ХАЛЫҚ КӨКІРЕГІНЕ ДІН НҰРЫН ҚҰЙҒАН ҒҰЛАМА НАУАН ХАЗІРЕТ

928 
ХХ ғасырдың басында Ресей әкімшілігі мұсылман біліміне қысымды күшейтті, бұл 
империяның қазақ субъектілерінде "Ресей азаматтығын"қалыптастыру міндетін қойды. Іс 
жүзінде бұл идея мектепте оқуды бақылауды күшейтуге айналды. Профессор К. Әбуев Науан 
Хазрет басқа мұсылмандардың қатарында наразылық үндеулерін жазып, оларды гектографта 
таратып, Көкшетау мешітінің қауымына таратқанын жазды. Өзінің көмекшісі Шаймерден 
Қосшығұлов арқылы Науан Хазірет Абайға қазақтардың мәдени өмірінің дербестігін сақтау 
қозғалысының басында тұруды ұсынды. Билік Науан хазреттің қызметін заңсыз, қылмыстық 
және арандатушылық деп тапты. Көкшетау уезінің бірінші учаскесінің шаруа бастығы 
подполковник Троицкий Ақмола облысының әскери губернаторының атына жазған 
баяндамасында: "1903 жылы 1 сәуірде Көкшетау мешітінің жанындағы мектепте молла 
Таласовқа тінту жүргізілді. Тінту кезінде: цензураны жіберіп алмаған 164 кітап, сондай-ақ 
мектепке де, оқушыларға да тиесілі қолжазба және Таласовтың 108 кітабы бар, үлкен хат-
хабарлар, сондай-ақ қырғыз тіліндегі гектографиялық басылымдар табылды". Мешітте түрлі 
мекен-жайлар бойынша, соның ішінде Семей облысына Ибрагим Құнанбаевқа хат-хабарларға 
пошта қолхаттары тәркіленді. Тергеу тобы Абай ауылына барып, оның киіз үйінде тінту 
жүргізілді. Қосшығұловтың хаты тәркіленді. Тәуелсіздік алғаннан кейін Науан Хазіреттің 
жақсы есімін қалпына келтіру басталды. Басылымда, негізінен қазақ баспасөзінде ол туралы 
жарияланымдар пайда болды."Жас Алаш" газетінде (№5, 11.01.2001) белгілі жазушы Сәкен 
Жүнісовпен сұхбат жарияланды[4]. 
- Сіз "Ақан серіні" аяқтадыңыз. Сізде аяқталмаған ойлар бар ма? 
- "Ақан сері" аяқталған жоқ! Үшінші кітап бар. Ақан Серінің орыс отарлауына қарсы тұруы 
туралы. КСРО кезінде бұл туралы жазу мүмкін болмады. Егер мен тірі болсам, жазамын. Онда 
Ақан сері, Науан Хазіреттің қазақтарды күштеп шомылдыру рәсімінен өткізуге қарсы күресі 
туралы тамашавигіктері сипатталатын болады, - деп жауап берді жазушы. 
- Татарлар сияқты қазақтарды күштеп шомылдыру рәсімінен өткізу саясаты болды ма? 
- Тағы қалай болды! Мулла Науан Хазіретке бұйрық береді: "барлық қазақтарды Бақатерек 
көлінің жанына жинап, суға шомылдырып, шомылдыру рәсімін өткізіңіз!». Арнайы 
аударылған киелі кітапты жіберді. Бұл зорлық-зомбылыққа сегіз болыстың бәрі бірден қарсы 
болды. Хазірет киелі кітапты суға батырды. Кейін киелі кітаптың қазақ тіліне аударылған бір 
бөлігін Қытайдан келген ұйғырлардан көрдім. Науан Әзірет Қосшығұлов бастаған үш адамды 
түрік сұлтанына жіберді. Олардың бірі Ақан Сері екендігі туралы мәліметтер бар. Түрік 
сұлтаны патшаға дипломатиялық нотаны мұсылмандарды христиан дініне мәжбүрлеу 
саясатымен келіспеушілік ретінде жіберді. Осыдан кейін, патша үкіметі Науан Хазретті 
айыптап, оны жер аударуға жіберді. 
Әлихан Бөкейхановтың "қазақтар" монографиясында қызықты мәліметтер келтірілген. Онда 
қазақ даласының белгілі ғалымы Наурызбай Таласов шәкірттерімен бірге жер аударылды деп 
сипатталған. Науан 15 жыл Бұхарада оқыды, сол жерде жоғары мектепті бітірді және өзінің 
керемет талантының арқасында жақсы лауазымға көтерілді. Көкшетау уезіндегі қарапайым 
Кедейдің ұлы Бұхараға бір кездері Мәскеуге Ломоносовқа барған. Ол Бұхарадағы жоғары 
мектепте сабақ бергенде, арнайы келген делегация оны Көкшетауға шақырды. Осы орайда 
Әлихан Бөкейханов былай деп жазды:"егер үкімет қазақ халқын орыс ағартушылығынан 
бөліп, оны панисламизмнің құшағына итергісі келсе, онда бұл үшін ештеңе болмас еді және 
танымал Науанға қарсы қудалауды қалай бастау керектігін ойлап табар еді". Науан Хазрет 
бастаған мұсылман қозғалысы басынан бастап қорғаныс сипатына ие болды және ондағы 
моральдық-этикалық мазмұн саяси жағынан басым болды. Гектографта көбейтілген 
өтініштерде заңсыз әрекеттерге шақыру болған жоқ. Қозғалыстың мақсаты исламды ұстану, 
ұлттық мектептер ашу, дәстүр бойынша некені бағыштау, жаңа туған нәрестелерді тіркеу және 
қайтыс болғандарды жерлеу құқығына қол жеткізу болды. Нахуан Хазрет танымал және 
ықпалды адамдардың беделіне жүгінді. Атап айтқанда, Абай Құнанбаевқа этностың мәдени 
өмірінің дербестігін сақтау үшін қозғалыстың басында тұру туралы ұсыныспен жүгінді. Бір 
қызығы, хат "Ақмола облысының бес уезінің тұрғындары атынан Ибрагим мырза халқы 
жоғары құрметке ие" деген сөздермен басталды[5]. 

929 
Ресей империясы әртүрлі қулықтар мен амалдарды ойлап тапты қысым әдістері 
бағынышты халықтардың тілі мен дінін жою болды. 1868 жылғы "Уақытша Ережеге" сәйкес 
діни істер бойынша қырғыздар (қазақтар) жалпыазаматтық басқармаға, ол арқылы ішкі істер 
министрлігіне бағынады. 1891 жылы 25 наурызда қабылданған "дала ережесіне" сәйкес діни 
мәселелерді ішкі істер министрлігі шешті. Әрбір орыс шенеунігі қазақтардың діни істеріне 
араласуды өзінің міндеті деп санады. Мұсылмандардың келісімінсіз ол мешіт пен дұға үйін 
жауып, құранды, исламның негізін қорлай алады. Білім беру мекемелерінде исламды оқытуға 
тыйым салынды және әкімшілік тарапынан христиан дінін қазақ жастары арасында таратуға 
тырысқан миссионерлерге қолдау көрсетілді. 
Мысалы, 1900 жылы қыркүйекте Көкшетау базарында шіркеу епископы алдын-ала 
дайындалған кресттерді ашық түрде таратып, шомылдыру рәсімінен өтуге тырысты ("Арқа 
ажары", 5 қазан 2000 ж.). Шіркеу министрінің пікірінше, Ресей империясының халқы бір 
сенімді ұстануы керек еді. Ол үшін орыс тіліне үлкен мән берілді. Оқушылар бір-бірімен тек 
орыс тілінде сөйлесуі керек. Мұғалімдер тек поптың ұсынысы бойынша тағайындалуы керек. 
Өлгендерді тек рұқсатымен және поптың бақылауымен жерлеуге болады. Қыздарға арналған 
көптеген мектептер ашу керек. Үйленгеннен кейін олар күйеуіне әсер етіп, орыстарды жағына 
шығаруы керек. Бұл жаңалықты естіген қазақтар бұрын мұндай жағдайға тап болмай, не істеу 
керектігін білмеді. Сол кезде ұя ауылынан келген Қанаев Қосдаулат Бақиұлы өзінің 
келіспеушілігін көрсетіп, көпшіліктің арасынан шығып, барлық кресттерді аяғының астына 
лақтырып жіберді. Сонымен қатар, уездік бастық мешітке өзі келіп, оның қызметін шектеу 
туралы жарлық жариялады. Барлық таңдалған адамдарды жинап, ол барлық қазақ балаларына 
орыс тілін үйретуді талап етті. Мешітте өткізілетін барлық діни рәсімдерге тыйым салды.
Осы оқиғалардың барлығы мұсылмандар мен қазақ зиялыларының өкілдері Әлихан 
Бөкейхан, Шыңғыс Улиханов, Сұлтанғазы Уәлиханов, Мәмбетәлі Сердалин, Айдархан 
Тұрлыбаев, Балғожа Құдайбергенов және басқалардың наразылығын тудырды. Науан Хазрет 
сол түні түрік сұлтанына хат жазып, оны Ыстамбұлға жіберді. Оның көмекшісі Шаймерден 
Қосшығұлов Ұлы Абайға хат жазды. Кейіннен екеуі де қудаланды. 1903 жылы шілдеде Ресей 
ішкі істер министрлігінің шешімімен Ш. Қосшығұлов пен Науан Әзірет қылмыстық 
жауапкершілікке тартылып, жер аударылды. Бұл қазақ даласында наразылық тудырды. 
Бастықтардың атына арыздар мен шағымдардың саны артты. Солардың бірі Серкебай 
Әлімбетовтің 1902 жылғы 27 ақпандағы орталық мемлекеттік мұрағатта сақталған дала 
генерал-губернаторына берген өтініші болып табылады. Онда былай делінген: "Көкшетау 
қаласының тұрғындарының өз қаражаты есебінен өздері салған мешіттері бар. Облыс 
басшылары 1886 жылы Наурызбай Таласовты мулла мешітіне тағайындап, № 14028 куәлік 
берді. Содан бері имам Наурызбай өз жұмысын дидағаттылықпен атқарып келеді. Ол неке қию 
немесе ажырасу рәсімдерін өткізді, күніне бес рет намаз оқыды, дер кезінде жұма намазын, 
айт намазын оқыды. 1901 жылы 20 мамырда уездік бастық Таласовтың қызметіне тыйым 
салып, оның барлық құжаттарын алды. Төтенше съезде уездік бастық: "сізде, қырғыздарда, дін 
жоқ, осы сәттен бастап шариғат заңы бойынша істерді орындауға тыйым салынады", - деді. 
Көкшетау қаласында 1916 жылы 73 жасында қайтыс болып, мұсылман зиратында, Қопа 
көлінің жағасында жерленген[6]. 
Абай мен атақты теолог ғалым Науан Хазірет бір дәуірде, ХІХ ғасырдың екінші 
жартысы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрді, екеуі де табиғи түрде керемет қабілеттерге ие 
болды. Абай-дәуірлік құбылыс, оның шығармашылық мұрасы -әлемдік өркениеттің игілігі, 
және біз Науан Хазіреттің тұлғасын ұлы замандасының деңгейіне көтеру ойынан алыспыз. 
Науан Хазірет Егемен Қазақстанның тарихына дарынды ағартушы, өз халқының азаматтық 
құқықтары мен бостандықтары үшін жанқияр күрескер, қоғам қайраткері ретінде енетіні 
даусыз. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

930 
1.
National Digital History, e-history.kz, vsobolev.com, Muftyat.kz, Muslim.kz, Azan.kz және 
т.б ақпарат көздерінен түрлі мәліметтер алынды. 
2.
Абдалати Хаммуда. Исламға көзқарас.- Новосибирск, 1995. 
3.
Джадид Ескендір. Інжілдегі және Құрандағы Крест. – М., 1983 
4.
Панова В. Ф., Вахтин Ю. Б.. Мұхаммедтің Өмірі. - М., 1990. 
5.
Климович л. и. Құран, оның шығу тегі және мифологиясы туралы кітап. – М., 1986. 
6.
Крювелев и.А. діндер тарихы. - М., 1988, Т.2. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: