүшелерін транспланттау барысындағы әлемдік тәжірибеде презумпция түсінігі бар: 
келісу презумпциясы және келіспеу презумпциясы. Келісу презумпциясы – әрбір адам қайтыс 
болғаннан кейін, оның ағза мүшелері (қайтыс болған адамның келісімінсіз және ескертусіз) 

896 
өзге адамға донорлыққа пайдаланылады. Яғни, дәрігер маманның қолында қайтыс болған 
адамның тірі кезінде ағза мүшелерін донорлыққа және транспланттауға пайдалануға рұқсат 
етілмеген өтініш немесе оның жақын туыстары тарапынан өтініш болмаған жағдайда жарамды 
ағза мүшелері алынады. Келісу презумпциясы Ресей, Австрия, Бельгия, Испания, Чехия, 
Ұлыбритания, Финляндия, Швеция, Беларусия және Қазақстан Республикасында т.б елдерде 
қолданыста. 
Келіспеу презумпциясы – әрбір адам қайтыс болғаннан кейін оның ағза 
мүшелерінің қолданысқа берілуіне қарсы, тек қана тірі кезінде рұқсаттама беру негізінде ғана 
пайдалануға рұқсат. Келіспеу презумпциясы АҚШ, Канада, Германия, Франция, Португалия, 
Польша, Украина мемлекеттерінде заңмен бекітілген. Аталмыш елдердің азаматтары донор 
болғысы келген жағдайда денсаулық сақтау мекемелеріне өтініш жазып, арнайы реестрге 
тіркелу арқылы жүзеге асырады
[5; 121-бет].
Трансплантация 
туралы 
заңнама 
мысалында 
Қазақстан 
Республикасының 
конституциялық қағидаттарының, оның ішінде адамның өмірі мен бостандықтарын қорғауға 
қатысты қылмыстық саясатта үйлесімді іске асырылуы байқалатынын атап өткен жөн. Барлық 
инновациялардың одан әрі іске асырылуы, сөзсіз, адам, оның өмірі, құқықтары мен 
бостандықтары болып табылатын жоғары әлеуметтік құндылықтарды қорғау үшін жүзеге 
асырылуы керек. Әр кәмелетке толған жеке тұлғаның қайтыс болған жағдайда анатомиялық 
материалдардың доноры болуға жазбаша келісім беру немесе келіспеу құқығы ретінде 
анықталған. Мұндай өтініш болмаған кезде қайтыс болған кәмелетке толған әрекетке қабілетті 
адамнан анатомиялық материалдар онымен қайтыс болғанға дейін бірге тұрған ерлі-
зайыптылардың немесе туыстарының келісімі бойынша алынуы мүмкін. 
Адамның өмір сүру құқығы тұрғысынан анатомиялық материалды алуға «келіспеушілік 
презумпциясы» адамға трансплантологиядағы қылмыстық теріс қылықтардың алдын алу 
арқылы өзінің физикалық денесінің тағдырын шешуге айрықша құқығына кепілдік беруге 
арналған. Өз кезегінде, «келісім презумпциясы» трансплантаттарды алу мүмкіндігі бойынша 
тиімді болып келеді. 
Осылайша, Қазақстан Республикасының заңнамасын қарастыра отырып адам ағзаларын 
немесе тіндерін алу және пайдалану бойынша қылмыстық бизнестің пайда болуы осы 
саладағы қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құқықтық реттеудің әсерін күшейтуге және 
оларды үнемі жетілдіруге ықпал етуі қажет деген қорытындыға келуге мүмкіндік береді. 
Пайдаланылған қайнар көздердің тізімі 
1 «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының 
2020 жылғы 7 шілдедегі Кодексі. Алу режимі: "Әділет" АҚЖ (zan.kz) 
2 «Ағзалардың (ағза бөлігінің) және (немесе) тіндердің (тін бөлігінің) қайтыс болғаннан 
кейінгі донорлығына адамның тірі кезінде ерік білдіруін беру және бұл жөнінде жұбайын 
(зайыбын) немесе жақын туыстарының бірін хабардар ету қағидаларын бекіту туралы» 
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 21 желтоқсандағы № ҚР 
ДСМ-308/2020 бұйрығы. Алу режимі:"Әділет" АҚЖ (zan.kz) 
3 Мусиенко А.В. Некоторые актуальные криминально-правовые и криминологические 
аспекты правового регулирования изъятия донорских органов и тканей человека. Алу режимі:
(articlekz.com) 
4 Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шiлдедегі Қылмыстық кодексi. Алу режимі: 
"Әділет" АҚЖ (zan.kz) 
5 Касымова А.А., Омарова А.Т., Дуйсенова С.М. Ағза донорлығы туралы әлеуметтік 
түсініктердің теориялық-методологиялық негізі. Вестник КазНУ. Психология және 
социология сериясы. № 2 (73) . 2020. – Алматы. Б. 121. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: