Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетіінің тапсырысы бойынша
Энциклопедия шығару – өркениетті қадам
жүктеу/скачать 2,8 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Вклад в киргизское языкознание
- Проблемы казахской региональной лексикографии
- Результат многолетнего исследования карачаево-балкарского языка
Энциклопедия шығару – өркениетті қадам – Қай-қай елдің, мемлекеттің болсын өз даму деңгейі болады. Бұл сол елдің әдеби, мәдени, тарихи жетістіктерінен көрініс табады. Ал, энциклопедия шығару өркениетке қол созған мемлекеттің белгісі, алғашқы қадамы. Бұл орайда Қазақстанның осы саладағы қадамы он екі томдық Қазақ Совет энциклопедиясы арқылы жасалған болатын. Өз тәуелсіздігімізді алғалы бері тарихтағы ақтаңдақтар орнын ақиқат басып, аталмыш энциклопедия толықтырылып, жаңа заманның тиісті дәйектері қосылып шығарылуда. Бүгінде жаңа тарихымыздың барлық тұсы
451 қамтылған бұл жинақтың бесінші томы оқырман қолына тигені белгілі. Қазір БАҚ туралы заңға сәйкес цензура алынып тасталып, баспагерлерге еркіндік берілді. Соның арқасында елімізде Атырау, Ақтөбе, Қызылорда, Маңғыстау, т.б. облыстардың энциклопедиялары қазақша, орысша да жарық көрді. Кейбір өңірлерде, тіпті ауданның энциклопедиялары да шыққанын көріп отырмыз. Міне, алдымызда лайықты үлгі бар кезде Алматы облысының арғы-бергісін қамтыған толайым энциклопедияның дүниеге келуі сарыға күткен жаңалық һәм қуанышты іс болды. Сөз реті келгенде барша жетісулықтарды руханияттағы осынау жаңа жетістіктерімен құттықтап қойғым келеді.
– Сөз қадірін білетін халқымыз ежелден біз туған өлкені “Жер жаннаты – Жетісу“ деп атайды. Бұл – талассыз шындық. Расында да, осы атаудың өзенге немесе суға қатысты айтылуы қалай? Бұл мәселе әлі күнге дейін талас тудырып келеді. Бірқатары Балқаш көліне келіп құятын жеті өзеннің санынан шыққан десе, құятын сол жеті өзеннің өзін әрқилы айтады. Енді біреулер Балқаштан бастап Алакөлге дейін созылып жатқан жеті көлді де осы атауға жатқызады. Бір нәрсе анық. Ол – кезінде осы Жетісу ойпаты біртұтас теңіз суының орны болғаны. Мен бірде жолым түсіп, Маңғыстау өлкесіндегі әулие Бекет-атаға тәу етіп қайтқан болатынмын. Үлкен сай табанына бір шақырымдай төмен түсіп барады екен. Жүрегі, көңілі таза адамдар шаршамай түсіп-шығады. Сонда көрдім, қыр жиегіндегі ұлутас қабат-қабатымен жатыр... Соның бәрі мұның бір кезде теңіз табаны болғандығын білдіреді. Жетісудың да жері ойпаң, шөбі шүйгін, тау етегі болып келеді ғой. Яғни, тұтас алапты жауып жатқан ұлы теңіз тартылғанда су бассейндері бөлініп-бөлініп қалған болар. Әйтпесе, бұл өлкеде жеті емес, жетпіс өзен, бәлкім жеті мың бұлақ бар шығар. Сондықтан ірі көлемдегі жеті судың жиылып, бір арнаға қосылатын өлкесі екендігі анық. «Сулы ел – нулы ел», сондықтан да өлкеміз тауып айтылғандай нағыз жерұйық емес пе?! Осынау Жетісу өлкесі жерімен ғана емес, елімен, тарихымен, қайталанбас өзіндік мәдениетімен де ерекше. Бұл өңір ежелден-ақ адамзат баласының өмір сүріп, қалыптасуына қолайлы, оңтайлы болған. Мұны ғалымдардың кейінгі зерттеулері де дәлелдейді. Көне дәуір мекенінде біздің заманымызға дейінгі II-III ғасырларда Қаңлы, Үйсін мемлекеттері ту тіккен. Ол ғана емес, сақ, ғұн, соғдылар деп аталған он бір мемлекеттің осы өлкеде қоныстанғаны анықталып отыр. Алатау
452 алқабындағы Жетісу жерінде Есік (Ысық) сақ қорғандарының тарихы Алтын адамы арқылы күллі әлемге әйгілі. Бүгінгі күнге дейін нешеме рет суыққолдылардың тонауына ұшыраса да бізге жеткен жәдігерлер бүгінде еліміздің мемлекеттік рәмізіне бекерге алынып отырған жоқ. Өзім қазіргі Еңбекшіқазақ ауданында, яғни сол Есік қорғандарының іргесінде туып-өскендіктен де мақтанышпен айтып өтсем, сақ бабаларымыз қонысқа бұл мекенді бостан-бос таңдамаған. Сенбесеңіз барып көріңіз, ауасы қандай саф, сулары қандай тұнық, табиғаты қандай таза десеңізші!.. Тегі курорт пен шипажайымыздың қажеті шамалы. Қыстың күні де, жаздың күні де жанға жайлы, малға өріс өлке. Жалпы, бұрынғы көшпенді һәм жартылай отырықшы ата-бабаларымыз қоныс мәселесіне айрықша мән берген. Мысалы, Қызылорда мен Оңтүстік Қазақстан облысының шекарасындағы Сауран қаласын алайық. Ми қайнатар 50 градус аптап ыстықта да бұл жерде қоңырсалқын болып тұрады. Айтпақшы, Ысық – көне түркіден қазіргі тілімізге аударсақ, қасиетті, киелі деген сөз. Саха халқында «Ысық» деген той, мереке бар. Біздің кіші жүзде «ысық» деген ру бар. Міне, сақ бабамыз Есік, яғни Ысық мекенді сондай киелілігін біліп таңдаған. Қырғыздағы Ыстық көл де – киелі көл. Бір кезде Есік көлімен жалғасып жатуы да кәдік. Бір ғалымдар сол екеуінің жерасты да байланысы бар деп жатады. Осындай қасиетті орындар Алматы облысының өңірінде көптеп кездеседі. Әрине, баға жеткісіз байтақ өлкені қорғап қалу да оңай болмаған. Сондықтан қаншама қақтығыстар, қантөгістер болғандығына сақ қорғандары куә. –Аталмыш энциклопедияда Жетісудың тарихы қаншалықты қамтылды? – Жалпы, редакция алқасына кірген жігіттердің ешқайсысы да бекер адамдар емес. Танымал тарихшы ғалым, академик, жерлесіміз Кеңес Нұрпейісов бастаған бір топ маман Жетісуға қатысы бар тарихи оқиғалардың барлық тізбесін жасап, солардың бұлдыр емес, нақтысын ғана екшеп кіргізді. Кешегі кеңестік кезеңде айтылмай келген тарихи оқиғалардың шама келгенше барлығы қамтылды. Тіпті, бұрындары белгілі себеппен аталмай келген батырларымыз бен билеріміз, әулиелеріміздің есімдері де түгелімен енді. Бір сөзбен айтқанда, энциклопедия – дүдәмал мәселеге, түйткілді сауалға толыққанды жауап қой. Сондықтан да кез келген оқырман белгілі бір мәселеге байланысты біреумен таласып, дауласып қалғанда осы энциклопедияға биге жүгінгендей жүгінетін болады. Бұл орайда бір ғана мысал келтірейін. Кейінгі кезде бір топ орыстілді қауым Алматы қаласының құрылғанына 150 жыл толды деп даурығысты. Бұл – қаланың орнығу емес, 453 отарлау тойы екендігіне аталмыш энциклопедиядағы ғылыми түсініктер нақты жауап болып табылады. Сондай-ақ, бұл кітапқа облыс өңіріндегі арғы- бергі зиялы қауым алғаш рет жинақталды. Жергілікті тұрғындар, аборигендер де толыққа жуық қамтылып, кіргізілді. Бұған Археология және этнография институтының мамандары тартылды. –Энциклопедияға кіргізілген жер-су атаулары мен зиялы қауымға қандай критерий қолданылды? – Біз қолда бар энциклопедияларды салыстыра келе, ақылдастар алқасымен кеңесіп барып, елге белгілі жер-суларды, сондай-ақ, ел- жұртқа еңбегі сіңген азаматтарды мынадай критериймен кіргізуге келістік. Ұлы Отан соғысы Батырлары мен Социалистік Еңбек Ерлері толық қамтылса, сондай-ақ, әуесқой ақын-жазушылар мен өнер адамдары, ғылым кандидаттары берілетін болса, онсыз да қалың кітап қампайып кетеді екен. Сондықтан тек жетісулық азаматтардың шені жағынан генералдарын, атақ-дәрежесі жағынан ғылым докторларын, өнер адамдарынан шығармашылық одақ мүшелерін ғана енгізуді жөн санадық. КСРО Батырлары мен Социалистік Еңбек Ерлерінің тізімдерін жарияладық. Ал, кейбір ұмытылып қалған жерлер болса бұл энциклопедия алғашқы қадам, алдағы уақытта қайта басылғанда толықтырылар деген тоқтамға келдік.
– Жоғарыда айтылғандай, бұл өркениетті қадам облыс әкімі Шалбай Құлмаханұлының туған өлкеміздің арғы-бергі тарихына, мәдениетіне деген түсінікті көзқарасы арқасында жүзеге асты. Ең алғаш осы мәселемен кіргенімізде бетімізді қайтармай, бірден қолдау білдіргеніне, кейіннен өзі де белсене көмектескеніне шығарушылар алқасы атынан алдымен алғысымызды жеткіземіз. Облыс әкімі де, оның маңындағы азаматтардың да қолдауы бізге жігер беріп, осынау қиын істі екі жылға жетер-жетпес мерзімде аяқтауға қамшы болды. Бүгінгі жариялылық, демократия араласқан нарық жағдайында кез келген ауқымды жұмыс тендер арқылы жүргізілетіні белгілі. Сол сияқты энциклопедия шығару барысында да арнайы тендер жарияланып, оған белгілі бес-алты баспа қатысты. Олардың арасында да осы өлкенің белді де білікті азаматтары болды. Дегенмен, біздің топ бәйгені жеңіп алды. Сөйтіп, «бітер істің басына, жақсы келер қасына» дегендей, Ғарифолла Әнес деген танымал ғалым, баспагер азаматтың бастаған ісі баянды 454 болды. Тендерді жеңіп алуда оның бұрынғы Талдықорған облысының энциклопедиясын шығаруға кірісіп кеткендігі де себепші болды. Десек те, қайталап айтайын, облыс әкімі Ш.Құлмаханұлының түсінікті көзқарасы бізге айрықша міндет жүктегені белгілі. Сөйтіп, құрамында Ғ.Әнес, Е.Далбағаев, Е.Ерғожин, Ш.Құлмаханов, Т.Молдағалиев, К.Нұрпейісов, Н.Оразалин, Е.Рахмадиев, Қ.Сұлтанов тәрізді танымал азаматтар бастаған ақылдастар алқасы бар, 8 адамнан тұратын шығарушлар тобы білек сыбанып іске жарау торыдай топтанып кірісіп кетті. Бұл арада энциклопедияның өзіндік қиындық ерекшеліктерін айта кеткен жөн. Кез келген нәрсе туралы алақандай мәлімет болғанымен, оның әрбір сөзі мен цифры салыстырылып, тарихи дәлдікке негізделіп, әбден сүзгіден өтіп барып беріледі. Анықтаудың өзі оңай емес. Бір жыл немесе ай, күннің өзі үшін телефон шалып, тіпті сол жерге барып қайту керек. Өз көзіңді жеткізбей тағы болмайды. Сондықтан архив ақтарасың. Бар мәліметтің өзін түпнұсқамен салыстырасың. Жоғарыдағы ақылдастар алқасымен бірнеше мәрте басқосу өткізілді. Міне, шағын нәрсе үшін соншама шұқшиятын жұмыстың осы ауыр да абыройлы түрін шығарушылар тобы екі жылға жуық мерзімде күндіз-түні қадалып отырып, ойдағыдай атқарып шықты деп ойлаймын. Сондықтан мені ақсақал деп алға салып, ауыр жүкті бірге арқаласқан әріптестерімнің барлығына бірдей батамды беремін. «Сіз тұрыпсыз тікейіп, біз тұрыппыз тікейіп, Жерге түскен қамшыны кім алады еңкейіп» дегендей, осы азаматтар бел шешіп кіріспесе кім кірісетін еді? Енді, міне ауқымды облыс көлеміндегі энциклопедия жарық көріп, «адасқанда – жұлдыз айдай, қарын ашқанда – көже майдай» дегендей, толымды да толайым кітап болып көпшілік талқысына ұсынылып отыр. Ең бастысы – жұртшылық туған өлкеміздің арғы-бергі тарихы менен кешегі кезеңін көріп, бүгінгісін біліп, болашағына болжау жасайтын болды. Әлде бір мәселеде дау туа қалса, «Жетісу» энциклопедиясын ашып ақтарып жіберіп, толыққанды жауап табатын болады. Сөйтіп «өтірік айтып пайда тапсаң, ақырында залал табарсың, рас айтып залал тапсаң, ақырында пайда табарсың» дегендей, дәлелді жауаппен өз ақиқатын қорғап алады. Тағы бір айта кетер мәселе, облысымыз бен республикамыздағы, қала берді шетелдердегі өзге оқырмандар үшін осы энциклопедияны орысша, ағылшынша шығару – заман талабы.Мұны да ойластыру – алғы күннің еншісінде. Сондай-ақ, «Көп қараса, жоқ табылар» дегендей, кейбір қамтылмай қалған тұстар, «әттеген-ай» мәселелер, ұмыт қалған тұлғалар болса, кейінгі энциклопедияларда ескеріліп толықтырылады.
455 «Біткен іске сыншы көп» десек те, ең бастысы – бұл бағыттағы тың жол ашылып, соқпақ салынды. Соныға із түсті. Ендеше, руханият әлеміміздегі өркениет шамшырағындай жанып, келелі келешекке шақырған шежіре кітабымыз баршамызға құтты болғай!
Топонимика (шире ономосиология) – одна из интересней ших областей лингвистической науки, имеющей исключитель но важное научно-практическое и познавательное значение не только для самих носителей языка, интересующихся исто рией родного края, но и для всех, кто занимается пробле мами топонимики народов и исторической лексикологии во обще. Именно поэтому опублико ванное монографическое ис следование молодого киргиз ского ученого Кадырали Конкобаева, на мой взгляд, представляет собой весьма ценный научный труд в области ономосиологии киргизского язы кознания, выполненный им на высоком теоретическом уровне и на основе богатейшего языкового материала по то понимике Южной Киргизии. Значимость и актуальность этого труда определяется, по жалуй, не только малоизученностью этого региона респуб лики, но и своеобразной поста новкой вопроса и его ориги нальным решением. Так, в этом исследовании, прежде всего бросается в глаза оби лие привлеченного к анализу и описанию топонимического материала, который характеризуется своей добротностью и достоверностью. Заслужива ет внимания проделанный ав тором скрупулезный лингви стический анализ состава и структуры топонимов изучае мого региона с различных то чек зрений. Интересны исторические, этнографические и этимологические пояснения автора отдельных топонимиче ских названий, что и повыша ет ценность исследования и делает его читательным и увлекательным. Это, пожалуй, первая круп ная работа молодого исследо вателя. Но несмотря на это, она производит исключитель но хорошее впечатление сво им содержанием, методикой исследования и полученными результатами. Читая работу, нетрудно убедиться, что ее автор прошел хорошую школу, осведомлен во всей существу ющей литературе по исследу емой теме и довольно смело выдвигает свои собственные 456 положения и доводы. Он не только учитывает все то, что было сделано до него его предшественниками, но и в из вестной степени развивает их отдельные положения, вводит в научный обиход свежие язы ковые факты, сопровождая их собственными лингвистически ми интерпретациями. Надо отметить, что попытка автора определить в топони мии Южной Киргизии множе ство лексических – иранских, тюркских, арабских, монгольских, русских, тунгусо-маньчжурских и других напластова- ний является весьма смелой, и такая топонимическая стратиграфия по всем хронологичес ким срезам лексики в тюрк ской ономосилогической ли тературе проводится, пожа луй, впервые, и не безуспеш но. Во всяком случае материалы и исследования 1 раздела книги, посвященные этому во просу, за некоторым лишь ис ключением, убеждают нас в том, что в топонимической структуре Южной Киргизии действительно присутствуют разноязычные элементы, относящиеся к разным этно лингвистическим источникам и историческим эпохам. Ана лиз и интерпретация этих эле- ментов позволяют ученому вы явить далекие связи этого ре гиона с историей различных этнических групп, племен и на родов, с которыми в той или иной форме контактировали киргизы. Так, в одном случае эти топонимические названия отражают в себе элементы языка местного населения, т. е. тюркоязычного аборигена, в другом – перенесенными из вне в результате переселения, исторических контактов и т.д. Несомненный интерес для лингвистов представляет II глава книги, посвященная лексико-семантическому анали зу топонимов Южной Кирги зии. Мы здесь имеем дело с традиционной формой семан тической классификации то понимов. Однако содержание и принципы их дифференци ации выгодно отличаются от аналогичных исследований: в рассмотренных автором двух группах топонимов геогра фические объекты соответственно, отражает непосредственную и опосредственную связь с практической деятель ностью человека, наполнен ную информативно-этногра фическим содержанием о занятиях киргизов-скотоводов, об их кочевом образе жизни, хозяйстве, обычаях и быте. Анализ и описание богатого фактического материала то понимов Киргизии в этом плане несомненно проливает свет на гражданскую и культурную историю киргизского народа. Это как бы является своеобразным прочтением далекой истории народа по данным географических назва ний родного края, сохранен ных в народной памяти и бе режно передающихся из по коления в поколение.
457 III глава книги, посвященная описанию структуры геогра- фических названий изучаемого региона, а также приложенные словари топонимов и геогра фических терминов, библио графия, – все это придает академический характер ис следованию и повышает его научную культуру. Конечно, работа К. Конкобаева не лишена и некоторых недочетов и неточностей. Так, на мой взгляд, не все топони мы, которые совпадают по форме и содержанию с эле ментами языков народов Си бири (алтайцев, тувинцев, хакассов и др.), являются при внесенными извне или перенесенными на эту почву из си бирского региона. Такие геог- рафические термины как арал, адыр, айдын, балкаш и другие могли бы быть объяснены на собственно киргизской языковой основе или на основе соседних среднеазиатских тюркских народов. Однако эти мои замечания не носят принципиальный характер и тем более, не могут умалить значение и научную ценность монографического исследования в целом, представляющего собой значительный вклад в киргизское языкознание. Выше сказанное дает мне право горячо поддержать выдвижение молодого, способного, мыслящего ученого К. Конкобаева, на соискание пpeмии Ленинского комсомола Киргизии, присуждение которой послужит большим стимулом для его дальнейшего творческого роста и вдохновляющим примером для научной молодежи республики. «Комсомолец Киргизии», 20 октябрь 1981. Проблемы казахской региональной лексикографии 11 февраля 1974 г. на заседании Объеди ненного совета по филологическим наукам Академии наук Казахской ССР состоялась защита диссертации на соискание ученой степени доктора филологических наук заве дующим отделом диалектологии Института языкознания Академии наук Казахской ССР Сарыбаевым Шора Шамгалиевичем на тему «Проблемы казахской региональной лексикографии». В диссертации, являющейся первым
мо нографическим исследованием в области тюркской региональной лексикографии, на шел освещение целый ряд спорных вопро сов диалектной лексикографии, теории и практики составления диалектологических словарей. Диссертант исследует характер и типы лексических различий диалектных слов и их отношение к другим лексическим категори ям, взаимосвязь литературной и регио нальной лексикографии. Подробно рассмат риваются им различные виды диалектоло гических словарей, 458 предлагается новый тип – литературно-диалектный словарь, реестровая часть которого должна содержать литературные слова, а в словарной статье – приводиться все их диалектные фонетические и лексические варианты. В диссертации формулируются принципы построения диалектологического словаря казахского языка. В этой связи решаются проблемы отбора и подачи диалектной лек сики в словарях, выявляются основные ти пы диалектной полисемии, дается классифи кация диалектной омонимии, определяется характер омоантонимов, устанавливаются отношения профессиональной, книжной, ок казиональной, просторечной лексики к диа лектным явлениям. Диссертантом разрабо таны принципы лексикографического оформ ления диалектно-литературных вариантов, диалектных омонимов и омоантонимов, диа лектно-профессиональной лексики, диалект ной полисемии и т. д. Диссертационная работа Ш. Ш. Сарыбаева получила высокую оценку официальных оппонентов – члена-корр. Академии наук Казахской ССР М. Б. Балакаева, д-ра филол. наук, проф. Д. Г. Тумашевой и д-ра филол. наук Б. Ч. Чарыярова, отметивших ее важное теоретическое и практическое значение. Ученый совет единогласно вынес решение ходатайствовать перед ВАК о присужде нии Ш. Ш. Сарыбаеву ученой степени док тора филологических наук. Советская тюркология. № 3 май-июнь. Баку 1974. Результат многолетнего исследования карачаево-балкарского языка На заседании объединенного Ученого со вета по филологическим наукам Академии наук Казахской ССР, состоявшемся 31 мар та с. г., была обсуждена докторская дис сертация доцента Кабардино-Балкарского государственного университета Аппаева Аскера Макаровича на тему: «Карачаево-балкарский язык и его диалекты». Совокупностью многочисленных работ, представленных в качестве докторской дис сертации, А.М.Аппаев как бы подводит итог своей многолетней работе в области изучения диалектов и народных говоров на территории Балкарии и Карачая в их от ношении к сложившемуся карачаево-бал карскому литературному языку.
459 Карачаево-балкарский язык, представля ющий в своей исторической основе язык двух национальностей – карачаевцев и балкарцев, – входит в состав кыпчакско-половецкой подгруппы тюркских языков и по своим фонетико-морфологическим осо бенностям очень близок к казахскому, кумыкскому и ногайскому языкам. В нем относительно четко сохранились древние черты половецкого языка. В представленной к защите диссерта ционной работе получили отражение та кие важные научно-практические вопросы, как классификация и внутреннее членение диалектов, их фонетическая и лексико-грамматическая характеристика, определе ние основы литературного языка. С точки зрения как карачаево-балкароведения, так и общей тюркологии опреде ленный научный и практический интерес представляет систематическая характери стика черекского, хуламо- безенгнйского, чегемского, баксанского диалектов обще народного языка балкар и карачаевцев. Дифференциальными признаками классифи кации, по мнению исследователя, высту пают главным образом фонетические, лек сические и, реже, грамматические особен ности этих диалектных единиц.
Исследование диалектов родного языка не является для А. М. Аппаева самоцелью. На основании изучения диалектных явле ний на разных уровнях он пытается опре делить закономерности и процессы ста новления единого карачаево-балкарского литературного языка и дать оценку роли внешнесоцнальных факторов в этом про цессе. Не ограничиваясь рассмотрением всевозможных диалектных явлений с точки зрения норм литературного языка и сравнением конкретных расхождений и схождений между ними, он подвергает си стематическому описанию фонетический и лексико-грамматический строй литератур ного языка, в котором все еще происходит процесс стабилизации и нормализации. Именно в этом живом процессе становле ния литературного языка автор усматрива ет его неразрывную связь с общенародной основой живого языка. Среди трудов А. М. Аппаева по карачае во-балкарской филологии существенное место занимают также записи и публика ции по устному народному творчеству балкар и карачаевцев. Диссертационная работа А.М.Аппаева получила высокую оценку официальных оппонентов – чл.-корр. АН КазССР Г. Г. Мусабаева, д-ра филол. наук, проф.B. А. Исенгалиевой и акад. АН КазССР C. К. Кенесбаева.
460 Объединенный Ученый совет единодушно решил ходатайствовать перед ВАК о при своении диссертанту ученой степени док тора филологических наук. Академия Наук Азербайджанской ССР. Советская тюркология. Баку, №3. 1970. жүктеу/скачать 2,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|