Ж.А.Аралбаев. Вокализм казахского языка

430

методы и приемы фонетических исследований. Характерно, что каждая 

из  этих  школ  стремится  выработать  собствен ную  терминологию 

для  определения  тех  или  иных  понятий  и  категорий  фонетики  и 

фонологии, к сожалению, не всегда доступ ную даже для специалистов 

данного  про филя,  что  в  известной  степени  осложняет  изучение 

существующих  методов  фонетиче ских  исследований.  В  этой  связи 

работа  Ж.А.Аралбаева  приобретает  важное  на учно-познавательное 

значение:  она  дает  возможность  казахским  языковедам  и  широкому 

кругу  тюркологов  ознакомиться  с  различными  воззрениями  на  те  или 

иные  вопросы  фонетики  и  фонологии,  помогает  изучить  и  понять 

принципиальные  основы  различных  методов  лингвистического 

анализа ведущих направлений и школ как в Советском Союзе, так и за 

рубежом. С этой точки зрения интересно определение, данное автором 

понятию  «фонема»,  являю щемуся  краеугольным  камнем  современной 

лингвистической науки, получившему в трудах известных отечественных 

и  зарубе жных  языковедов  разнообразные,  а  порою  и  противоречивые 

характеристики.

Надо  признать,  что  современная  наука  о  звуковой  системе  языка 

немыслима  без  применения  экспериментально-фонетических  методов 

исследования  речи.  Приведенные  в  книге  Ж.А.Аралбаева  данные 

о  выделении  дифференциальных  признаков  ударных  и  безударных 

гласных казахского языка, полученные методом спектрального анализа, 

представляют  несомненный  интерес.  Разработка  этого  вопроса  велась 

под  руководством  акад.  С.  К.  Кенесбаева  при  участии  известных 

московских  фонетистов  Л.П.Блохиной  и  Р.К.Потаповой.  Однако  в 

комплексном  его  решении  существенную  роль  сыграли  результаты 

экспериментальных  исследований,  полученные  автором  в  строгом 

соответствии  с  требованиями  эксперимента.  Для  подбора  97  слов, 

включающих 14 моделей, ему пришлось провести тщательный анализ 

большого  количества  двусложных  и  трехсложных  слов  казахского 

языка, произвести записи на ферромагнитную ленту и организовать их 

прослушивание. Качественное выполнение эксперимента содействовало 

успешному решению сложных задач исследования казахской фонетики.

Данные  спектрального  анализа  гласных  казахского  языка 

автор  дополняет  подробным  описанием  такого  важного  для 

характеристики  гласных  компонента,  как  длительность.  Обработка 

данных  экспериментальных  исследований  производилась  методом 

вариационной  статистики.  Установлено  наличие  определенной 

431

количественной редукции гласных в зависимости от их позиции в слове. 

В  работе  приводятся  интерес ные  сведения  из  области  акустической 

фонетики.

Лингвистическая  наука,  изучающая  язы ковые  явления,  на  данном 

этапе  развития  неизбежно  соприкасается  как  с  различны ми  смежными, 

так и точными науками. По этому не удивительно, что фонетический строй 

современного казахского языка начал изучаться при помощи математического 

анализа.  Ж.А.Аралбаев,  пользуясь  мето дом  математической  статистики, 

определяет  частотность  или  вероятность  гласных  фонем  в  казахском 

языке  и  информацию,  которую  несет  каждая  из  этих  фонем.  Учитывая 

специфическую особенность фонетической природы тюркского вокализма, 

автор  раздельно  анализирует  гласные  начального  и  неначального  слогов, 

иллюстрируя каждую подсистему таблицами.

Важное  практическое  значение  имеет  со поставительное  изучение 

явлений  в  обла сти  вокализма  казахского  и  уйгурского  язы ков:  довольно 

четко  и  дифференцированно  выступают,  например,  позиционные  оттен ки 

и другие особенности гласных фонем казахского языка при сравнительной 

харак теристике  их  с  соответствующими  гласны ми  уйгурского  языка. 

Значительное внима ние в работе уделено вопросу об историче ском развитии 

отдельных  фонем.  Из  извест ных  в  прошлом  теорий,  рассматривающих 

причины  всевозможных  фонетических  изме нений  в  поступательном 

процессе  развития  системы  звуков  конкретных  языков,  Ж.А.Аралбаев 

считает  наиболее  приемлемой  «теорию  экономии»,  которая  дает  более 

ар гументированное  объяснение  причины,  по добных  изменений.  Автор, 

безусловно, сто ит на правильных научных позициях, утве рждая, что всякие 

фонетические изменения должны изучаться в единстве языка и речи.

В  работе  проводится  тщательный  фоно логический  анализ 

морфонологической  структуры  языковых  единиц:  основ  и  сло-

вообразовательных  морфем.  Автором  затро нут  вопрос  о  сложной 

природе словесного ударения и определен круг актуальных фо нетических и 

фонологических проблем, ре шение которых даст возможность специа листам 

правильно осмыслить и определить пути исторического развития казахского 

языка  вообще  и  закономерности  изменений  его  фонетической  системы  в 

частности.

Решение  Ж.А.Аралбаевым  ряда  проб лемных  вопросов  казахской 

фонетики на уровне современной лингвистической науки дает право считать 

его работу «Вокализм казахского языка» качественно новым ис следованием в 

казахском языкознании. Вполне возможно, что отход автора от тра диционного 

432

толкования  фактов  и  фонети ческих  явлений  может  вызвать  и  возраже-

ния.  Однако,  несомненно,  одно,  что  рецензи руемая  работа  стимулирует 

дальнейшее углубленное исследование затронутого в ней вопроса.

Работа  Ж.А.Аралбаева  не  лишена  и  отдельных  недочетов.  Как 

утверждает  сам  автор,  книга  рассчитана  не  только  на  специалистов-

фонетистов,  но  и  на  широкий  круг  научных  работников,  преподавателей, 

аспирантов и студентов филологических факультетов. Однако насыщенность 

текста  узкопрофессиональными  терминами,  боль шое  количество  формул 

и  таблиц,  не  снаб женных  доходчивыми  разъяснениями  и  тол кованиями,  в 

известной степени осложняет понимание сущности выдвигаемых научных 

положений.  Автору  необходимо  было  учесть,  что  его  работа  относится  к 

числу немногих исследований по тюркской фоне тике, ведущихся на основе 

применения  экс периментальных  методов,  и  поэтому  ему  следовало  бы 

более четко разъяснить все «нововведения» и найти более доступные формы 

научной интерпретации фонетиче ских законов, а также иллюстраций разно-

образного  экспериментального  материала  (осциллограмм,  спектрограмм  и 

пр.).

Несмотря  на  перечисленные  недочеты,  книга  Ж.А.Аралбаева  – 

серьезное исследо вание в области казахской фонетики, содер жащее много 

новых  наблюдений  и  ценных,  выводов  о  сложной  природе,  вокализма. 

Следует отметить исчерпывающее использо вание автором связанной с темой 

научной  литературы  как  советской,  так  и  зарубеж ной,  что,  несомненно, 

способствовало повы шению теоретического уровня работы.

Академия Наук СССР. Советская тюркология, №2, 1971.

(Соавт. А. Джунусбеков)

Үлкен жұмыстың тырнақалдысы

Әдеби тілдің, оның әр стилінің нормасын сақтап, тілдік тәсілдерді 

шеберлікпен  пайдалана  білу  мәселесін  бір  жағынан,  нормативтік 

грамматика мен нормативтік лексикология қарастыратын болса, екінші 

жағынан,  стилистика  іздестіреді.  Сол  себептен  стилистика  саласына 

арналған  зерттеу-талдауларға  зәрулігіміз  өзінен-өзі  аян.  Осы  зәрулікті 

өтейтін бір кітап жақында қолымызға тиді. Ол – жоғарғы оқу орындары 

студенттеріне арналған оқулық. 

Бұл  –  қазақ  тілінің  стилистикасына  белгілі  бір  жүйемен  тұтас 

курс  ретінде  сөз  ететін  тұңғыш  еңбек.  Демек,  оның  құндылығы  мен 

кемістігі көп жағдайда осы тұңғыштығына, соныдан түскен алғашқы із 

екендігіне  байланысып  жатады.  Стилистика  мәселелері,  оның  зерттеу 

433

объектілері  мен  методикасы  қазақ  тіл  білімі  былай  тұрсын,  жалпы 

отандық тіл білімінде әлі күнге дейін түбегейлі шешіліп, айқындалған 

емес. Сондықтан да бұл кітап жазылуында авторлар бірқатар қиындық 

көрсе керек-ті. 

Бұл кітапта негізгі талданған мәселе – жазба әдеби тіл стильдері, оның 

ішінде көбірек көңіл аударылғаны көркем әдебиет пен публицистикалық 

стильдер.  Бұл  заңды  да.  Өйткені  стилистиканың  мақсаты  дұрыс,  әсем, 

әсерлі жазуға (немесе әдеби түрде сөйлеуге), мәнерлегіш тіл тәсілдерін 

стиліне қарай орынды пайдалануға үйрететін болса, қалың бұқара жиі 

пайдаланатын  ең  басты  стильдерді  молырақ  сөз  ету  орынды  болып 

шығады.  Сөз  етіп  отырған  оқулықтың  құнды  жері  осы  стильдердің 

әрқайсысына  орынды  мысал  тауып,  нормасы  мен  ауытқитын  сәттерін 

көрсетіп бергендігінде. 

Авторлар  сын  есімнің  салыстырмалы,  күшейтпелі,  асырмалы 

шырай түрлері ғылыми стиль мен кеңсе (іс-қағаздар) стилінде аса сирек, 

көп  реттерде  тіпті  тұлғалар  екенін  айқындап,  бірер  мысал  келтіреді. 

Айталық,  кеңсе  қағазында  (есеп,  бұйрық  тағы  басқалар)  «Заводтың 

бірінші  цехы  айлық  жоспарды  12  процент  артығырақ  орындады»  деп 

жазу стилистикалық қате болар еді. 

Екінші  мысал:  авторлардың  байқауынша,  кеңсе  мен  ғылыми 

стильдерде  автордың  субьективтік  көзқарасы,  қатынасы  көбінесе 

көрінбейтін  болғандықтан,  бұларда  (М.  Балақаев,  Е.  Жанпейісов,  М. 

Томанов, Б. Манасбаев. «Қазақ тілінің стилистикасы». Алматы, «Мектеп» 

баспасы,  1966  жыл.)  кішірейткіш  мәндегі  жұрнақты  сөздер  (ұзындау, 

қисықтау, қызғылт, сарғыш, босаң, сидаң, қоңырқай т.б.) қолданылмауға 

тиіс.  Айталық,  колхоздың  ақпар  қағаздарында,  стилистикалық 

мәліметтерінде «Әрбір 10 сиырдан 10 бұзауқан алдық» деп жазу күлкілі 

болар еді, - дей отыра, бұл зерттеушілер ғылыми әдебиетте «кітапша», 

«бұтақша»,  «бозша»  (торғай),  «мишық»  сияқты  термин  сөздер 

қолданылатындығын,  бірақ  бұлардағы  кішірейткіш  жұрнақтардың  өз 

мәнін жоғалтып, нақты ұғымды білдіретін нақты термин жасап тұрғанын 

дұрыс көрсетеді. 

Оқулықтың тұрқы мен обьектілері дұрыс құрылып, дұрыс алынған. 

Мұнда  авторлар  орыс  тілі  стилистикасына  арналған  курстың  (А.  Н. 

Гвоздев.  Очерки  по  стилистике  русского  языка.  1965)  құрылымын 

басшылыққа  алғанын  айтады.  Соған  қарамастан,  «Қазақ  тілі 

стилистикасы»  орыс  оқулықтарының  соңынан  ізбе-із  кетпей,  қазақ 

тілінің өз ерекшеліктерінен шығатын кейбір тақырыптар мен тәртіптерді 

434

енгізген.  Кітап  авторлары  әр  алуан  сөздіктердің  әр  түрлі  стильдерді 

дұрыс танып пайдалануға септігі тиетінін айта келіп, қазақ тіліне қатысты 

күні  бүгін  қолымызға  тиіп  отырған  сөздік  түрлерін  қысқаша  сипаттап 

өткен. Сондай-ақ орыс оқулығына қарағанда, мұнда «Фразеология» деген 

бөлім өз алдына бөлек шығарылып, молырақ талданған. Бұл да орынды 

тәрізді. Қазақ тілі – тұрақты сөз тіркестеріне өте бай тіл. Оның бұл қасиеті 

күллі  түркі  тілдерінің  ішінен  де  ерекше  көзге  түседі.  Авторлар  бұл  төл 

тұлғалардың аударма арқылы да толығып жатқанын әңгіме еткен. 

Стилистиканың  бұл  оқулығы  сырт  қарағанда  грамматика  мен 

лексикология курсына ұқсайтын да сияқты. Бұл да заңды. Стилистика тек 

әрбір функционалдық стильдің ерекшелігін көрсетуде ғана емес, маңызды-

маңызды  тілдік  амал-тәсілдердің  әдеби  нормасын  білдіруді  көздейді. 

Сондықтан оқулық авторлары сөз болатын әрбір категорияны грамматика, 

лексика оқулықтарындағыша баяндап беріп, содан кейін оның стильдегі 

қолданыстарын  сөз  етеді.  Бірақ  мұндай  морфологиялық,  синтаксистік 

категориялар грамматикалардағыдай түгел қамтылмайды. Сөз таптарының 

контексте  қолданылу  ерекшеліктерін  біршама  сәтті  фактілермен  талдап 

береді. 

Оқулықта  грамматика  мен  лексикология  кітаптарында  арнайы 

айтылмай  жүрген  пікірлер  де  бар.  Мысалы,  сөз  мағынасының 

экспрессиялық өңі кейде сөздің тікелей өз мағынасынан келіп шығатын 

болса, басқа біраз сөздердің экспрессиялық бояуы қолданыла келе, белгілі 

бір контекстік қоршауға түскенде ғана көрінетіндігі кітапта қысқаша түрде 

арнайы сөз етіледі. Мысалы, әдеби нормадағы «қала», «заман» сөздерінің 

орнына көркем шығармада (әсіресе поэзияда) «шаһар», «замана» сөздері 

қолданылса,  соңғыларынан  пафостық  әуен,  поэтикалық  сарын  сезіліп, 

экспрессиялық  бояуы  қоюырақ  шығады  (49-бет).  Біздің  байқауымызша, 

бұл да қазақ тілі стилистикасының әлі қозғаусыз жатқан тың мәселелерінің 

бірі. Рас, оқулықтарда мұндай мәселелерге алғашқы барлау ғана жасалған, 

бірақ соның өзі де еңбекке әжептәуір ұтымды сипат беріп тұр. 

Оқулық кемшіліксіз де емес. Ең алдымен, әрбір категорияға немесе 

сол  категорияның  бір  стильде  дұрыс,  бұрыс  қолданылуына  келтірілген 

бірсыпыра мысалдар дәл емес. Мысалы, «қанжылату» мен қанды ауыз» 

дегендердегі «қан» сөзін емесе «ауылдық», «ауылдың» сөздері бір түбірдің 

бірі жұрнақты, бірі жалғаулы тұлғалары. Сондай-ақ «бармақпын», «бармақ 

едім»  тәрізді  баяндауыштық  қызметте  жұмсалатын  морфологиялық 

тұлғалар көбіне-көп жазба тілге тән (133-бет) деген тәрізді үзілді-кесілді 

тұжырымға да келісе қою қиын. 

435

Оқулықтың  «Грамматикалық  стилистика»  атты  II  тарауы  тәуір 

жазылған, мұнда – бұрынды-соңды айтылмаған көптеген жаңа байқаулар, 

тұжырымдар да бар. Дегенмен бұл бөлімді әлі де толықтыра түсуге болар 

еді. Әсіресе морфологиялық синтаксистік синонимдер кеңірек баяндалуы 

керек.  Өйткені  стилистиканың  басты  обьектісінің  бірі  –  синонимика. 

Сондай-ақ стильдік бояуға, әр алуан экспрессияға бай еліктеуіш сөздер 

жайлы  оқулықта  мүлдем  айтылмаған.  Күрделі  ойды  білдіруде  жеке 

жазушылардың,  әсіресе,  журналистер  мен  аудармашылардың  кейде 

қате жіберулері, бір жағынан, өз бастарының жауапсыздығынан болса, 

екінші  жағынан,  кейбір  логика-грамматикалық  және  стилистикалық 

заңдылықтарды  білмегендіктерінен,  яғни  тіл  мамандарының  әлі  күнге 

дейін  қалың  жұртшылыққа  оны  дұрыс  таныта  алмауынан.  Сондай-ақ 

қазақ тілінде құрмалас сөйлемдерді дұрыс құру тәсілдері де стилистика 

курсынан орын алуы қажет еді. 

Кітап әрі оқулық, әрі стилистика туралы болғандықтан ба, тілі жатық, 

сөйлемдері ықшам. Сөйте тұра, бірді-екілі стильдік жағынан үйлесімсіз 

тіркестер,  сөйлемдер  кездесіп  қалатыны  сәл  ыңғайсыз.  Мысалы,  11 

бетте  «ал  ауызша  тілде  тек  адамның  өзімен-өзінің  жеке  жеке  сөйлесуі 

ғана монолог арқылы беріледі» дегенді оқимыз. Жалғыз адамның өзімен 

өзі сөйлеспейтіні белгілі емес пе? Сол сияқты «тұрақты сөз тіркестері 

стильдік мақсатта авторлық өңдеумен (!) қолданылады» (108-бет) тәрізді 

стильдік кедір-бұдырлар, кітап стилистика жайлы болғандықтан, мұндай 

кездеспегені жөн еді. 

Қорыта келгенде, сөз етіп отырған оқулық қазақ тілі стилистикасынан 

дұрыс мағлұмат беретін, болашақ мұғалім, журналист, ғылым қызметкері 

болып  шығатын  студенттерге  аса  қажет,  әрі  пайдалы  кітап.  Бұл  еңбек 

тек студенттер емес, мұғалімдерге, баспа қызметкерлеріне, жазушылар 

мен  журналистерге  де  айтарлықтай  көмек  беретіні  сөзсіз.  Әрине,  біз 

осы  оқулықпен  қазақ  тілінің  стилисика  мәселелері  толық  зерттеліп, 

баяндалып  болды  деуден  мүлде  аулақпыз.  Бұл  –  үлкен  жұмыстың 

тырнақалдысы ғана.

«Қазақстан мұғалімі», 2 июнь 1966.

(Р. Сыздықовамен бірге). 

Өмір талабына сай оқулық

Мәдениет,  оқу-білім  саласындағы  барымыз  бен  жоғымызды,  орын 

алып  келе  жатқан  олқылықтарымыз  бен  қол  жеткен  табыстарымызды 

сөз еткенде, өресі биік бүгінгі өміріміздің деңгейін, сол өмірдің болашақ 

436

тұлғасы  –  совет  жастарының  рухани  талап-талғамын  ескермеуге 

болмайды.  Өйткені  бүгінгі  жастар  ғылым  мен  техниканың  мейлінше 

қарыштап  дамыған,  мәдениетіміздің  барынша  гүлденген  дәуірінде 

жасаушы талғампаз ұрпақтар.

Сондықтан  да  жастардың  тәрбиесі,  оларға  жүйелі  де  терең  білім 

беру – бүгінгі таңда оқу-ағарту саласында қызмет етуші қауымды қатты 

толғандырып,  ойландыратын  күрделі  де  жауапты  мәселелердің  бірі.

Осыған  орай  біздің  республикамызда  да  кейінгі  уақытта  жедел  қолға 

алынып, жіті істелініп жатқан игілікті істер аз емес. Осы іспетті істердің 

бастысы  деп  біз  жаңа  қабыданған  оқу  программаларына  сәйкес  қазақ 

мектептері үшін тыңнан жазылып жатқан, тіпті жазылып, қалың оқушы 

қауымның қолына тиіп үлгрген кейбір оқулықтарды атаған болар едік. 

Солардың бірі – өткен жылы «Мектеп» баспасынан шыққан доцент Әмеди 

Хасеновтің VIII класс оқушыларына арналған «Қазақ тілі» оқулығы

1

.

Есімі оқырман қауымның оқулықтар мен оқу құралдарының авторы 

ретінде  көптен  таныс  ұстаз-ғалым  Әмеди  Хасеновтің  бұл  кітабы  жаңа 

программа  негізінде  жазылып,  алғаш  дүниеге  келген  соны  әрі  жаңа 

туынды  болып  саналады.  Сондықтан  бұл  еңбекке  қояр  талабымыз  да, 

талғамымыз да айрықша.

Жалпы  оқулық  атаулыға  қойылатын  талап,  біріншіден,  оқылатын 

пәннің  ғылым-білім  негізін  терең  де  жүйелі  түрде  дұрыс  түсіндіру, 

екіншіден, сол пәнді оқыту арқылы, оқушының сана-сезімін өсіретін, ой-

өрісін кеңейтетін қызғылықты да тартымды мол мағлұматтар беру.

Бұл оқулықтың бұрынғы оқулықтардан басты айырмашылығы неде 

деген  заңды  сұраққа  жауап  беру  үшін  ең  алдымен  екі  түрлі  жағдайды 

аңғартқан мақұл. Біріншіден, оқулық VIII класс балаларына тіл туралы 

жалпы  мағлұмат  беріп,  ана  тілінің  негізгі  даму  заңдылықтарын  жетік 

меңгеруге  үйретсе,  екіншіден,  сол  алған  теориялық  білімді  күнделікті 

өмірде  дұрыс  пайдалана  білуге,  сауатты  оқып-жазуға  баулиды,  тіл 

мәдениетін  арттыруға  шақырады.  Осыған  сәйкес  жаңа  оқулықтың 

құрылысы,  жүйесі,қарастырылған  мәселелерінің  мазмұны  мен  көлемі 

жағынан бұрынғы оқулықтардан бірқатар айырмашылығы бар. Мысалы, 

оқулық  үлкен-үлкен  бес  тараудан  тұратын  болса,  соның  төртеуі,  атап 

айтқанда,  «Тіл  туралы  мәлімет»,  «Стилистика»,  «Қазақ  орфографиясы 

мен  орфоэпиясы»  және  «Байланыстырып  сөйлеуді  дамыту»  сияқты 

тарауларды,  бұрын-соңды  сөз  бола  қоймаған  мүлдем  тың  мәселелерді 

қамтиды.

1 Ә. Хасенов. Қазақ тілі. VIII класқа арналған оқулық, «Мектеп» баспасы, Алматы, 1970, 

203 бет.

437

«Тіл  туралы  мәлімет»  деп  аталатын  осы  алғашқы  бөлімде  автор 

жалпы тілдің шығу  тарихы мен даму заңдылықтарын, тілдің мәні мен 

қоғамдағы қызметін сөз ете келіп, қазақ тілінің социалистік ұлт тілі, әдеби 

тіл іспетінде қалыптасуы мен оның совет дәуірі тұсында қарыштап дамуы 

жайында тұжырымды пікір айтып, осы күнге дейін мектеп оқушыларының 

назарынан тыс қалып келе жатқан көптеген күрделі де қызық мәселелерден 

мәліметтер береді. Осы бөлімде автор оқушыларына совет дәуірі тұсында 

қазақ тіл білімінің дербес пән ретінде қалыптасқандығын аңғарта келіп, 

оның  тілдің  жеке-жеке  құбылыстарын  (фонетикасын,  лексикасын, 

грамматикасын)  тәптіштеп  тексеретіндігін  және  сол  арқылы  жалпы  тіл 

дамуына,  әдеби  тілдің  күн  санап  өсуіне,  жүйеге  келіп  ширай  түсуіне 

көмегін тигізіп отырғандығын сөз етеді.

Осы тұста айта кететін бір жәйт – ол автор соншама күрделі, ғылыми 

терең  ұғымдарға  анықтама-түсінік  бергенде  әдеттегі  «академиялық 

толғаудан», сірескен сөз тізбектерінен әрдайым өзін аулақ ұстайды. Терең 

мағыналы  ғылми  түсініктердің  оқырман  жүрегіне  бірден  жол  тауып 

жатуы,  біздің  байқауымызша,  тек  автор  тілінің  жеңіл  де  жатық,  тілдік 

қағидаларының дәл де тұжырымды болуында ғана емес. Бұл педагогикалық 

шеберліктің басқа да сыры бар екен: оқулықта автор жалаң баяндау мен 

құрғақ ережеге бой ұрудан көрі, тіл мәселелерінің көптеген мән-жайын, 

сыр-сипатын сол мәселелерге байланысты не тікелей қатысты қосымша 

материалдар арқылы ашып беруді мақсат етеді. Ал бұл материалдардың 

өзіне келсек, олар тіл тарихы мен сөз төркінінен сыр шертетін, халықтардың 

салт-сана,  этнографиясы,  географиялық,  социологиялық  жағдайын 

баяндайтын неше алуан қызығарлық фактілерден тұрады. Бұлардың бәрін 

автор негізгі тіл қағидаларымен шебер байланыстра білген. Бірде жаттығу, 

бірде тапсырма, бірде сұрау-жауап ретінде алма-кезек араласып отыратын 

бұл  фактілерден  тақырыптың  автордың  өзіне  тән  методикалық  әдіс-

тәсілдері де байқалып қалады. Мысалы, ұзын-сонар желісімен қабыстыра 

беруде  оқулықтағы  9-жаттығуды  алайық.  Мұнда  пролетариаттың  ұлы 

көсемдері Маркстің, Энгельстің және Лениннің, көп тіл білгендігі туралы 

фактілер  кетірілген,  Автор  оқушыларына  бұл  жаттығуды  «оқып  шығып 

мазмұнын  біліп  алыңдар»  деп  кеңес  береді.  Өте  орынды.  Өйткені  бұл 

материалдың  тәрбиелік  маңызын  былай  қойғанда,  оны  автор  тілдің 

әлеуметтік, қоғамдық мәнін түсіндіру үшін де ретті пайдаланып отыр.

Осы  тәрізді  материалды  біз  оқулықтың  ұзына  бойынан  жиі 

кездестіреміз.  Мысалы,  «Қазақ  тілі  туралы  мәлімет»  деп  аталатын 

параграфта ана тіліміздің құдіретті күші мен көркемділігі сөз болса, оны 

438

автор Абай мен С. Мұқановтың тіл туралы айтқан тамаша өлеңдерімен 

тұжырымдайды.  Ал  енді  осы  параграфқа  берілген  10-жаттығудан 

оқушылар С. Торайғыров пен қырғыз ақыны Б. Сарноғаевтың ана тілін 

сүюге, жетік те жете білуге шақыратын жалынды сөздерін оқып ғибрат 

алады.

Оқулықты осылайша құру, біздің пайымдауымыз бойынша, оның 

құндылығын арттыра түсетін тәрізді.

Ә. Хасеновтің «Қазақ тілі» оқулығындағы сөз болатын әрі тың, әрі 

күрделі тараудың бірі – стилистика. Олай деуіміздің себебі: стилистиканың 

тексеретін объектісі жалпы әдеби тілдің көптеген мәселелерімен тығыз 

байланысты.  Автор  стилистианы  «тіл  матералдарының  мағынасына, 

әсеріне қарай пайдалана отырып, ойды дәл, анық және тартымды етіп 

жеткізе  білу  үшін  қолданылатын  құралдар  туралы  ілім»  (38-бет)  деп 

анықтай отырып, оның практикалық маңызын баса көрсетуге тырысады.

Шынында да, VIII класс оқушыларына стилистика бойынша дәйекті 

де  терең  білім  беру  үшін  автордың  жалаң  ережелерден  көрі  нақтылы 

мысалдар  мен  жаттығуларды  көбірек  келтіріп,  дағдыландыруын 

құптамауға болмайды. Өйткені тіл ұстарту өнері – өте қиын әрі қызықты 

өнер. Бұл өнерге жас ұрпақты үйрету, оның сырларын ашып, шешендікке 

баулу, шебер сөйлеуге үйрету, көп машықтануды талап ететін өте жауапты 

іс.

Екіншіден,  стилистика  бұрын-соңды  өз  алдына  жеке  пән  ретінде 

мектепте оқытылған емес. Мектептерді былай қойғанда, ол жоғары оқу 

орындарының  өзінде  де  тек  кейінгі  3-4  жылдар  ішінде  ғана  оқытыла 

бастады. Сондықтан болуы керек, бұл пән күні бүгінге дейін теориялық 

жағынан терең зерттеліп, әлі белгілі бір жүйеге түсе қойған жоқ

2

.

1

 Бұл 

жағдай, әлбетте, мектеп оқулығын жасауда да көп қиыншылықтар туғызып 

отыр.  Әйткенмен,  оқулық  авторы  өз  оқырмандарына  стилистиканың  көп 

мәселелерінің  ішінен  қажетті  дегендерін  ғана  таңдап  алып,  тұжырымды 

ережелер  арқылы  дұрыс  бере  білген.  Соның  өзінде  де  15  параграфтан 

тұратын.  «Стилистика»  тарауында  стилистиканың  көптеген  мәселелері 

қамтылатындығы  байқалады.  Мұнда  автор  стиль  және  стилистика  деген 

ұғымның не екенін, стилистика пәнінің қандай салалары бар екенін әдеби тіл 

мен тіл мәдениетінің өзара байланысын, стильдің түрлерін, тілдік құралдар 

және  олардың  стильге  қатынасын  тағы  басқа  мәселелерді  сөз  етеді.  Сөз 

еткенде де, бұл ұғымдарды жас балалардың көңіліне қонарлықтай етіп, жеңіл 

тілмен, қызықты етіп баяндайды.

2  М. Балақаев, Е. Жанпейсов, М. Томанов, Б. Манасбаев. Қазақ тілінің стилистикасы, 

Алматы, 1966.

439

Орынды  да  шебер  қолданылған  мысалдар  мен  жаттығу  текстері 

автордың теңеу, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха сияқты көркем тіл 

тәсілдерінің мән-жайын терең түсінуге, оларды тәжірибе жүзінде, сөз саптау 

өнерінде  толық  меңгеріп,  кәдесіне  жаратуға  үйрететіні  сөзсіз.  Сонымен 

бірге оқушылардың осылайша стилистика жүйесін үйренуі олардың әдебиет 

сабағынан  алған  білімін  баянды  етуге  де,  эстетикалық  талғамының  арта 

түсуіне де көмегін тигізетіні талассыз. Өйткені олар стилистика бойынша алып 

отырған теориялық тұжырымдарды, тіл шеберлігінің үлгісін өздеріне көптен 

таныс  ақын-жазушылардың  қаламынан  туған  ғажайып  сөз  кестелерінен 

тауып, үйреніп отыр. Айта кету керек, осыған орай тіл мен әдебиет пәндерін 

салыстыра, байланыстыра оқытса, тым тәуір болар еді. Өйткені шығарманың 

көркемдік ерекшелігі, жазушыынң тіл шеберлігі деген мәселелер көпшілік 

жағдайда сөз болып отырған стиль, стилистика мәселелерімен тонның ішкі 

буындай  бір-біріне  жақын,  жалғас  және  тығыз  байланысты  дүниелер 

ғой.  Онсыз  шығарма  жазуда  әдебиет  пен  тілдің  бірлігі  сақталмақ  емес. 

Осының салдарынан мектеп бітіріп келіп, жоғары оқу орындарына түсетін 

оқушылар  өздерінің  ойын  әдеби  шығарма  негізінде  бір  сыдырғы  дұрыс 

жеткізгенімен,  көпшілік  жағдайда  тіл  шеберлігі,  сөз  саптауы  жетпей 

жатады. Бұл кемшіліктің арғы төркіні, сайып келгенде, осы күнге дейін 

оқушылардың  стилистика,  стиль  өнерінен  құралақан  болып  кетуінде 

жатыр,  тіл  мен  әдебиеттің  толысып,  тоғысатын  жерін  дөп  басып,  соны 

үйретпей келуіміздің салдары.

Міне,  осы  тұрғыдан  алып  қарағанда,  Ә.Хасеновтің  «Қазақ  тілі» 

оқулығындағы «Стилистика» бөлімі тіл мәдениетіне байланысты өте зәру 

мәселелерді программа талабына сай дұрыс сөз етеді.

Сонымен  қатар  бұл  бөлімнің  кейбір  кемшіліктері  де  жоқ  емес. 

Біріншіден,  оқулықта  тек  лексикалық  стилистика  ғана  сөз  болған 

да,  грамматикалық  стилистика  назардан  тыс  қалған.  Автор  тілдің 

морфологиялық  және  де  синтаксистік  құралдары  «әдеби  тілде  дұрыс 

сөйлеп, дұрыс жаза білудің басты шарты» (89-бет), деп ескертсе де, бұл 

туралы арнайы талдау жасап, толық түсінік бермейді. Екіншіден, троптар 

мен фигуралардың «поэтикалық» және «тілдік» деп аталатын түрлерінің 

ара-жігі  ажыратылмаған.  Айталық,  қиындықтың  тауы  поэтикалық 

метафора болса, тауы шағылу – тілдік метафора. Сондай-ақ, тіршіліктің 

қазаны қайнау – поэтикалық та, ал қазаны қайнау – тілдік. Ақ бұлт пен 

ақ  көңіл,  қара  ой  мен  қара  ниет  те  сондай.  Міне,  осылардың  айырым 

белгілерін айтып, бір-біріне ауысу заңдылықтарын сөз ету керек еді. Бұл 

жөнінде автор оқулықтың келесі басылуында ойланар деп сенеміз.

440

Оқулықтың үшінші бөлімінде қазақ орфографиясы мен орфоэпиясының 

мәселелері әңгіме болады. Рас, орфография ережелері 5-7 класс оқулықтарында 

бұрын да зат есімнің емлесі, сын есімнің емлесі,біріккен сөздердің емлесі, 

қос сөздердің емлесі болып, әрбір грамматикалық категорияның түұсында 

беріліп  келді.  Ал  Хасеновтің  оқулығында  орфография  ережелері  дәстүрге 

айналған ереже бойынша емес, тұтас бір жерде, белгілі бір жүйе тәртібімен 

беріліп отыр. Автор қолданып отырған бұл әдіс, біздіңше, өзін толық ақтайтын 

сияқты.  Себебі,  бұл  тәсіл  оқушыларға  орфография  туралы  және  оның  өз 

алдына  тіл  білімінің  жеке  саласы  екенін  мықтап  түсіндірсе,  екіншіден, 

материалдың бұлайша жүйелі түрде түгел қайталануы оқушылардың төменгі 

кластарда алған білімдерін әлі де пысықтай түсуге, олардың жазу тіліндегі 

маңызын толық түсінуге, жете меңгеруге мүмкіндік тудырып отыр.

Автордың  орфография  ережелерін  белгілі  принциптер  бойынша 

(дәстүрлі  принцип,  морфологиялық  принцип,  фонетикалық  принцип) 

топтап беруінің тағы бір тиімді жағы бар. Мәселен, бұрынғы орфография 

ережелері бойынша «сөз былай жазылады, сен де солай жазып машықтан, 

басқаша жазсаң, қате болады» деген түрде үйретіліп келген. Бұл әдіс өзін әр 

уақытта ақтай бермейді. Осыны байқаған автор ережелерді орфографиялық 

принциптерді  қазық  ете  отыра  үйрету  тәсілін  пайдаланады,  яғни  белгілі 

бір сөздің жазылу емлесі белгілі бір принципке байланысты екенін, ал ол 

принциптің белгілі бір заңдылыққа сүйенетінін тәптіштеп түсіндіреді және 

соған  оқушылардың  көзін  толығымен  жеткізеді.  Бұл  бөліммен  танысқан 

оқушылар бүкіл қазақ жазуының үш қана принципке сүйенетінін жақсы біліп 

отыр. Ендігі жерде олар сол заңдылыққа сүйене отырып, өздері-ақ ережелерді 

пайдаға асыра алады.

  Орфоэпия  ережелері  де  мектеп  оқулығында  күн  тәртібіне  жүйелі 

түрде  бірінші  рет  қойылып  отыр.  Оқулықтағы  орфоэпия  мәселелеріне 

арналған параграфты әңгіме етіліп отырған бөлімнің сүбелі мәселесі деп 

қарауға болады. Себебі дұрыс оқу мен дұрыс сөйлеудің қажетті екендігін 

автор нақтылы мысалдармен дәлелдеп берген.

«Қазақ  орфографиясы  мен  орфоэпиясы»  бөлімінде  де  жаттығулар 

өте көп. Жаттығулардың барлығының мақсаты бір болғанымен, оларды 

талдау  әдістері  әр  түрлі.  Бұл  –  оқулықтың  жақсы  жағы.  Ал  орфоэпия 

мәселелеріне  арналған  жаттығулар  тым  аз.  Және  ол  жаттығулар  бір 

ғана  әдіспен  берілген.  Мәселен,  кішгірім,  бірнеше  текст  алып,  оны 

транскрипциялап көрсетсе және ондай текстерді оқушылардың өздеріне 

транскрипциялатса, олардың беретін білімдік пайдасы аса түскен болар 

еді.

441

Ә. Хасеновтің оқулығындағы «Байланыстырып сөйлеуді дамыту деп 

аталатын бөлім де – тың бөлім. Бұл бөлім бүкіл оқулықтың қорытындысы 

іспеттес. Олай дейтініміз бұл бөлімде оқушылар өздерінің,тіл тарихынан, 

стилистикадан, орфография, орфоэпиядан, тыныс белгілерінен жыл бойы 

алған білімдерін өздігінен қолдануға мүмкіндік алып отыр. Бұл бөлімнің 

оқушылар  үшін  тиімділігі  –  ол  оқушыларды  әңгіме,  шығарма,  мақала, 

баяндама,  рецензия,  өмірбаян,  хат,  күнделік  жазудың  жөн-жобасымен 

таныстырады.  Мұның  өзі,  сөз  жоқ,  оқушылардың  ойлау  қабілетінің 

дамуына  әсер  етіп,  олардың  өздері  көріп-біліп  жүрген  нәрселерін 

дұрыс  танып,  олардан  дұрыс  қорытынды  шығаруына  көмектеседі, 

жазуға машықтандырып, сөз өнерінің алғашқы элементарлық әдістерін 

үйретеді. Дәл осы арада оқушыларға стилистикадан алған білімнің тым 

қажетті екендігі бір байқалады. Сөз мағыналарын дұрыс ажырату, керекті 

сөздерді дұрыс таңдап алу, ойды әсерлі, көркем етіп жеткізе білу сияқты 

стилистика қағидалары осы бөлімде оқушылар кәдесіне жарап отыр.

Біз  оқулықтағы  «Пунктуация»  бөліміне  арнайы  тоқталмауды 

жөн  көрдік.  Себебі:  бұл  мәселе  бұрынғы  оқулықтарда  да  Ә.  Хасенов 

тарапынан  жазылып,  біраз  жылдардан  бері  мектептерде  оқытылып, 

тиісті дұрыс бағасын алған болатын.

 «Қазақстан мектебі», № 3, 1971.

(Т. Қоңыровпен бірге)

жүктеу/скачать 2,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: