Әлемдік тәжірибедегі білім беру институттарының қалыптасу тарихына шолу

Қазіргі таңда көптеген адамдар әлемдегі алғашқы университет 1088 жылы құрылған Болон университеті болғанына сендіруге тырысады. Алайда, іс жүзінде алғашқы университеттер Еуропада да пайда болған жоқ. Бір қызығы, әлемдегі алғашқы университет Шығыста пайда болды. Әл-Қарауин- атты жоғары оқу орны 859 жылы құрылды, яғни Болоннан екі жарым ғасыр бұрын.

Мұның бәрі араб меценаты Фатими аль-Фахридың мешітте барлығына тегін білім беруімен басталған болатын. Ол атақты көпестің қызы еді. Сол мешітте білім алуға құмар болғандар барынша оқып, жазуға үйренген. Көп ұзамай құрылған мешіт өзінің үлкен кітапханасы бар үлкен ғылыми-білім беру орталығына айналды, онда Аристотельдің араб тіліне аудармалары, философ Ибн Рушдтың жазған түсініктемелері бар. Кітапханада сол күндері халықаралық саудада өте маңызды болған Киелі кітаптың араб тіліне аудармалары да бар [44].

Ең алғашқы университеттердің іргесі Кәрі құрлықта ХІ ғасырда қалана бастаған. Бірақ алғашқы университеттің отаны Еуропа емес. 970 жылы Каирде (Мысыр) ашылған Әл-Азхар – тарихтағы ең алғашқы университет.

Еуропалық университеттер монастрлық мектептерден бөлініп, дамуы ұзақ уақытқа созылды, сондықтан олардың алғашқы негізі қаланған кезеңін дәл анықтау мүмкін емес.

Батыс Еуропа университетінің ұзақ тарихы бар. 1088 жылы құрылған Болон сияқты алғашқы университеттер орта ғасырларда пайда болды. XIX-XX ғасырларда Еуропалық университеттер ғылым мен ғылыми зерттеулерге назар аударды, дәл осы уақытта олардың құрылымы мен идеялық мазмұны заманауи көрініске ие болды. Бастапқыда университеттер көбінесе күрделі мектептер негізінде пайда болды және рухани білім беру жүйесіне кірді. Олардың міндеттері бірқатар мамандарды даярлауда (философия, теология, құқық және медицина бойынша), сондай-ақ ғылыми еңбектерді зерттеуде, қоғамдағы білім деңгейін көтеруде және студенттерді өз бетінше ойлауға және зерттеу жүргізуге оқытуда болды [45, 87 б.].

Шығыс мемлекеттері ерте ортағасырлық дәуірде (VII-XI ғғ.) экономикалық және мәдениет дамуы жағынан Еуропадан айтарлықтай алда болды. Егер Бируни Птолемей еңбектерін аударса, Жер радиусын анықтаса, әлемнің гелиоцентрлік жүйесі жайлы ойланып-толғанса, Еуропада Жердің жазық күлше сияқты екендігі және хрусталь қалпақпен жабылған және мұхитпен белдеуленбеген деген аңғырт ұғым үстем болды.

Бірақ X ғасырдың өзінде Еуропа мен Шығыс мемлекеттерінің экономикалық және мәдени байланыстары дами бастады. Қолөнердің және сауда-саттықтың дамуы экономика мен мәдениеттің гүлденуіне себеп болды. Алғашқы университеттер пайда бола бастады, бірінші Испанияда, одан кейін Италияда, сосын Париж бен Англияда. Ортағасырдағы Еуропа университеттері қазіргі университеттерден айтарлықтай ерекшеленеді, бірақ біздің уақытымызға дейін доктор және магистр ғылыми дәрежелері, профессор және доцент атақтары, білімді жеткізудің негізгі формасы лекциялар, университеттің бөлімшелері сияқты ұғымдар – факультеттер сақталған. Лекциялар (тура оқу) ортағасырдағы университетте білімді жеткізудің негізгі түрі болды. Кітаптар аз және олар қымбат болды, сондықтан діни және ғылыми еңбектерді оқу мен оларға түсініктеме беру ақпараттың маңызды түрі болып саналады [46, 186 б.].

Сабақ беру латын тілінде жүргізілді. Латын тілі XVII ғасырға дейін халықаралық ғылыми тіл болды, Коперник, Ньютон және Ломоносов еңбектерін осы тілде жазған. Әлі күнге дейін еуропалық университеттерде мерекелік құттықтау сөздер латын тілінде оқылып, дипломдар латын тілінде жазылуда. Салтанатты іс-шараларда профессорлар ортағасырлық докторлық мантия мен бас киімдерде келеді. Алғашқы университеттер жайлы ескерткіштерді қазіргі ғылым осылай сақтап келеді. Бұл ғылыми прогрестің алғашқыларының бірі болды.

Еуропадағы алғашқы университеттердің пайда болу себептері Еуропада алғашқы университеттер жеке ғалымдардың қалауы ретінде пайда болған жоқ. Бұған қоғамдағы елеулі өзгерістер ықпал етті. Батыс Еуропадағы алғашқы университеттердің пайда болуының алғышарттарын мыналар деп атауға болады:

Монастырь мектептері бере алмайтын мамандарға деген қажеттілік;

Ғылымның кемелденуінің басқа алғы шарты техниканың дамуы болды. Механикалық сағаттар, көзілдірік, кітап басу, қағаз өндіру жаратылыстану дамуында үлкен рөл ойнады. Өркениет дамуында компас айтарлықтай көп рөл атқарды, оның тарихы ежелгі Қытайдан бастау алған. Араб теңізшілері XII ғасырдан бастап компасты пайдалана бастады. Еуропаға компас XII- XIII ғғ. келген [48].

Антикалық ғылыми мұрағатпен танысу – ғылыми прогрестің үшінші алғышарты болды. XII ғасырда Архимед, Птолемей және басқа да грек ғалымдарының еңбектерінің латын тіліндегі аудармалары пайда бола

бастады. Сол кезде шығыс ғалымдары Хорезм мен Алхазеннің аудармалары шықты.

Университеттерде схоластикалық ғылым антикалық ұстанымға негізделген. Шындық – қасиетті кітаптарда және діни беделділердің еңбектерінде жарияланған, ғалымдардың парызы – осы шындықты зерттеу мен түсініктеме беру болды.

Мұндай жағдайда ғылымның дамуы қиын болды. Еркін, дербес ойлар аяусыз жаншылды. Бұл дәуір тарихқа «тоқырау кезеңі» деген атпен келді. Бірақ, бұл уақытта да білімнің жаңа жолдарын іздеген адамдар өмір сүрді және жұмыс жасады. Мысалы, танымал монах Роджер Бэкон (1214-1294жж.) сондай адам болған. Бэкон Англияда, Сомерсет графствосында дүниеге келген, Оксфорд және Париж университеттерінде оқыған. Оның ойынша ғылым қатал дәлелдер мен теориялық қорытындылармен дәлелденген нақты тәжірибелер негізінде құрылуы қажет. Бэкон тәжірибенің үлкен мәнін нұсқаумен шектелмеді. Ол тәжірибе жасаудан жалықпаған және өзі химиялық, физикалық, оптикалық эксперименттер жіне астрономиялық бақылаулар жасаған. Бэкон камер-обскур әдісін білген және кемпірқосақ құбылысын түсіндіруде бір қадам алға жылжыды [49].

Бэконның кіші замандасы поляк Вителло (шамамен 1230 ж. туылған) XIII ғасырдың 70 – жылдары жазылған оптикадан «Перспектива» кітабының авторы болған. Ол да кемпірқосақты зерттеп, оның жеке су тамшыларынан сынған сәулелерден пайда болады деген тұжырымға келген. Жаңбырлы тамшыдағы жарықтық сәуле кемпірқосақтың пайда болуына алып келетіндігін монах Дитрих Фрейбургский дұрыс сипаттаған.

XIII ғасыр рухани өмірдің жандануын сипаттайды (бейнелейді). Бұл ғасырда Бэконнан басқа белгілі дін мамандары Фома Аквинский; Вильгельм Оккам; Роберт Большеголовый; рыцарь Пъер Перегриндер өмір сүрді және жұмыс жасады [50].

XIV ғасырда реакция басталады. Шіркеу тарапынан «дінбұзарлық» үшін күрес басталды. Білім алу айыпты болып, Николай Коперниктің әлемде атомдардың үйлесуінен және бөлінуінен басқа ештеңе жоқ деп айтылған еңбегі өртелді. Ол өзінің ілімінен бас тартуға мәжбүр болды. Танымның – ғылыми және құдіретті деген екі түрінің мүмкіндіктерін жақтаған Вильгельм Оккамды да шіркеу айыптады. Бірақ XIV ғасырда да өмір бір орында тоқтап қалған жоқ. Техниканың дамуы жалғаса берді, Париж, Германия, Мәскеуде мұнаралардағы сағаттар пайда бола бастады. 1440 жылы Иоганн Гуттенберг (1400-1468 жж.) әріптері бөлек кітап бастырушылықты ойлап табады. Өркениет пен ғылым дамуының жаңа дәуірі келді.

XVIII ғасырға қарай университеттер өздерінің ғылыми журналдарын жариялады. Университеттің екі негізгі моделі жасалды: неміс және француз. Неміс моделі Вильгельм Гумбольдт пен Фридрих Шлейермахердің идеяларына негізделген; университет академиялық бостандықтарды, зертханаларды қолдайды және семинарлар ұйымдастырады. Француз университеттерінде қатаң тәртіп басым, әкімшілік қызметтің барлық аспектілерін бақылайды. XIX ғасырға дейін еуропалық университеттерде дін сабақтың маңызды бөлігі болды, бірақ XIX ғасырда оның рөлі біртіндеп төмендеді. Университеттер ғылыми зерттеулерге шоғырланды, ал ғылыммен айналысуға жақсы бейімделген неміс моделі уақыт өте келе бүкіл әлемде французға қарағанда кең таралды. Сонымен қатар, жоғары білім халықтың көпшілігіне қол жетімді болды [51].

Еуропадағы университеттер ХІІ және ХІІІ ғасылар аралығында пайда болғанында күмән жоқ. Бұл тұжырымды алдымен бүкіл Еуропаға, кейін күллі әлемге тараған университет моделінің бастауы деп қарастырамыз.

6. 
   
   
   жүктеу/скачать 1,25 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: