Тарихқа қатысты кейбір мәселелер

Әлемде көлемі жағынан қырғыздың «Манас» эпосына жуықтаған ешбір туынды жоқ. Осы үлкен, ұлан-ғайыр алып эпосты қырғыздың хат танымайтын ұлы жыршылары алты ай бойы қатарынан айтқан екен. Недеген зейін, недеген жады! Адамның басына да осыншама дүние сыяды екен-ау. Мысалы, Сағынбай Оразбақовтың нұсқасындағы «Манас» 180 мың жолдан тұратын бірнеше томдық эпос.

Саяқбай Қаралаев – Манасшылардың тарланбозының біреуі – логиканың соңғы тұяғы.

Ал қазақта болса, Жамбыл Жабаев – ауыз әдебиетінің алыбы, ХХ-ғасырдың Гомері атанды. Телқоңыр перзенттер бір ғасырда бір-ақ рет тууы мүмкін.

Қазақтың атақтыларының бірі – Қажымұқан 48 медальдің иегері екен.

Өз дәуірінен, өз замандастарынан мойны озық тұрған әрбір жан – нағыз азамат. Ал егерде, сол азаматтың тірі кезінде қадір-қасиеттері жарияланып насихатталса, онда ол өркениетке қосылған ол да үлес. Ал егер де, ол азамат о дүниелік болған кезеңде атқарылса ол жұмыс, онда сол азаматтың рухы алдындағы адамдық, азаматтық парызымызды өтегендік.

Тарихтың шынайы қожасы – халық десек те, шын мәнісінде, тарихқа уақыт пен жағдайлар қозғау салып отырады.

Тарихты тирандар (жалқылар), ал тарихтың өмірін халық (жалпылар) жасайды.

Дүниені қан қақсатқан қаныпезер тирандарды марапаттаудан арылар уақыт жетті.

«Бақ пен сордың арасы – бір-ақ қадам» - депті Н.Бонопарт бармағын шайнап Елена аралына жер аударылып бара жатып.

Арабтың атақты жиһангезі Әл-Идриси: «Әміршінің әйелі билікке араласса, құлдың қатынының да аузы қышып тұрады» - деп жазыпты Орта Азияны аралаған сапарында.

5

Геродоттың айтуынша, Хеопс пирамидасын салуға 100 мың адам қатысқан. Маманданған 4 мың құл 20 жыл бойы күндіз-түні тынбай, қамшы астында жұмыс жасапты.

Бұрын Абай ауданында, кейіннен Семейде тұратын Мамырхан Тоққарин ақсақалдың әкесі: «Есімде қалғаны – Абайдың басы ерекше үлкен көрінді» - деп отырады екен.

«Мұхтар» деген сөздің мағынасы арабшадан аударғанда «құдірет» деген сөз екен.

Жапондар Фудзияма тауын, Арабтар және бүкіл мұсылман әлемі Меккенің жанындағы Арафат тауын кие тұтады екен. Қазіргі осы маңның қазақтары Шыңғыстауды киелі мекен десе, мына біздер үшін ең қасиетті, киелі тау, мекен – жер – Ақшәулі.

9

Шыңғыс тауының монғолша алғашқы аты «Найман күре» екен. Найман – сегіз мағынасында, ал күре – өзен. Сонда «Сегіз өзенді тау» - деген сөз болып шығады.

Арғы заманда бұл тауды жеті момын атанған арғындардың атамекені болған. Оларды бір заманда қалмақтар қуғындағанда Сыр жаққа кеткен. Кейін жоңғарлардан жерді қайта алған кезде Мамай батыр, Кеңгірбай, Қараменде билер бастап кеп, қайта тобықтылар қоныстанады. Бұл 1780 ж. шамасында болған оқиға.

Бекзадалықтың, мырзалықтың, бақ-дәулеттің ұрпақтан ұрпаққа ауысып, өздерін ерекше жаратылған тұқым есебінде санайтындар «қаракөктің» ұрпағымыз деп мақтанған.

Ілияс Жансүгіровтың өкіл ұлы – Жәнібек Біләлұлы Сулеев «халық жауының күшігі» деген айыппен он үш жасында абақтыға қамалып, бір жылдан соң Сталиннің «Әкесі үшін баласы жауап бермейді» деген сөзінен соң бостандыққа шықты. Кейін ол 17 жасында өтірік жасын үлкейтіп жаздырып, майданға аттанып, ерлікпен қаза тапты.

Абай сөз өнерінің теңдесі жоқ асыл тұқымын артына қалдырды. Кәкітай болса, оны егіп жер бетіне шығарды. Ал Мұхтар бағып баптап, дәнін толтырып жер жүзіне шашты. Егер осы істердің біреуі өз мезгілінде істелмесе Абайдың туындысы өз уақытында бүгінгідей жер жүзіне тарамаған болар еді.

Кәкітай Құнанбайдың Ұлжаннан туған үшінші баласы Ысқақ мырзаның ұлы. Кәкітайды заманында Абай өз қолына алып оқытып тәрбиелеген.
13

Қазақ халқы, тіпті бүкіл түркі типтес халықтар ұлы үш жойқын өзгерістерге түсті. Біріншісі - араб, екіншісі – монғол, үшіншісі – орыс халықтарының жаулап алуларына байланысты ассимилляциялық процестер болды.

Халықтың бастан өткерген тарихының әр беті қымбат-ақ. Қазақ елінің жылнамасына өшпестей боп жазылар мынадай төрт тарихи оқиғаны айта кету абзал:

А) 1465 жылы Шайбани ұрпағынан бөлініп шыққан қазақ халқының жеке мемлекет болып, шаңырақ көтергеніне бес жарым ғасырдан астам уақыт (550 жыл) болыпты.

Б) Осынау өткен уақыт ішінде небір әділетсіз шапқыншылықтар мен қанды қырғындарға куә болған қазақ халқы өз бостандығы мен еркіндігі жолында ұлылы-кішілі 300-ге тарта ұлт-азаттық қозғалысын бастан кешірген екен. Солардың ішінде жалпы халықтық сипат алып, бүкіл қазақ даласын шарпыған қасіреттің ең ірісі 200 жылға созылған жоңғар басқыншыларымен шайқасы еді. Тарихта «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деген атпен қалған бұл қиян-кескі ұрыс ақыры қазақ халқының жеңісімен аяқталды.

В) Ресей империясының отарлау саясатына қарсы қазақ даласында болған екінші – 1916 жылғы көтерілістің де шоқтығы биік.

Жеңіске жеткізбесе де, елдің бірлігін нығайтып кеткен бұл оқиға халқымыздың тарихынан елеулі орын тепті.

Г) Тоталитарлық жүйеге қарсы көтеріліп, жетпіс жылғы езгі мен бұғауды талқандауға үндеген, сөйтіп, күллі Кеңес Одағындағы демократиялық қозғалыстың көшбасына айналған 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы өзінің жойқын батылдығымен кезінде дүние жүзін дүр сілкіндірді. Осы оқиғадан кейін егемендік туын көтерген Кеңес Одағы құрамындағы 15 Республика да желтоқсанның қақаған аязында өз елінің бостандығын аңсап, алаңға шыққан қазақтың өрімдей жас, қайсар буынына белгілі дәрежеде қарыздар.
15

Тарих беттерін парақтап көрсек: осыдан 1500 жылдан астам уақыт бұрын болған Қозы Көрпеш – Баян сұлу дастанында жазылған қос ғашықтың уақиғасы осы Аягөз өзенінің бойында болған.

Бір кезде, Құлагер ақын – Ілияс Жансүгіров Аягөз жеріне тамсанып: «Мына аядай өзен басын Тарбағатай тауына жастап, Балқашқа еркелеп келіп, аяғын малып отырған ару қызға ұқсайды екен. Ал Тарбағатай тауының өзі Алтайдай ағасының бауырына кіріп алып ұйықтап кеткен жас батырға ұқсайды» - деген екен. Қандай әдемі теңеулер десеңші!

Жоңғарды жеңген Абылай рушылдықты жеңе алмай: «Бірінші арманым – үш жүздің басын қоса алмадым. Екінші арманым – еліме жер емшегін емізе алмадым, үшінші арманым – бірлік болмаған соң елімнің ертеңгі еркіндігіне толық көзім жетпейді. Сол өкініш» - деген екен.