Қазақстан Республикасының

68
торлық қызмет көрсету үдерісін оңтайландыру арқылы аудиторлық фирманың пайдасын көбейтуді мақсат
етеді.  Аудиторлық-кенес  берушілік  фирмалар  жұмысын  рационализациялау  қазіргі  уақытта  өте  маңызды
мәселе. Стратегиялық жоспарлауда клиенттегі қолданыстағы бақылау жүйесі зерттеледі және қателерді анық-
тау тәуекелі анықталады. Аудитордың тәуекелі үш негізгі компоненттен тұрады: өз тәуекелі, бақылау жүй-
есінің тәуекелі, анықталмау тәуекелі. Егер тексеруге қатысты клиенттің фирмасында қауіп деңгейі анықтал са,
аудиторлық фирма немесе аудитор тексерілетін фирмамен келісімге қол қояды, яғни қауіптің маңыздылығы
келісімшартқа  қол  қоюға,  тексеру  жүргізу  немесе  жүргізбеуге  тікелей  әсер  етеді.  Аудиторлық  саласының
стандарттарын қабылдау және әрдайым жетілдіру, аудиторлық қызмет нарығындағы шиеленіскен бәсекелес-
тік  қалыптасуына  байланысты  алдағы  аудиторлық  қызмет  теориясы  мен  әдістемесінің  сапасын  жетілдіру.
Бұл мақаланың тәжірибелік маңыздылығы негізгі жағдайды қолданудан тұрады. Бір жағынан, аудиторлық
фирманың басшылығымен көрсетілген аудиторлық қызметтің тиімділігін басқару, ал басқа жағынан кәсіби
аудиторлық мекемелердің аудиторлық қызмет пайдасын көбейтуге байланысты іс-шаралар дайындау.
Resume
This article focuses on two issues: whether the audit is a sector of the market economy and what are the risks of
the auditor to detect errors. A set of audit organizations, together with the state and public parties of their regulation
can be regarded as a branch of a market economy. There are basic industry signs. The author examines the various
methods that can be used to optimize the delivery of quality audit services in order to increase the profitability of
audit firms. Problems of work rationalization in auditing and consulting firms have now become particularly relevant
in the audit activity. Strategic planning examines client’s existing control systems, and is determined by detection
risk. The audit risk consists of three main components (inherent risk, control risk, detection risk). If the level of the
risk associated with the audit of client’s firm is acceptable, then the audit firm or an auditor enters into a contract
with the audited firm, i.e. risk value directly affects the contract and the process of auditing. Adoption and continuous
improvement of auditing standards, intensive competition in the market for audit services determined the need for
further development of the theory and improvement of methods to upgrade the quality of audit services. The practical
significance of this paper is to use its main provisions, on the one hand, monitoring the audit firms for managing
audit services rendered and on the other – monitoring professional audit organizations for time-processing activities
to increase profits for audit services.

69
ӘОЖ 338.04
С.С. ЫДЫРЫС, 
э.ғ.д., профессор.
А.Қ. РЫСБЕкОВ, 
докторант.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университеті
ҚОСЫЛҒАН  ҚҰНЫ  ЖОҒАРЫ  ӨНІМДЕРДІ  ӨНДІРУ  үДЕРІСІН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУ  ЖАҒДАйЛАРЫ  МЕН  ФАкТОРЛАРЫ
Осы мақалада, қосылған құны жоғары өнімдерді өндіру үдерісін қалыптастыру жағдайлары мен фак-
торлары  көрсетілген.  Қосылған  құны  жоғары  инновациялық  өнімдерді  өндіретін  жаңа  технологияларды
енгізу  үшін  фирма  нарықтық  ортаның  жағдайын  объективті  бағалау  мен  талдау  қажеттілігі  анықталған.
Экономиканың алдыңғы қатарлы озық тәжірибелерін игеруге және оны ұтымды пайдалана білуге талпынған
мемлекеттер үшін бүгінгі уақыттағы басты мәселе индустриалды-инновациялық экономиканы қалыптастыру
болып отыр.Соңдықтан мемлекет өз қаражатына мұндай тиімсіз жобаларды іске асырмай, шетелдік инвести-
ция тартуға мүмкіндіктер жасау керек. Қосылған құны жоғары өнімдер өндірісін қалыптастырудың өзектілігі
ғылыми-тәжірибелік маңызды нарықтық экономиканың шарттары мен талаптарына байланысты туындайды.
Экономикалық  категория  ретінде  қосылған  құн  мөлшері  өндіріс  тиімділігін  анықтау  үшін  қолданылады.
Қосылған құн – фирма сатқан өнімнің құны мен өнімді өндіру үшін фирма сатып алған материалдар құнының
айырмасы. Басқаша айтқанда, қосылған құн – қайта өңдеу процесінде, тауарды нарыққа жылжыту кезінде
қосымша қосылған құн. Қосылған құн бұл қоғамдық, жеке еңбек нәтижесінде пайда болған тауар немесе
көптеген өндірушілердің қызметінің нәтижесі. Қосылған құн тауарды сатқаннан түскен табыс пен тауарды
өндіруге  кеткен  материалдар,  шикізат,  қызметтер  құнының  айырмасы  ретінде  есептелінетіндіктен,  егер
ағым дағы шикізат, материал, электроэнергия және басқа да материалды-техникалық ресурстарды тұтынуды
азайтса,  онда  жиынтық  қосылған  құн  көлемін  көбейтеді,  соған  орай  өндірістік  кешен  қызметінің  соңғы
нәтижелерін  жақсартады.  Мемлекеттің  құрылымдық  саясатының  мақсаты  экспорттық  шикізаттық  бағыт
жағдайында қосылған құны жоғары өнімдер өндірісі бар экономика салаларының сапалы құрылымын қа-
лыптастыру. Қосылған құны жоғары өнімдер өндірісін қалыптастыру мен кеңейту үшін келесідей жағ дайлар
жасалуы тиіс: өндірістерді мемлекеттік қолдау; инновациялық өнімдерді тұтынатын ішкі және сыртқы на-
рықтардың пайда болуына ықпал ету; өндірістерді қалыптастыру үшін сапалы инфрақұрылым жасау; ин-
новациялық жобаларды іске асыру мен қолдау және дамыту үшін қаржылық-сервистік тізбегін құру.
Тірек сөздер: қосылған құн, технология, инновация, инфрақұрылым, инвестиция.
Мемлекеттің құрылымдық саясатының мақсаты экспорттық шикізаттық бағыт жағдайын-
да қосылған құны жоғары өнімдер өндірісі бар экономика салаларының сапалы құрылымын
қалыптастыру.
Қосылған құны жоғары өнімдер өндірісін қалыптастыру мен кеңейту үшін келесідей жағ-
дайлар  жасалуы  тиіс:  өндірістерді  мемлекеттік  қолдау;  инновациялық  өнімдерді  тұтынатын
ішкі және сыртқы нарықтардың пайда болуына ықпал ету; өндірістерді қалыптастыру үшін са-
палы инфрақұрылымын жасау; инновациялық жобаларды іске асыру мен қолдау және дамыту
үшін қаржылық-сервистік тізбегін құру.
Әлемдік тәжірибеде қайта өңдеу деңгейіне қарай бөлу мен қосылған құнды қалыптастыру
үш деңгейге бөлінеді: дайын өнімаралық өнім (жартылай фабрикаттар) – өңделмеген өнім.
Дамыған елдерде сауда мен кеден саясаты өңделмеген өнімдер импортын төмен тарифтер
есебінде ынталандыруға бағытталған, жоғары тарифтер аралық өнім импортына, аса жоғары
тарифтер қосылған құны жоғары дайын өнімге белгіленеді [1].
Аталған саясат нәтижесінде ел ішінде қосылған құны жоғары өнімдерді өндіруге арналған
технологиялық тізбек қалыптасады, шикізаттың өндіріске түсу сатысынан бастап дайын өнімді
жасап шығару сатысына дейін. Мұндай жағдайда қайта өңдеу саласының дамуы экономика лық
тұрақтылықты қамтамасыз етеді және ұқсас импорттық тауарлармен бәсекелесе алады.
Осындай  жағдайда  отандық  аралық  және  соңғы  өнім  өндірісі  технологиялық  тізбектің
ұзаруы процесінде пайда болатын қосылған құнның құраушы элементтерінің көбеюі есебінде
жалпы ішкі өнім көлемінің өсуіне әсер етеді.

70
Мемлекет қосымша салықтар жинайды, бюджеттік құралдар тарифтік саладан салықтық
салаға ауысады; кәсіпкерлер табыс табады; жоғарғы біліктілік деңгейін талап ететін жаңа жұмыс
орындары  пайда  болады,  жұмысшылар  еңбекақы  алады.  Жалпы  шағын  ашық  экономикалы
елдің экономикалық өсіміне әкеледі. Бір сөзбен айтқанда мультипликативті әсер болады [2].
Соңғы өнім мен қосылған құны жоғары өнімдер экспорттағы үлесі елдің бәсекеге қабі-
леттілігіне  айтарлықтай  әсер  етеді.  Импорттағы  бұл  көрсеткіштердің  үлесі  бәсекеге  қабі-
леттілікпен кері байланысқа түседі, қайта өңдеу өндірісінің импортының өсуі ұлттық өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі төмендейді.
Бірқатар ғалымдар елдің немесе саланың бәсекеге қабілеттілік коэффициентін жетілдіру
үшін  қосылған  құнды  жасау  дәрежесі  бойынша  экспорт  пен  импорт  құрылымы  туралы  мә-
ліметтерді пайдалануды ұсынады. Қайта өңдеудің тереңдігі мен дәрежесі қосылған құны жо-
ғары өнімнің құнына тікелей пропорционалды.
Бәсеке қабілеттіліктің жетілген көрсеткішінде қосылған құны жоғары қайта өңделген өнім
көлемі қайта өңдеудің тереңдігін көрсететін коэффициент пропорционалды өседі.
Қосылған құны жоғары өнімдер өндірісін қалыптастыру үшін нарықтық ортада қосылған
құны  жоғары  жаңа  өнімдердің  пайда  болуын  түсіндіретін  теориялық  аспектілерге  жүгінсек,
заманауи өндірістің жағдайы баға мен тұтынушылық ерекшеліктері бойынша алуан түрлілік
сипатталады. ҒТП тауарлы-азықтық топ ішінде өндірілетін өнім түрлеріне тұтынушылардың
сұранысына және жаңа тауарлардың пайда болуына әсер етеді.
Технологиялардың өзгеруі нәтижесінде тауарлы – азықтық топтардың бағалық құрылымы
өзгереді. Бағалық қатынастың өзгеру үрдісіне өндіріс технологияларының өзгеруі ғана емес,
сұраныс құрылымына әсер ететін аралас технологиялар өзгерісі де әсер етеді. Осылайша бұ-
рынғы орында қосылған құны жоғары, тұтынушылық ерекшеліктері бар жаңа тауар пайда бо-
лады. Мұндай өндіріс үшін жаңа жағдайлар жасалуы тиіс. Бірінші, аса технологиялық және аса
ерекше өндіріс қажет. Сондай-ақ жаңа өндіріс үрдісінде орташа сала табысымен салыстырған-
да, табыс үлкен көлемде болуы тиіс. Мұндай үлкен табысқа «ерекше технологияны қолданған
үшін рента» да кіруі керек [3].
«Ерекше технологияны қолданған үшін рента» жоғары технологиялы тауарларға бағаны
жоғарлату арқылы тәуекелді жабуды көздейді. «Ескі тауарлар» мұндай «ерекше технологияны
қолданған үшін рентаға» ие бола алмайды. Қосылған құны жоғары өнімдерді өндіретін фирма
өндіруші өз тауарлы тобында көшбасшылықты минималды шекті шығындар мен баға мен са-
паға сұраныс сегментациясы арқылы сақтап қала алады. Инновациялық сипаттағы өнімдерді
өндіруге деген фирмалардың ынтасы жаңа күрделі қымбат технологияларды қолдану арқылы
жүзеге асады. Мұндай технологияларға кеткен шығындар әрқашанда «ерекше технологияны
қолданған үшін рента» есебінен жабыла бермейді, әрқашан фирманың ағымдық табысын қам-
тамасыз ете алмайды [4].
Заманауи нарықтық экономикада сыртқы ортада жаңалықтарды енгізуге кедергі келтіретін
объективті салалық және ғылыми-техникалық тәуекелдер бар. Тәуекелдер мемлекет тарапынан
жабылуы тиіс.
Қосылған құны жоғары инновациялық өнімдерді өндіретін жаңа технологияларды енгізу
үшін фирма нарықтық ортаның жағдайын объективті бағалап, талдау қажет. Аталған жағдайлар
келесі мүмкіндіктерді береді:
 
Š
ортасалалық табыстан асатын табыс алу;
 
Š
дискриминация саясатын жүргізу мүмкіндігі;
 
Š
өндірістік  меншікті,  оның  ішінде  патент,  лицензия,  тауарлық  белгілерді  пайдалануға
құқық беретін шарттарды институционалды рәсімдеу.
Инновациялық технологияларды енгізуге бағытталған фирма тауарлық нарықтың техно-
логиялық құрылымы және жағдайы туралы ең толық мәліметке ие болуы қажет.
Мәліметтер келесі ақпараттардың талдауынан қалыптасады:
 
Š
тұтынушылық  сұраныс  пен  бағалық  сипатттамаға  сәйкес  бірегей  тауарлық  топтардың
құрамы мен саны жайлы;
 
Š
бәсекелес аймақтар мен елдердегі ұқсас тауарлар нарығының жағдайы;
 
Š
ұқсас тауарлар топтарының импорт құрылымы мен динамикасы жайлы;
 
Š
ерекше активтерді пайдаланғаны үшін рентаны алу есебімен шығындар құрылымы мен
жағдайы жайлы;

71
Экспорттық шикізаттық бағыттағы экономика жағдайында қосылған құны жоғары және
жоғары технологиялы өнімдерді өндіру факторларын бөлуде ерекше қиындықты «голландтық
аурудың»  белгілерін  тудырады.  Мұндай  типті  экономикада  жағымды  коньюктура  шикізат
секторында  ұзақ  мерзімді  инвестициялар  мен  еңбек  ресурстары  үлесінің  ұлғаюына  әкеледі.
Осының  нәтижесінде  ұлттық  технологиялық  құрылымының  нашарлауы  болады.  Әрі  қарай
ресурстарды  қайта  бөлу  жоғары  технологиялық  деңгейден  төмен  технологиялық  деңгейге
ауысады [5].
Экономиканың жаңа технологияларға бейімделуінің маңызды шарты болып екі үрдістің:
инновациялық технологиялардың пайда болуы, технологиялық жаңалықтарды өндірушілердің
қабылдауы, олардың көптеп таралуы, яғни дәстүрлі технологияларды жылжытуы.
Экономиканың ҒТП бейімделуі жаңа технологияларды енгізетін салалардағы өндіріс фак-
торларымен (еңбек пен капитал) қатар жаңа технологияларды енгізу мен таратуды қамтамасыз
етуге дайын аралық салалардың өндіріс факторларының концентрациясына байланысты.
Қосылған құны жоғары өнімдер өндірісінің мәселесіне орыс ғалымы В. Леонтьев көп көңіл
аударған.  Оның  «Еңбекақы,  табыс  және  бағалар»  атты  мақаласында  көрсетілген  мәселелер
Қазақстан экономикасына тән. Леонтьев бағалардың жалпы динамикасы мен экономиканың әр
саласына қосылған құн өмірінің өзгеруі құнының әсер етуін зерттеді. Қосылған құнның баға-
лар деңгейіне әсерінің жіберуші механизмі болып шығындар коэффициентінің технология лық
жүйесі немесе экономиканың технологиялық құрылымы табылады.
Бағалар динамикасына кезең сайын ықпал ететін болып қосылған құнның өзгеруінің ішкі
механизмінің негізгі әсер етушісі болып табылады. Фирмалар аралық тұтынатын басқа салалар
өнімдерді сипаттайтын басқа факторларды тұрақты шығындар коэффициентінің технология-
лық жүйесінде фирма өзгерте алмайды. Сала өнімінің бағасы Р1 мен басқа салалардың өнім-
дерін өндіруге қолданатын баға (m-1) келесідей тәуекелділікпен сипатталады:
 
   
Рi = ai1Pi + ai2P2 + … + aimRi + Ri i = 1,….m
(1)
Бұл теңдеуден Ri өлшемі жеке бір сала өндіретін тауар бірлігінің бағасы мен осы тауар
бірлігін өндіруге кеткен материалдар мен қызмет көрсетулерге кеткен шығындардың айырма-
сы ретінде анықталады, яғни і саласында өндірілетін тауар бірлігіне басқа салалардан сатып
алынатын барлық тауарлар мен қызметтер түрі.
Барлық бағалар түріне арналған 1 жүйенің шешімі m формалы теңдеулер түрінде – әрбір
белгісіз бағаға теңдеу түрінде жазылуы мүмкін:
 
   
Рі = А1iRi + A2iR2 + … + AiiRi + amiRm i = 1,….m
 
(2)
«А»  әрпімен  белгіленетін  өлшемдер  кіші  «а»  әрпімен  белгіленетін  өлшемдерге  тәуелді,
яғни барлық салалардың технологиялық құрылымдарының функциясы болып табылады.
Аki өлшемі Ri , бағасы мен K саласы бір өнім бірлігіне қосылатын құн Rk арасындағы
қатынасты көрсетеді.
В. Леонтьевтің айтуы бойынша, жүйеге еңбекақы мөлшерлемесінің енгізілуі, яғни Рn еңбек
бағасы әр саланың қосылған құнын екі бөлікке бөлуін талап етеді: еңбекақы және Пі деп атаған
басқа  да  табыстар.  Бір  өнім  бірлігіне  келетін  еңбекақы  шығындарын  еңбекақы  мөлшерле-
месі мен «аm» еңбек шығындарының коэффициентінің көбейтіндісі ретінде көрсетіледі. Бұл
коэффициент басқа технологиялық коэффициенттер аналогиясымен і саласының өнім бірлігі-
не еңбекке тікелей шығындарды көрсетеді. Нәтижесінде:
 
   
Ri = Wі + Пi = aim Pn + Пі; і = 1,…m
   
 
 
    
(3)
Әрбір m қатынасты сәйкес теңдеулер жүйесіне салсақ, келесідей теңдеуді аламыз:
 
   
Рі = (А1i ai1 + … + Amiamn ) * Pn + A1iП1 + …АmiПm
(4)
осылайша, Леонтьев баға динамикасына қосылған құнның әрбір құраушысының – еңбекақы
мен табыстың өзгеруінің әсерін анықтады.

72
Табыстың  басқа  формалары  (пайыз,  дивиденд,  салық  және  азық-түлік)  есептеулерді
оңайлату үшін табыс құрамына енгізілген. Леонтьевтің АҚШ экономикасына жүргізген есеп-
теу нәтижелері қосылған құнның бір құраушысы, нақты еңбекақы 10% өссе, барлық бағалар
деңгейі көтеріледі [6].
Бірақ  АҚШ  экономикасы  қосылған  құн  құрамында  еңбекақы  деңгейінің  жоғарлығымен
ерекшеленетін.  Сондықтан  оның  көтерілуі  табастың  жоғарлауынан,  бағалардың  көтерілуіне
әсері көбірек болады.
Леонтьевтің  еңбектерінен  келесідей  маңызды  қорытынды  шығаруға  болады:  экономика-
ның елеулі салаларындағы қосылған құнның өзгеруін қатаң реттеу жағдайында ғана инфляция-
лық үрдістер мен бағалар жүйесін тиімді бақылау мүмкін. Егер монополист болып табылатын
корпорациялар өз өнімінің бағасындағы қосылған құнды өз бетінше жоғарлататын болса, онда
ол барлық бағалардың өсуі мен өмір сүру құнының қымбаттауына әсер етеді.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Комков Н.И. Роль инновации и технологии в развитии экономики общества // Проблемы прогно-
зирования. – 2010.
2  Ласточкин Ю.В., Руцкович И.И. Модели управления добавленной стоимостью в крупных произ-
водственных компаниях // Экономика и математические методы. – 2011. – № 2.
3  Гельвановский М. и др. Конкурентоспособность в микро-, мезо- и макроуровневом измерениях //
Российский экономический журнал. – 2012. – № 3.
4  Бопиева  Ж.К.  Модернизация  экономики  Казахстана:  теоретические  основы,  потенциал,  ме-
ханизмы. – Караганда: ТОО «Санат-Полиграфия», 2011. – 264 с.
5  Гайдар Е. Голландская болезнь, структурные реформы и приоритеты правительства: ретроспек-
тива и перспективы. – Политологи, 2011: http//www.polit.ru/documents/454813/html.
6  Агафонов В.А., Егорова Н.Е., Ламптигов А.П. Методологические принципы моделирования ин-
новационной стратегии промышленных предприятий и отраслей // Современные технологии и науко-
емкие производства. – Выпуск 1. – М.: ЦЭМИ РАН, 2014.
ӘDEBIETTER TІZІMІ
1  Komkov  N.I.  Rol’  innovacii  i  tehnologii  v  razvitii  jekonomiki  obshhestva  //  Problemy  progno zi-
rovanija. – 2010.
2  Lastochkin Ju.V., Ruckovich I.I. Modeli upravlenija dobavlennoj stoimost’ju v krupnyh proizvodstvennyh
kompanijah // Jekonomika i matematicheskie metody. – 2011. – № 2.
3  Gel’vanovskij  M.  i  dr.  Konkurentosposobnost’  v  mikro-,  mezo-  i  makrourovnevom  izmerenijah  //
Rossijskij jekonomicheskij zhurnal. – 2012. – № 3.
4  Bopieva Zh.K. Modernizacija jekonomiki Kazahstana: teoreticheskie osnovy, potencial, mehanizmy. –
Karaganda: TOO «Sanat-Poligrafija», 2011. – 264 s.
5  Gajdar  E.  Gollandskaja  bolezn’,  strukturnye  reformy  i  prioritety  pravitel’stva:  retrospektiva  i
perspektivy. – Politologi, 2011: http//www.polit.ru/documents/454813/html.
6  Agafonov  V.A.,  Egorova  N.E.,  Lamptigov  A.P.  Metodologicheskie  principy  modelirovanija
innovacionnoj  strategii  promyshlennyh  predprijatij  i  otraslej  //  Sovremennye  tehnologii  i  naukoemkie
proizvodstva. – Vypusk 1. – M.: CJeMI RAN, 2014.
Резюме 
В данной статье представлены состояние и факторы цепочки добавленной стоимости при производстве
высококачественных товаров. Объективная оценка рыночной экономики важна при введении новых техно-
логий, производящих высококачественные инновационные товары с цепочкой добавленной стоимости. Ис-
пользование передового экономического опыта в настоящее время выгодно для стран, стремящихся создать
промышленную инновационную экономику. Так, страны должны привлекать инвестиции из-за рубежа, это
выгоднее, чем финансирование убыточных проектов за счет внутреннего бюджета. В основе формирования
цепочки добавленной стоимости высококачественной продукции важен научный опыт требований и правил
рыночной экономики для увеличения эффективности производства. Цепочка добавленной стоимости – разни-

73
ца между продажной ценой товара и стоимостью товаров, используемых в производстве. Цель государства –
сырьевая направленность экспорта. Для формирования высокоэффективной цепочки добавленной стоимости
производимые товары должны быть сформированы следующим образом: поддержка производства со сторо-
ны государства; производство инновационных продуктов для внутренних и внешних рынков; формирование
производства по качеству инфраструктуры; осуществление инновационных проектов, направленных на под-
держку и развитие экономики; создание финансово-сервисных услуг.
Resume
In the article conditions and factors of the value chain of quality goods are presented. The objective assessment
of the market economy is important while introducing new technologies which produce high innovative value
chain goods. Nowadays using the advanced economic experiences for countries is the main target to create industrial
innovative economy. Countries should attract foreign investments which is more profitable than financing unprofitable
projects by domestic budget. The process of forming the value chain of quality goods largely depends on scientific
experience and rules of the market economy to increase industrial effectiveness. The value chain is difference
between the selling price of good and cost of goods used in producing. The aim of the state is raw material orientation
of the export. To form the highly effective value chain the produced goods should be formed as follows: support
of production by state; manufacturing innovative products for internal and external markets; forming productions
for quality infrastructure; carrying out innovative projects to support and develop economy and creating financial-
services.

74
УДК 332.05
И.В. АНТОХОНОВА. 
ФГБОУ ВПО «Восточно-Сибирский
государственный университет
технологий и управления»
(г. Улан-Удэ, Россия), д.э.н., доцент
ПОТЕНцИАЛ  ТЕРРИТОРИй  БАйкАЛЬСкОГО  РЕГИОНА 
РОССИйСкОй  ФЕДЕРАцИИ  В  ЕВРАЗИйСкОМ 
экОНОМИчЕСкОМ  ПРОСТРАНСТВЕ
В статье рассмотрены пространственные аспекты развития экономики регионов. Для восточных регио-
нов России с низкой плотностью населения актуальны вопросы консолидации и интеграции территорий для
формирования единого потенциала с целью позиционирования в глобальном пространстве. Сдерживающи-
ми факторами являются незначительный масштаб рынков, низкая плотность населения, геоклиматические
условия. Государства Юго-Восточной Азии, демонстрирующие высокие темпы развития, представляют зна-
чительный интерес для России. Областью взаимных интересов могут быть туризм, образовательные прог-
раммы, научные проекты, где более высока вероятность сближения потенциальных партнеров. В этой связи
в статье дана оценка ментального потенциала как системы взглядов, ценностей, образования и опыта, кото-
рый трансформируется в когнитивную модель в процессе развития информационного общества. Дан срав-
нительный анализ демографических параметров развития регионов России и отдельных стран евразийского
экономического пространства, раскрывающий существенные различия по возрастной структуре населения,
ожидаемой  продолжительности  жизни,  гендерным  пропорциям.  В  статье  показано,  что  переходный  пери-
од в экономике России характеризовался адаптационной стратегией, что позволило реализовать политику
социальной защиты населения. Стратегия дальнейшего развития предполагает трансформацию структуры
экономики, повышение ее эффективности, социальные и технологические инновации. Данный процесс не
предполагает  уменьшение  разнообразия,  напротив,  ориентирован  на  системное  сохранение  и  обогащение
потенциала территорий, повышение качества жизни, достижение целей общества и отдельного индивида.
Ключевые слова: потенциал, адаптация, трансформация, ментальное пространство, потребительское по-
ведение, новая экономическая география, целеполагание.
В  процессе  интеграционных  и  глобализационных  процессов,  все  более  тесных  взаимо-
связей между национальными экономиками пространственные аспекты приобретают особую
актуальность и интерес для науки, политики, общества и бизнеса. В последнее десятилетие
наблюдается активизация политических и экономических трансформаций на территории евра-
зийского пространства. Политически вопрос стоит о возможном неоднополярном мире и объ-
ективном усилении экономического влияния азиатских стран в евразийском пространстве.
Единое экономическое пространство – пространство, состоящее из территорий, на кото-
ром функционируют гармонизированные в правовом отношении схожие рыночные механизмы
регулирования экономики, существует единая инфраструктура и проводится согласованная на-
логовая, денежно-кредитная, валютно-финансовая, торговая и таможенная политика, обеспе-
чивающие свободное движение товаров, услуг, капитала и рабочей силы. Категория является
институциональной, формируемой властью территорий, мотивированных взаимной выгодой.
Однако в силу значительных национальных различий формирование реального единого про-
странства представляет далеко не простую задачу.
Основными целями формирования Единого экономического пространства являются:
 
Š
эффективное функционирование общего (внутреннего) рынка товаров, услуг, капитала
и труда;
 
Š
проведение согласованной налоговой, денежно-кредитной, валютно-финансовой, торго-
вой, таможенной и тарифной политики;
 
Š
развитие единых транспортных, энергетических и информационных систем;
 
Š
создание общей системы мер государственной поддержки развития приоритетных отрас-
лей экономики, производственной и научно-технологической кооперации.
На территории России, Казахстана и Беларуси действует единое экономическое простран-
ст во, сформированное для создания условий стабильного и эффективного развития экономик
государств-участников и повышения качества жизни населения. Официально оформлено соз-

75
дание Евразийского экономического союза (ЕАЭС), который, по ожиданиям, «позволит прово-
дить общую и согласованную политику в ключевых отраслях, повысить устойчивость и потен-
циал развития национальных экономик, обеспечить емкий и единый рынок и приток дополни-
тельных инвестиций» [1].
На фоне развивающегося кризиса в Украине планы консолидации в едином пространстве
представляются  принципиальными  и  основаны  на  общих  ценностях,  взаимосвязях,  истори-
ческих корнях. Однако новейшая история рыночных преобразований внесла изменения в на-
циональный менталитет регионов России, обусловленный границами с государствами Азии и
Европы, устремлениями наций и теми вызовами, которые приносит глобальный мир в целом.
Байкальский регион находится в глубине евразийского пространства, восточнее его услов-
ного центра. Исторически восприятие пространства связано с границами и основным тезисом,
что экстенсивное освоение замедляет развитие, поскольку является затратным, но в дальней-
шем его интенсивное освоение качественно иными усилиями позволяет получить больший эф-
фект. Такова природа инноваций, призванных коммерциализировать продуктовые или процесс-
ные инновации, увеличивая отдачу на единицу ресурсов.
Экстенсивное развитие было характерно для Сибири и Дальнего Востока в период освое-
ния территорий, но это было продвижение по территории страны с минимальными рисками и
значительным вовлечением человеческих, капитальных и природных ресурсов.
Человеческие  ресурсы  качественно  были  представлены  мобильной  частью  населения
страны в возрасте высокой экономической активности с ореолом романтической идеологии.
В результате продвижения в 60–80 гг. прошлого столетия были созданы крупные предприятия
добывающей  и  обрабатывающей  промышленности,  инфраструктура,  коммуникации,  новые
поселения вокруг градообразующих предприятий. Последующий застойный период не харак-
теризовался обновлением и модернизацией основного капитала, что закономерно сказалось в
90-е гг. на отставании инвестиционного спроса от потребительского.
Байкальский регион Сибири представлен тремя субъектами России – Иркутской областью,
Республикой  Бурятия,  Забайкальским  краем  с  общим  населением  4,489  млн  чел.  Субъекты
занимают среднее положение в Сибирском федеральном округе.
Главными географическими особенностями региона являются Байкал, расположение вдоль
железнодорожной магистрали и граница с Монголией и Китаем. Основными природными ха-
рактеристиками являются наличие минерально-сырьевых ресурсов, лесная территория, богатая
таежная флора и фауна. Регионы характеризуются низкой плотностью населения, формально-
стью информационного пространства, склонностью к автаркии в неблагоприятных условиях.
В  экономическом  отношении  регионы  практически  сопоставимы,  достаточно  сравнить
среднедушевые денежные доходы населения (таблица 1) [2]. За годы реформ имело место отри-
цательное сальдо миграции, продолжается потеря резидентов, бюджеты дотационны, развива-
ется преимущественно торговля. Субъекты сопоставимы по многонациональной и конфессио-
нальной структуре, можно говорить о близкой ментальности населения.
Таблица 1 – Основные индикаторы Байкальского региона в 2012 г.
Субъекты РФ Население,
тыс. чел.
на 1.01.2013 г.
Площадь,
тыс. км
2
ВРП, млн
руб.
Доля
в ВВП РФ
Инвестиции
в основной
капитал,
млн руб.
Среднедушевые
денежные доходы
населения
в месяц, руб.
Забайкаль-
ский край
1095,2
431,9
208257,7
0,5
58129
17335,6
Иркутская
область
2422,0
774,8
627856,2
1,4
156470
17720,3
Республика
Бурятия
971,8
351,3
154677,7
0,3
41039
17119,0
Всего
4489
1558
990791,6
–
255638
–

76
Возможно ли формирование целостного региона из субъектов федерации, применительно
к которому можно говорить об общей стратегии, совместных проектах и т.п.? Концептуальная
схема исследования межрегиональной интеграции состоит из пяти аналитических блоков [3]:
а)  анализа  межрегиональных  экономических  потоков  и  степени  интегрированности  ре-
гионов в национальную и мировую экономику;
б)  анализа эффективности интеграционных проектов с участием хозяйствующих субъек-
тов двух и более регионов;
в)  анализа влияния уровня межрегиональной интеграции на экономическое положение ре-
гионов и экономику страны в целом;
г)  выявления и анализа межрегиональных экономических систем (площадок);
д)  анализа барьеров межрегиональной экономической интеграции и причин их возникно-
вения.
Однако возникновение интегративных свойств на фоне обострившейся межрегиональной
конкуренции у такого образования проблематично. Интеграционные проекты могут иниции-
роваться на государственном уровне. Современное экономическое пространство в географи-
ческом контексте уплотняется в процессе развития коммуникационных технологий, сетевых
ресурсов и в значительной мере трансформируется в экономику знаний, в которой простран-
ственные ограничения малозначимы.
Существовавшие две основные исторические ментальные модели – восточная и западная
трансформировались  в  процессе  смены  «восточной»  модели  на  «западную»  в  мегаполисах,
крупных и средних городах. П. Кругман, рассмотрев влияние мобильности трудовых ресур-
сов на экономику, отметил, что сочетание мобильности факторов и возрастающей экономии
от масш таба приводит к перетоку факторов в регион большего размера. Таким образом, было
указано на механизм, потенциально отвечающий за концентрацию деловой активности в от-
дельно взятых регионах страны и угасание активности в других регионах. Сформулированная
им позже в работе модель получила название «центр – периферия» [4].
Центр характеризуется в большей степени западной моделью, оказывая влияние на измене-
ния в периферии. Выделить в чистом виде модель невозможно, поскольку в среднем у каждого
экономического агента (а таковым является любое физическое лицо или резидент) возросло
пространство экономических отношений, где в первую очередь при принятии самых разных
решений формируется собственная ментальная модель.
Ментальные  модели  являются  основой  коммуникаций,  экономического  взаимодействия
и  фактором  разделения  труда.  Исторически  определённый  образ  мыслей,  совокупность  ум-
ственных навыков и духовных установок, присущих отдельному человеку или общественной
группе, народу, формировался в процессе становления цивилизаций. Основным инструментом
явился язык общения, т.е. путь, по которому мы проникаем как в современную ментальность,
так и в древние воззрения на мир, общество и самих себя, которые сохранились в пословицах,
устойчивых оборотах (фразеологизмах), символах культуры.
Достаточно вспомнить лексикон начала рыночных преобразований в России, очень точно
выражающий восприятие экономического механизма производства и распределения созданно-
го продукта.
На основе обобщения существующих подходов в исследовании проблематики можно вы-
делить следующие актуальные особенности метального пространства в мире:
 
Š
различные архетипы элиты, представляющей страну в глобальном мире и определяющей
ментальные образцы;
 
Š
смену восточной ментальности на западную модель в мегаполисах, крупных и средних
городах;
 
Š
конвергенцию моделей посредством бурного развития мобильных сервисов и социаль-
ных сетей;
 
Š
усиление дивергенции на периферии по сравнению с городскими агломерациями;
 
Š
усиление поколенческого разрыва при определенных типах возрастной структуры;
 
Š
рост возможностей формирования современной ментальной и поведенческой модели на
личном опыте ввиду увеличения мобильности населения.

77
Характерный для России в целом восточный тип ментальной модели уходит в первую оче-
редь из мегаполисов и региональных центров. Остаются периферийные пространства, средняя
плотность населения которых несопоставимо низкая.
Ситуация в экономическом пространстве изменилась с распадом СССР и началом рыноч-
ных  реформ  в  постсоветском  пространстве.  Положительные  стороны  больших  пространств
подверглись значительным корректировкам. Безопасность, наличие природно-ресурсного по-
тенциала, возможность пространственного маневра не используются в должной мере.
Ментальность  населения  страны  зависит  от  возрастной,  гендерной  и  образовательной
структуры.  Имеются  существенные  различия  по  государствам  в  евразийском  пространстве
(таблица 2) [5].
Таблица 2 – Возрастная структура населения России и стран Азии
Страна
Население страны в возрасте (лет) в %
Плотность
населения,
чел./кв. км
Средняя
продолжительность
жизни, лет
До 14
15–64
Старше 65
Россия
17,41
69,78
12,81
8,39
69,8
Казахстан
26,73
66,03
7,24
5,96
67,35
Беларусь
17,93
68,21
13,86
45,61
70,2
Монголия
32,99
63,13
3,88
1,77
67,05
Китай
25,01
67,88
7,11
139,57
72,95
Южная Корея
21,59
71,14
7,27
501,37
75,36
Япония
14,64
67,83
17,53
337,16
82,15
Северная Корея
25,52
67,63
6,85
199,03
72,0
Не очень сильно отличается структура в отдельных административных районах – Гонконге,
Макао, Тайване, лидирующих по уровню жизни в мировом рейтинге.
По соотношению населения в возрасте до 14 лет и старше 50 лет выделяют прогрессивную,
стационарную и регрессивную возрастную структуру. Приведенные данные свидетельствуют
о ярко выраженной прогрессивной структуре населения ближайших к Байкальскому региону
стран – Казахстана, Монголии, Китая, Северной Кореи.
Международные связи России с ближайшими соседями исторически определялись поли-
тикой государства. Для потенциала Бурятии существенное значение имеет развитие внешне-
экономических  отношений  с  Монголией.  За  двадцатилетний  период  в  Монголии  выросло
современное поколение, ментально ориентированное на «запад». В Монголии с населением
2594,8 тыс. чел. работает более 100 вузов, из них 9 государственных. Монголия обладает од-
ним из самых высоких показателей по количеству студентов на 10 тыс. населения. Сегодня он
составляет 357 студентов на 10 тысяч жителей (в США – 332, в России – 171). При этом дети
элиты и среднего класса обучаются в университетах США и Европы.
Евразийское государство Казахстан формулирует амбициозные цели – к 2050 г. войти в число
30 самых развитых государств мира [6]. В настоящее время по индексу развития человече ского
потенциала республика находится на 79-й позиции, Россия – на 65-й позиции (0,797). Впереди
России  находятся:  на  7-й  позиции  –  Япония,  на  22-й  позиции  –  Гонконг,  на  26-й  –  Южная
Корея, на 61-й – Малайзия. Регрессивная возрастная структура и средняя продолжительность
жизни характерны для стран с высоким уровнем жизни, это подтверждают данные по Японии
и Германии. В отличие от развивающихся экономик потенциал человеческих ресурсов в этих
странах значительно ниже.
Демографическое пространство стран Азии, кроме Японии со значительной средней про-
должительностью жизни, характеризуется меньшим поколенческим разрывом, что увеличива-
ет потенциал этих экономик. В России и ее регионах иная ситуация, основная часть населения
сос редоточена в трудоспособном возрасте, который постепенно будет существенно уменьшать-
ся и увеличивать долю лиц старшего возраста. С учетом продолжающейся миграции и возмож-
ного возвращения на историческую родину бывших граждан СССР ситуация будет усугублять-
ся и потенциал, скорее, сохранится на прежнем уровне, чем вырастет.

78
Гендерный разрыв в средней продолжительности жизни населения России и, соответствен-
но, дисбаланс в структуре является значительным, доходит по регионам до 10 лет, в то время
как в развитых странах составляет 4–5 лет.
Неоднородность экономического пространства внутри региона можно рассматривать как
потенциал с позиций гравитационной модели. Применение гравитационной модели позволяет
измерить силу притяжения района к центру, прямо пропорциональную произведению числен-
ности населения в обоих пунктах и обратно пропорциональную квадрату расстояния между
этими  пунктами.  В  качестве  коэффициента  соответствия  можно  использовать  соотношение
плотности предприятий в центре и на периферии (в районах субъектов).
Данный подход можно использовать при анализе экономического пространства гранича-
щих стран. Гравитационные силы рождаются и укрепляются в сильнейшей экономике Китая,
по потенциалу как человеческих ресурсов, так и инвестиций. По прогнозу PwC на 2030 г., Ки-
тай по объему ВВП (30634 млрд долл. США) по паритету покупательной способности выйдет
на первое место в мировом лидерстве.
Потенциал  российских  территорий  заключается  в  человеческих  ресурсах,  территории  и
природных ресурсах, однако их соединение в единую целостную систему, обладающую но-
выми актуальными свойствами, требует значительных инвестиционных и интеллектуальных
ресурсов.
Основная стратегия экономики России в переходный период была основана на адаптаци-
онном механизме, что находило выражение в социальной поддержке населения, дотациях и
субсидировании субъектов, реализации крупных национальных проектов, финансируемых го-
сударством.
Во многих исследованиях по-прежнему анализируется в том числе инерционный вариант
развития регионов Дальнего Востока и Забайкалья [7]. Необходимо изменение в мышлении и
целеполагании с учетом интенсивных изменений, происходящих в информационном простран-
стве, технологиях, достаточно быстро выходящих на массовый рынок, масштаба вовлечения
домохозяйств в национальную экономику.
Представляется, что усиление межрегиональной и международной конкуренции требует
стратегии  трансформационного  характера.  Это  предполагает  объективную  экономическую
оценку составляющих потенциала и их вовлечение с четкой дифференциацией сберегающего
или интенсивного характера.
Стоит выделить в ментальных моделях когнитивное пространство, содержащее структу-
рированную совокупность знаний и представлений индивидуума лингвокультурного сообще-
ства.  Его  развитие  мотивировано  продвижением  современных  коммуникаций  во  все  страты
общества. Уместно сослаться на пример Сингапура и их уникального лидера Ли Куан Ю. Его
дорожная карта трансформаций в сложнейших геополитических условиях была продиктована
«горячим желанием изменить несправедливое общество к лучшему» [8]. Одним из нововведе-
ний было массовое насаждение английского языка в среде китайского этноса, что трансформи-
ровало и интегрировало когнитивное пространство сингапурцев в глобальное пространство.
Решение о придании английскому языку статуса государственного откладывалось в течение
1965–1978 гг. Но это уже история, и история ХХ века.
В ХХI веке многие экономисты полагают, что с постепенным угасанием старых индуст-
риальных центров в Европе и на востоке США центр мировой экономической активности мо-
жет перенестись в Азиатско-Тихоокеанский регион, т.е. страны, расположенные по периметру
Тихого океана, и многочисленные островные государства в самом океане.
В регионе представлено большое разнообразие экономик и ресурсов: динамично развиваю-
щиеся  Гонконг,  Тайвань  и  Сингапур,  высокие  технологии  Японии,  Кореи,  Тайваня  и  запада
США, природные ресурсы Австралии, Канады, Филиппин и российского Дальнего Востока,
человеческие Китая, Индии и Индонезии, высокая сельскохозяйственная производительность
Чили, Новой Зеландии, Филиппин и США. Вектор гравитационного притяжения для России, в
том числе Байкальского региона, не вызывает сомнения.

79
Преимущества внутренних государств Евразии заключаются в природно-ресурсном богат-
стве, возможности пространственного маневра, большом социуме. Применительно к России
и ее регионам даже державная идентичность может стать сильной стороной, но при условии
вовлечения человеческих ресурсов в единое когнитивное пространство, сохранения географи-
ческих и стирания ментальных границ.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРы
1  Российская газета. – 2014. – 5 марта.
2  Регионы России. Социально-экономические показатели. 2013: Р32: стат. сборник Росстат. – М.,
2013. – 990 с.
3  Колодина Е.А. Теория и методология регулирования межрегиональной экономической интегра-
ции / Е.А. Колодина. – Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2004. – 271 с.
4  Кругман П. Возрастающая отдача и экономическая география (Krugman P. Increasing Returns and
Economic Geography // Journal of Political Economy. – 1991. – Vol. 99. – № 3. – P. 483–499).
5  Павлов М., 2007–2014: http://www.mir-geo.ru/.
6  Каленова С.А. Потенциал Республики Казахстан в предстоящие десятилетия // Экономико-статис-
тические  исследования  потенциала  территорий  в  современном  информационном  обществе:  сборник
материалов II Международной научно-практической конференции. – Улан-Удэ: Издательство ВСГУТУ,
2013. – С. 121–124.
7  Ивантер В.В., Кожемяко О.Н., Кувалин Д.Б. Долгосрочное социально-экономическое развитие
Дальнего Востока и Забайкалья: основные проблемы и задачи // Проблемы прогнозирования. – 2013. –
№ 4. – С. 3.
8  Ли Куан Ю. Сингапурская история. 1965–2000 гг. Из третьего мира – в первый. – М.: МГИМО-
Университет, 2010.
SPISOK LITERATURY
1  Rossijskaja gazeta. – 2014. – 5 marta.
2  Regiony Rossii. Social’no-jekonomicheskie pokazateli. 2013: R32: stat. sbornik Rosstat. – M., 2013. –
990 s.
3  Kolodina  E.A.  Teorija  i  metodologija  regulirovanija  mezhregional’noj  jekonomicheskoj  integracii  /
E.A. Kolodina. – Irkutsk: Izd-vo BGUJeP, 2004. – 271 s.
4  Krugman P. Vozrastajushhaja otdacha i jekonomicheskaja geografija (Krugman P. Increasing Returns
and Economic Geography // Journal of Political Economy. – 1991. – Vol. 99. – № 3. – P. 483–499).
5  Pavlov M., 2007–2014: http://www.mir-geo.ru/.
6  Kalenova  S.A.  Potencial  Respubliki  Kazahstan  v  predstojashhie  desjatiletija  //  Jekonomiko-statis-
ticheskie issledovanija potenciala territorij v sovremennom informacionnom obshhestve: sbornik materialov
II Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii. – Ulan-Udje: Izdatel’stvo VSGUTU, 2013. – S. 121–
124.
7  Ivanter  V.V.,  Kozhemjako  O.N.,  Kuvalin  D.B.  Dolgosrochnoe  social’no-jekonomicheskoe  razvitie
Dal’nego Vostoka i Zabajkal’ja: osnovnye problemy i zadachi // Problemy prognozirovanija. – 2013. – № 4. –
S. 3.
8  Li Kuan Ju. Singapurskaja istorija. 1965–2000 gg. Iz tret’ego mira – v pervyj. – M.: MGIMO-Universitet,
2010.

жүктеу/скачать 5,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: