Бағдарламасы бойынша жарық көрді Сақ Қ. С 17 Алаш мұрасы./ Қ. Сақ. Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2014

35
ұлы Мұхаң, Мұхтар Əуезов сөзімен айтқанда, «маса болып 
шағып, өлі денесіне қан жүгірте» дүниеге келген «Қазақтың» 
қайта тірілуін қазақтың қай баласы қуанбай қарсы алсын?! 
Оның үстіне, оған халқымыздың ғасырлар бойы аңсай күткен 
тəуелсіздік тізгінінің өз қолымызға іліккен күні қол жеткізіп 
отырғанымыз қуанышымызды еселей түсері де заңды. 
Өкінішке  қарай,  ұзақ  уақыт  бойы  түрлі  айыптаулар-
мен  архив  «зынданында»  шынжырлап  ұсталып,  халқынан 
қол үзіп қалған «Қазақты» көпшілік оқырманның біле бер-
месі  ғажап  емес.  Мұның  өзі  кешегі  империялық  аурудан 
айықпаған,  тоталитарлық  жүйенің  қазақ  халқына  тигізіп 
кеткен көп залалының бірі десек, ешкім дау туғыза қоймас. 
Сөйтсе де, ақиқат хақтығын істейтінін тарих тағы дəлелдеді. 
Қаншама күйе жағылып, қараланғанына қарамастан, «Қазақ» 
халқының алдында ақ күйінде қалды.
Алдымен, басылымды таныстырып кеткеннің артықтығы 
болмас. «Қазақ» – қоғамдық-саяси жəне əдеби газет. 1913 жыл-
дың  ақпан  айынан 1918 қыркүйегіне  дейін  аптасына  бір 
мəрте, 1915 жылы  жұмасына  екі  рет  Орынбор  қаласында 
үзбей  шығып  тұрған.  Кей  жылдары 8 мың  данаға  дейін 
көбейтіліп,  басылып  шыққан  басылымның  таралым  айма-
ғы  да  кең.  Газет  материалдарына  жүгінсек,  əрісі  Түркия-
дан, берісі Санкт-Петербург, Мəскеу, Уфа, Ташкент қалала-
рынан, сонымен қоса, қазақ даласының барлық облыстары-
нан  тұрақты  жаздырып  алушылар  болған.  Бір  ғажабы,  сол 
кездің өзінде басылым жер-жерде тілшілерін ұстаған.
Басылым  басшылары  туралы  сөз  қозғағанда  алдымен 
ауызға  халқымыздың  біртуар  ұлдарының  бірі – Ахмет 
Байтұрсыновтың  есімі  ілігетіні  айтпаса  да  түсінікті.  Ол 
заңды да. «Қазақ» газетінің сүтін еміп өскен бір буын осы 
күнде  пікір-білім  жолында  бұғанасы  бекіп,  іс  майданы-
на  шығып  отырса,  кейінгі  жас  буын  Ахаң  салған  өрнекті 
біліп,  Ахаң  ашқан  мектепті  оқып  шыққалы  табалдырығын 
жаңа аттап, ішіне жаңа кіріп жатыр», – деп заманымыздың 
заңғар  жазушысы  Мұхтар  Əуезов  жоғары  бағалағанындай, 
Ахаңның газеттің аяғынан тік тұрып, жұрт қызметіне жара-
уына қосқан үлесін ешкім жоққа шығара алмайды. 

36
Осы  орайда,  басылымның  басқармасында  Ахаңмен  қа-
наттаса  қызмет  еткен  тағы  кімдер  болды  деген  заңды  са-
уал туады. Оған дерекке жүгіне жауап беруге тиіспіз. Қазіргі 
Санкт-Петербург қаласындағы Орталық мемлекеттік архив 
қорында  (қор  №776, 21-тікпе,  мəлімет  ғалым-библиограф 
Ү.Х.Сұбханбердіқызының архивінен алынды) Ішкі Істер ми-
нистрлігінің  рұқсат  қағазы  сақталған.  Құжаттың  рухы  мен 
сипатын толық сақтау үшін аудармай, сол қалпында бергенді 
жөн көреміз. «Согласно циркулярному распоряжению от 9 
декабря 1905 года за №14508 уведомляю Главное Управле-
ние, что мною одновременно с этим разрешаю киргизию №8 
аула Кызылжингильской волости Тургайской области Мус-
тафе  Ахметовичу  Уразаеву  под  ответственным  в  полном 
объеме, редакторством киргиза №5 аула Тусульской волос-
ти  Тургайского  уезда  Ахмета  Байтурсынова  в  г.Оренбурге 
еженедельную  газету  на  киргизском  языке,  под  названием 
«Казах» (Киргиз)».
Осындағы екінші кісінің аты танымал болса да, алғашқы-
сының есімі қалың оқырманға осы күнге дейін белгісіз бо-
лып  келеді.  Газеттің  бірінші  нөмірінен  бастап  «бас  жазу-
шы» – А.Байтұрсынов, «бастырушысы» – М.Оразаев  деп 
қол  қойылып,  атап  көрсетіліп  отырғандығына  қарамастан, 
зерттеушілердің  оған  мəн  бермей  өте  шығып  жүргендері 
көңіл  қынжылтады.  Əйтпесе,  терең  үңілген  кісіге  осының 
өзінен талай сыр ұғуға болатындығы айтпаса да түсінікті.
Газеттің  екінші  редакторы  қызметіне  Міржақып  Дула-
тов 1914 жылдың 19-мамырдағы Жоғарғы баспасөз басқар-
масының  Орынбор  губернаторына  жолдаған  бұйрығы  бо-
йынша  ресми  түрде  тағайындалған.  Алайда,  оның  қызметі 
газет  жарық  көрген  күннен  бастау  алады.  Ол  апталықты 
шығару жолында өзге басқарма мүшелерімен бірге барлық 
қиындықты бөлісумен қатар, газет бетінде мақала, сын, əң-
гіме-өлеңдерді молынан жариялаған. Шығармаларының бі-
рінде патша үкіметінің отаршыл саясатын шенесе, екіншісін-
де халықты оқытудың жолын іздеп, озық мəдениетті елдер-
ден үлгі-өнеге үйренуді ұсынады. Халқымыздың тарихынан 
деректер  береді,  ел  ішіндегі  керітартпа  мінездер  мен  əдет-

ғұрыптарды  əжуалайды.  Қысқасы,  оның  газет  қызметін-
де  аянбай  еңбек  еткендігін  дəлелдейтін  материалдар  жетіп 
артылады. 
Бұдан  басқа  Ə.Бөкейханов,  Ш.Құдайбердиев,  М.Жұма-
баев, Ж.Аймауытов, т.б. əрқайсысының еңбегі жеке бағалау-
ды  талап  ететін  ұлы  тұлғалардың  газет  ісіне  білек  сыбана 
атсалысқандарын ауызға алсақ, басылым маңызының еселей 
артатынына күмəніңіз қалмайды. 
Олардың  қазақ  жұртының  саяси-əлеуметтік  өмірінің  ең 
түйінді  мəселелеріне  арнап  жазған  мақалалары  апталықта 
көптеп жарық көрген. Бұл да зерттеушісін күткен ірі тақы-
рыптардың бірі екендігіне талас жоқ.
Қорыта айтқанда, Қазан төңкерісіне дейін көзі ашық, кө-
кірегі  ояу  алғашқы  қазақ  зиялыларының  күшімен  шығып 
тұрған  «Қазақ»  газетінің  тəулсіз  Қазақстанның  тарихын, 
мəдениеті мен əдебиетін жəне шаруашылық жайларын қай-
та зерттеп, толықтыруда орны бөлек. Апталықты қайта жаң-
ғыртып,  тірілтіп  отырғандағы  мақсат  та  содан  туындайды. 
Алдағы уақыттарда бүгінгі күнмен үндес, маңызын жойма-
ған материалдарды іздеп тауып, қайта жариялап отыру ойы-
мызда бар. Сонымен бірге «Қазақ» жолымен ел тіршілігіне 
араласып,  көкейтесті  мəселелерді  көтеріп,  жұрт  қызметіне 
жарауды талап етіп отырмыз. Жолымыз оңынан болып, ісі-
міз  алға  басып  жатса,  сөнгеннің  жанып,  өлгеннің  тіріліп 
жатқаны емес пе, ағайын?!
«Жас Алаш» газеті, 
1993 жылдың 29-ақпаны.

38

жүктеу/скачать 1,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: