«Алаш» партиясы және «Алаш Орда» үкіметі

Кадет партиясы үлттық автономияға қарсы, ад біз, Алаш туын 
котере отырып, үлттық автономия күруға үмтыламыз. Кадет 
партиясы 
шіркеудің мемлекеттен болінуіне қарсы, ал мен 
мемлекеттен шіркеуді болуді жақтаймын. Осындай үш моселе 
бойынша козқарасымыздың қайшылығына байланысты мен кадет 
партиясынан шығып, «Алаш» партиясын үйымдастыруды максат 
етемін».
Қазақ 
либералды 
қозғалысының 
басшылары 
осындай 
күбылмалы жағдайды ескеріп жоне саяси күштердің озара 
қайшылықтарының күшеюіне байланысты жалпықазақтық съезд 
шакыруға шешім қабылдады. 1917 жылы 21-28 шілде күні 
Орынборда бірінші Бүкілказақтық съезд болып, оған Ақмола. 
Семей. Орал. Жетісу, Фергана облыстарынан жоне Бокей 
ордасынан 
делегаттар қатысты. 
Күн тәртібіне 
14 моселе 
қойылды: мемлекетті басқару жүйесі; қазақ облыстарының 
автономиясы; жер мәселесі; халық милициясын күру, жергілікті 
басқару мекемелерінің жүйесі; халыққа білім беру; сот; рухани- 
діни моселелер; әйел моселесі; Қүрылтай жиналысын шакыру 
және сайлауға қазақ облыстарындағы дайындық; бүкілресейлік 
мүсылмандар съезі; қазақтың саяси партиясын қүру; Жетісу 
облысьіндағы 
оқиғалар; қазақтардың 
Киевтегі Бүкілресейлік 
Федеративтік кеңесі мен Петроградтағы халыққа білім беру 
жоніндегі комиссияның жүмысына қатысу туралы. Съезд 
делегаттары үлттык автономия қүру мен жер моселесін шешуге, 
Қүрылтай съезіне дайындыққа және қазақтың саяси партиясы 
«Алашты» күруға баса назар аударды.
Съезде А.Байтүрсынов пен М.Дулатов «тәуелсіз автономиялық 
казак мемлекетін» қүру туралы моселе котерді. 
Ә.Бокейханов 
«демократиялық, федеративтік жоне парламенттік Ресей Республи- 
касының қүрамында қазақ үлттық-аумақтық автономиясын» күру 
керектігін дүрыс деп есептеді. «Қазак облыстары, делінді съездің 
карарында. аумақтық-үлттык автономия алуы тиіс».
«Алаш» партиясының басшылары Ә.Бокейханов, А.Байтүр- 
сынов, Мүстафа Шоқай жоне басқа казактың буржуазиялык- 
демократиялык бағыттағы зиялыларының окілдері болды, ал бүл 
зиялылар жалпықазактык үлттық-демократиялық саяси үйымға 
бірікті. Партияға сондай-ак ғылым және шығармашылык 
зиялыларының окілдері кірді: М.Тынышпаев, М.Жүмабаев,
Ш.Қүдайбердиев, 
Ғ.Қарашев, 
С.Торайғыров, 
Х.Ғаббасов, 
Ә.Ермеков, Ж. және X. Досмүхамедовтер және т.б. 1917 жылдың
2 13

жазындағы болып жатқан 
жағдайға байланысты партия 
басшыларының басым көпшілігі социалистік 
идеология-лык. 
бағдарламаны қолдаған жоқ, себебі қоғам түтастай алғанда оған 
әлі дайын емес болатын; олар «Қазақ халқын отарлық езгіден 
қүтқару» үранымен партияға бірікті.
Қазан төңкерісіне дейін-ақ казақ либералдық-демократиялық 
қозғалысының 
жетекшілері 
Қазақстанның 
әлеуметтік- 
экономикалық және саяси дамуы жөнінде өздерінің бағдарла- 
маларын кеңінен насихаттаған еді, ал Петроградтағы төңкерістен 
кейін 
1917 жылғы 21 қарашада «Қазақ» газеті «Алаш» 
партиясының бағдарламасын жариялады.
Бағдарлама жобасы 10 тармақтан түрады:
1. Мемлекеттік қүрылым. Ресей демократиялық федеративтік 
республика болуы тиіс... Федеративті республикаға кіретін әрбір 
қүрылым дербес бола отырып, басқа мемлекеттермен - федерация 
мүшелерімен өзара бірлікте әрекет етеді.
2. Жергілікті бостандық. Қазақтардың автономиясы олар 
қоныстанған облыстардан түрады және Ресей Федеративтік 
республикасының бір бөлігін қүрайды.
3. Негізгі қүқық. 
Ресей республикасында үстаған дініне, 
тегіне, жынысына қарамастан барлық адам тең қүқықты болады. 
Ресей республикасында тең қүқықтық, жеке адамның дербес 
қүқықтығы, сөз, баспасөз, одақтар бостандығы беріледі.
4. Дін. Дін мемлекеттен бөлінеді. Барлық діндер тең қүқықты, 
қазақтардың өз муфтиаты болады.
5. Билік және сот. Билік пен сот әр халықтың өз ерекшелігіне 
қарай қүрылуы тиіс. Билер мен судьялар жергілікті халықтың 
тілін білуі керек. Қазақтар басым түратын аудандарда сот қазақ 
тілінде жүруі керек.
6. Халықты қорғау. Халықты қорғау үшін өскер үстау қажет. 
Қазақтар өскери қызметін атты өскер милициясы түрінде өтеуі 
тиіс.
7. Салық. Салықты алу ауқаттылығы мен мүліктік жағдайына 
қарай, яғни бай көп, кедей аз төлеуі қажет.
8. Жүмысшылар. Жүмысшыдар заңмен қорғалуы тиіс. 
«Алаш» партиясы бүл мәселе бойынша социал-демократтардың 
азшылық тобының бағдарламасын қолдайды.
9. Ғылым мен ағартушылықтың дамуы. Білім алуға жүрттыц 
бөрінің қолы жететіндей болуы қажет. Барлық оқу орындарында 
тегін оқытуды үйымдастыру қажет. Бастауыш мектептерде сабақ
214

ана тілінде өтуі керек. 
Қазақтардың ана тілінде 
орта білім 
беретін оқу орындары, университеттері болуы тиіс.
10. 
Жер мәселесі. Қүрылтай жиналысында жер туралы занды 
дайындауда, ең алдымен оны жергілікті түрғындар иелену 
керектігі 
бірінші кезекте түруы тиіс; қазақ халқын жермен 
қамтамасыз етіп болғанша қазақ жеріне шаруалардың қоныс 
аударуын тоқтату керек; бүрын қоныс аударушылар қорына 
тартып алынған жер иеліктері қазақтарға қайтарылуы тиіс.
Бүл бағдарлама 1917 жылы қарашаның ортасында өткен 
Қүрылтай жиналысының сайлауында «Алаш» партиясына үлкен 
бедел әкелді, 1917 жылы 5-12 желтоқсанда Орынборда болған 
Екінші Бүкілқазақ съезінде қазақ халқының әртүрлі таптарының 
өкілдерін біріктірді.
Съездің күн тәртібі «Алаш» партиясының жоғарыда келтіріл- 
ген бағдарлама жобасының мазмүнынан туындады және ол 10 
мәселені қамтыды: Сібір, Түркістан автономиясы және Оңтүстік- 
Шығыс одағы туралы; қазақ облыстарының автономиясы; 
милиция; үлттық кеңес; білім беру; үлттық қор; муфтиат; халық 
соты; ауылдық басқарма; азық-түлік мәселесі.
Съезд қүбылмалы саяси жағдайға орай партияның әртүрлі 
бағыттағы тәсілдерін талқылап, негізінен қазақ автономиясы мен 
оның үкіметін қүруға ерекше мән берді.
Съезд қазақ облыстарының автономиясын қүруды және оған 
«Алаш» атын беруді бірауыздан қабылдады. Уақытша халық 
кеңесі «Алаш Орда» (яғни Алаш автономиясының 
үкіметі) 
қүрылды.
Съезд шешімімен 
«Алаш Орда» 25 мүшеден түруға тиіс 
болды, оның 10-ы қазақ өлкесін мекендейтін орыс немесе басқа 
үлт өкілдерінен болуға тиісті. «Алаш Орда» басқармасы Семейде 
болды. Үкімет басшылығына 
Бүкілқазақтың халық кеңесінің 
төрағасы етіп балама негізде Ә.Бөкейхановты 
сайлады. Бүл 
лауазымға Б.Қүлманов пен А.Түрлыбаев та үміткер болатын.
1918 
жылы 6 қаңтарда большевиктер үлт-азаттық қозғалыс- 
тың жетекшілері зор үміт артқан Бүкілресейлік Қүрылтай 
жиналысын қуып таратты. Сондай-ақ, қызылгвардияшылардың 
Орынборды басып алуы «Алаш Орда» жағдайын қиындата түсті. 
Байланыстың 
нашарлығы мен барлық &азақ аудандарын бір 
орталықтан басқару мүмкін еместігінен «Алаш» үкіметі екіге 
бөлінді. Оның бір бөлігі Семейдегі Алаш қаласына (Жаңа Семей) 
көшіп, Шығыс бөлімше деп аталды, 
енді бір бөлігі Орал
2 1 5

облысыныц 
Жымниты каласында орналасты (Батыс немесе 
ОПы;і чалаяты). Тагы бір болімшесі Ж еііс\ облысымла жүмыс 
іетеді. Жагдайдың отгеруі «Алаш» партиясының басшыларын 
орталык кенес үкіметімси жэнс оныц жергілікті органдарымен 
байланыска шыгуына нтермеледі. О.Бокейханов озіміц екі серігі
Халел мен Жанша Досм^хамедовтарды Мэскеуге. Лениніе 
жоне 
үлг маселелері жоніндегі халык комиссары Счалишс 
жібсрді. ал Халел Габбасов О.Бокейхановтыц тансырмасымен 
1918 жылы 20 наурытда Сталинмен телеграф аркылы келіссчи 
жүргі'іді. Кеңес окіметі Бүкілкашк сі.синің шешімдеріпіп 
күкыктык 
негһіи 
мойындады. 
бірак 
автопомпяпы 
тек 
б\ кілкатаксгаидык съеи шакырып. оны жергілікті Кенестердің 
катысуымеп откіпеи жагдайда мойыпдауга келісті. Oran жа\ан 
реіінде «Алаш Орда» от тшіаіпарын үсыпды. ягни жеріілікіі 
кеңес окіметі тек Бүкілкатакстандык Құрылтай жшииысы 
шакырылгаига деіііп «Алаш» үкіметіпе багыпдырылгап жагдаііда 
гапа ол өкіметті мойыпдаГггындарын айтты. Бірак бүл іалап 
жүтеге аскап жок. В.Ленин мен И.Сталин балама большевиктік 
Қатакстан үкіметін күр\ жоиіиде от жүмыстарын бастады. Осы 
максат пен үлт мәселесі жөніндегі Халык комиссариатында 
О.Жангелдпн мен М.Түнганшнн баскарган 
катак болімі 
ашылады. Оларга Кеңестік Қатак авюиомиясын жариялау үшіи 
Кеиестердін 
Бүкілкатакстандык съетін үйымдастырч жүмысы 
таисырылды. Осы окигалардан кейін «Алаш Орданың» басшы- 
лары Орынборда кеңес өкіметін күлаткан атаман Дхіовиеи. 
Самарадагы 
Күрылтай жиналысы 
Комитетімен. Омбыдагы 
Уакытша Сібір үкімегімен байланыс жасайды. Алашордашылар 
кеиес окіметімен байланыс жаса\ және келісімге кел\дсн бас 
іартын. 
Кенестерге 
карсы 
күрес\ 
максагында 
жогарыда 
аіаліандармен одак жасасты. 
1018 жылы ма\сымда «Алаш 
Орданың» каудысы кабылданып, онда былай делінді: «Алаш» 
авгономиясы аумаіында шыгарылган кецес өкіметінін барлык 
декреттері тансыт дсн іанылсын».
1918 
жылы 
кокіемі 
мсн 
жатында 
чАлаш 
Орда» 
болыиевиктеріе карсы коалнцияны колдан. отінің дербес аскерн 
күиіін жасакгай отырыи. Қытыл Оскеріе карсы күреске шыкты.
Орал катактарымен алаш нолкіарын кар\ландыр\ жэне \ ііреі\ 
жонінде шарі жасалды. Атамаі согысында. асіресе иАлаш Орда- 
ның» Шыгыс боліГінің күрамалары белсенді кимыл корссиі. 
Олардыц нолкгері Анненковіыц жәнс баска ак івардняшылар
216

қүрамаларына қосылды. Бірақ саяси козқарастың қайшылығы 
алаш басшыларын оппозициялық коалициядан бас тартуға океп 
соктырды. Өзінің одақтастарынан коңілі қалған 
«Алаш 
Орданың» Торғай болімшесінің басшысы А.Байтүрсынов 1919 
жылы наурызда Мәскеумен кеңес окіметін мойындау туралы 
келіссөз жүргізді, Торғай ауданында әскери қимыл жасап жат- 
қан алаш полктері Қызыл Әскер қүрамына кірді. А.Байтүрсынов 
Қазақстанның басқа аймақтарындағы «Алаш Орда» басшы- 
ларымен келіссоз жүргізіп, оларды ак гвардияшылармен одақтан 
бас тарту керектігіне үгіттеді. 1919 жылы наурыздың аяғында 
Жымпитыға, яғнн «Алаш Орданың» 
Батыс болімшесінің 
орталығына Ж.Досмүхамедовпен қүпия келіссоз жүргізу үшін 
Қ.Тоттібаев жіберілді, нотижесінде «Алаш Орда» бейтараптық 
үстады, соның арқасында Колчак оскерінің кеңес окіметіне қарсы 
коктемгі шабуылы 
әжептоуір олсіреп қалды. 1919 жылы 10 
желтоксанда «Алаш Орданың» Батыс тобының 
басшылары 
Қызылқоға қаласында Кеңестер жағына шығуға қаулы қабылдап, 
ак гвардияшыларға карсы соғысқа кірісті. Шығыс болімшенің 
басшысы Ә.Бокейханов та озінің кеңес окіметін мойындай- 
тынын молімдеді. 1919 жылы 4 қарашада алашордашыларға 
рақымшылық жасау туралы 
қаулы шықты. Сол жылы 21 
желтоқсанда 
«Алаш Орда» 
Кеңестер жағына шығу туралы 
шешім қабылдады. 
1920 жылдың басында «Алаш Орда» оз 
кызметін мүлдем тоқтатты, яғни сол жылы 9 наурызда 
оны 
тарату туралы шешім қабылданды.
Алаш қозғалысы XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың 
басында Қазақстанда болған олеуметтік-экономикалық, қоғам- 
дык-саяси жоне рухани-мәдени озгерістердің нотижесінен туын- 
дады. Қозғалыстың басты озегі 1917 жылы шілдеде қүрылған 
«Алаш» жалпыүлттық партиясы болды. «Алаш» партиясы озінің 
қоғамдық-саяси омірінің алғашқы соттерінен бастап-ақ алдарына 
негізгі екі мақсат қойған болатын: 1) қазақ халқын отарлык 
езгіден 
қүтқару; 
2) 
қазақ 
қоғамын 
әлемдік 
оркениет 
кауымдастығына енгізуді қамтамасыз ету.
Партия отар болған Қазақстанды буржуазиялық-капиталистік 
катынастарға бейімдегісі келді. Олар бүған біртіндеп даму жолы- 
реформа жолымен жетеміз деп ойлады. Сондықтан да, олар 1917 
жылғы 
Қазан 
тоңкерісінің 
үрандары 
мен 
идеяларын
мойындамады жоне Азамат соғысы кезінде кеңеске карсы жоне 
большевиктерге қарсы күштермен одақтасты. Мүндай карама-
2 1 7

қарсылықта 
«Алаш» партиясы мен «Алаш Орда» үкіметі 
жеңіліске үшырады.
Алаш қозғалысының қайраткерлері саяси күрес майданынан 
кеткеннен кейін 
20-шы жылдары Қазақстан мәдениетінің, 
ғылымы мен халық шаруашылығының дамуына айтарлықтай 
үлес қосты.
Кеңес өкіметі осы қозғалысқа белсенді түрде қатысқандарды 
ақтап, бірнеше мәрте (1919, 1920 жж.) рахымшылық жаса- 
ғанымен, ақыр соңында олар 20-шы және 30-шы жылдардың 
аяғында большевиктердің үлтшылдармен және халық жаула- 
рымен күрес барысында саяси қуғын- сүргін қүрбаны болды.

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: