Бағдарламасы бойынша жарық көрді Сақ Қ. С 17 Алаш мұрасы./ Қ. Сақ. Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2014
жүктеу/скачать 1,34 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Кез келдің заманында журнал «Айқап»,
Білгендей шөлдегенін жұрттың байқап. Жасаған ұзағынан сүйіндіріп, Кетсе екен Еділ, Жайық – бəрін шайқап», – деп журналмен алғаш қауышқандағы жүрекжарды қуаны- шын «Айқаптың» 5-санында өлеңмен жеткізген Б.Құсайынов ақынның шаттығы бар оқырманына ортақ екені күмəн туғыз- байды. Ол қуаныштың себебі де түсінікті. Оны журналдың тұрақты авторларының бірі М.Мақұловтың: «Қуандым журналыңды білгеннен соң, Майданда шабысыңды көргеннен соң. Дертім бар, дəрменім жоқ, мен бір ғаріп, Сөз қостым көңіл танып тұрғаннан соң», – деген жыр жолдарынан дөп басып тануға болады. «Дертім бар, дəрменім жоқ, мен бір ғаріп» – сол заманда отарлық езгі- ден мерт болуға шақ тұрған қазақ күйі. Осындай қысылтаяң кезеңде санасы сансыраған, адасқан елге ой салып, бағыт- бағдар беруді міндетіне алған басылым – «Айқаптың» құтты қадамы қалың қазақты қуандырмай қоймайды. Журналдың аз уақыттың ішінде оқырман жүрегін жаулап алуына тұрақты авторлар құрамының биік парасат, ұшқыр ой, жүйрік қалам, жанкешті еңбектері ықпалын тигізгені та- лас тудырмайды. Бұл ретте əуелі əр кезде журналдың хатшы- сы қызметін абыроймен атқарған Сұлтанмахмұт Торайғыров пен Əкірам Ғалымовтың ерен еңбектерін айрықша атап өткен лəзім. Солармен қатар журналдың тұрақты авторла- 29 ры: Ə.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Көпеев, Б.Қаратаев, Ғ.Қарашев, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, Б.Майлин, Ж.Сейдалин, Б.Сырттанов, С.Сейфуллин, т.б. Алаш арыстарының «Айқапта» жарияланған құнды мұралары тақырып ауқымдылығымен, ұтқыр ой, тартымды тіл, ұшқыр қиял, құнды деректерімен көңіл төрінен орын иемденеді. Осыдан-ақ «Айқаптың» ұлттық журналистика тарихында ғана емес, қазақ қоғамы дамуындағы, мəдениеті мен əде- биеті, жалпы руханиятындағы орны айшықты екені анық та- нылады. Осы жерде айрықша атап өтуді тіленіп тұрған «Айқап- тың» қазақ журналистикасына қосқан тағы бір жаңалығы бар. Журнал басшылығы ұлт баспасөзі тарихында тұңғыш рет қазақ қыздарын тілшілік қызметке тартады. Басылым- да тырнақалды туындылары жарық көрген Сақыпжамал Тілеубайқызы, Мəриям Сейдалинова, Күлəйім Өтегенқы- зы – қазақ қыздары арасынан шыққан алғашқы журналистер. Олардың есімдерін ұлықтап, ел журналистикасына жаңалық енгізген ерен еңбектерін бағалау – уақыт еншісіндегі мəселе. Бір ауыз сөзге сыйдырып айтсақ, бүгінде еліміздің бұқаралық ақпарат құралдарында халыққа қалтқысыз қызмет етіп жүр- ген қазақ қыздары сарбаздары мен сардарларының бастауы «Айқаптан» арна тартады. Қаймана қазаққа қатысты «Айқап» көтермеген мəселе кемде-кем. Журналдың тақырып ауқымы өте кең. Профессор Б.Кенжебаев «Қазақ баспасөзінің тарихынан мəліметтер» атты еңбегінде журнал материалдарын мазмұнына қарай мынадай бөлімдерге бөлген: «1. Саяси-əлеуметтік мақалалар; 2. Əдеби шығармалар, əдебиет мəселелері; 3. Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі жəне маңызды мəселелер; 4. Ана тілі, əліппе, емле мəселелері; 5. Қазақ əйелдерінің жайы, бостандық, теңдік мəселесі; 6. Дəрігерлік, агротехникалық кеңестер, ғылым табыстары; 7. Ішкі-сыртқы хабарлар; 8. Тілші хаттары, жауап хаттар». 30 Қазақ баспасөзі тарихын, əсіресе, Қазан төңкерісіне де- йінгі кезеңін зерттеуге ерен еңбек сіңірген ұлағатты ұстаз, ғибраты мол ғалымның аталған кітабы 1956 жылы жарық көргенін ескерсек, оның бағасы еселеп арта түседі. Өйткені, ұлттық мұраға қырғи-қабақ танытқан отаршыл саясаттың өктемдігі артып тұрған уақытта жеке басына қауіп төнерін біле тұра, саналы түрде тарихи тақырыпқа қалам тарту ерлікпен пара-пар іс екенін бүгінгі жас біле бермейді. Со- нымен бірге саясат салқыны салдарынан ғалым еңбегінде лажсыздықтан біраз шындықтың шымылдығы түрусіз қал- ғанын айтуға тиістіміз. Айталық, «Айқап» журналы мате- риалдарының мазмұн жіктелісін бүгінде мынадай тақырып- тармен толықтыру талабы туындайды: 1. Отарлық езгіге қарсы күрес тақырыбы; 2. Ұлт азаттығы мəселесі; 3. Қазақ жерін ішкі Ресейден қоныс аударушылардан сақтап қалу жолдары; 4. Ұлттық сананы ояту мəселесі; 5. Ұлт тілін, діні мен ділін қорғау, көркейту мəселелері. Журнал материалдарымен терең танысу барысында түй- ген бұл тұжырымдарымыздың шындығына «Айқап» жария- ланымдарын оқыған əрбір жан көз жеткізе алады. Бірер мысал келтірейік. Журналдың редакторы М.Сера- лин былай деп жазады: «Қазақ осы күнде қалың орманға кі- ріп адасқан адам секілді. Қалай жүрсе жөн боларын білмей дағдарған кезі. Олай-былай жүріп еді, жол табылмады. Енді тоқтап, тың тыңдап, қайдан қандай дыбыс шығар деп құлағын салып тұрған кезінде əркім шама-қадірінше, адасқанына айғайлап дыбыс беретін сықылды. Үнін шығарып, ойын айтуға міндетті». 1 Бұдан отарлау саясаты шарықтау шегіне жетіп тұрған кезде бес жыл бойына үзбей шыққан жалғыз журнал «Айқаптың» тарыққан елге, адасқан қазаққа жол басшы, бағыт-бағдар беруші болғанын байқау қиын емес. «Айқаптың» 1911 жылғы 5-санында жарық көрген «Біздің қазақ баласына не қылса да басқа жұрттарға теңелу хақында 1 «Айқап». – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995, 31 б. 31 біраз кеңес» деген мақалада, аты айтып тұрғандай, ХХ ғасыр басындағы қазақтың ең көкейтесті мəселесі – теңдікке қол жеткізу арманы дараланып, айшықталады да, соның жолда- ры сараланады. 1913-1918 жылдары Орынборда шыққан «Қазақ» газе- тінің зерттеушісі жəне апталық жарияланымдарының энци- клопедиялық жинағын құрастырушылардың бірі болған- дықтан, мына мəселеге оқырман назарын аудартуға тиісті- мін. Кезінде Бейімбет Майлин: «Қазақ» көзіміздің қара- сы болғанда, «Айқап» ағы емес пе еді», – деп жоғары бағалаған қос басылымды бір-біріне қарсы қойып, ұпай тү- гендеушілерге жол беруге болмайды. Мақаламызды Бейімбет Майлиннің «Айқап» ойларыңда бар ма?» деген жанашыр пікірімен бастап едік. Енді сол сөзбен ойымызды қорытындылағанды жөн көріп отыр- мыз. Алаш арысы «Айқап» журналын мегзеп айтса да, ар жағынан «өткізіп алып, қап-ай деп сан соғуды қазақ қойдың ба?» дегенді ымдап тұрғандай көрінеді. Осы орайда, «Айқапта» көтерілген мəселелердің бүгінгі таңда да өзектілігін, яғни журнал материалдарының өмір-+ шеңдігін айтпау қиянат болар еді. Айталық, журналдың 1913 жылғы 15-нөмірінде жарық көрген «Қазақтың қазіргі халі» атты мақалада Бейімбет Майлин көтерген мəселе – қазір де көкейтесті. Алаш арысы қазақ тіршілігіндегі əдет-ғұрыптың кемшілік, кері кеткен жақтарын сынап-мінеп, олардың білім- сіздіктен, кəсіпсіздіктен туатынына тоқталады. Қазақтың қыз ұзату тойында, өлімге ас беріп, еске алуда үлкен шы- ғынға бататынын айыптап, оның орнына халықты пайдалы іске, оқу-ағарту жұмысын дұрыс жолға қоюға, мектеп-мед- ресе салуға, газет-журнал, кітап алдырып оқуға қаражат шығаруға шақырады. Қазақты қап-ай деп өкінуден арылту мақсатын көздеп «Айқапты» шығарған М.Сералиннің мына пікірі де көңіл төрінен орын иемденеді, көкейтестілігімен құнды: «Біздің ілгергі-келешек күніміз де, бұл дүниеде күн көріп, жұрт қатарлы тұруымыз да жалғыз-ақ нəрсеге тіреледі. Ол – оқу. Мұнан былайғы заманда оқып, өнер білмесек, өнерлі халыққа 32 жалшы болудан басқа бізге ешбір де орын қалмайды. Біз жұртшылық болып оқушы-талапкерге жəрдем бермесек, оқығандарымыз көбейе алмайды». Дəл бүгінгі күннің өзекті мəселесін көтеріп тұрғандай əсерге бөлейді. Қазіргі жастар мен сауданы кəсіп еткен, тек баюды ғана мақсат тұтқан бай- манап, бизнес өкілдеріне ой салса игі. Мұндай құнды ойларды «Айқаптың» əр нөмірінен мо- лынан ұшыратарыңызға бəс тігеміз. Ендеше, журнал жа- рияланымдарын ұлттық құнды мұрамызға айналдырып, қажетімізге жаратудан жаңылмайық. «Егемен Қазақстан» газеті, 2011 жылдың 12-сəуірі. жүктеу/скачать 1,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|