Шаһанәдірқожа және оның ұрпақтары

(шамамен XVIII-ғасырдың басында өмір сүрген)

Жалпы, Шаһанәдірқожа туралы жазбаша, не ауызша деректер жоқтың қасы. Бір деректерде ол бабамыз «Ақтабан шұбырындының» заманында қазақ қосынының құрамында жоңғарларға қарсы соғысқа қатысқан деп көрсетіледі. Қолға түскен кейбір шежірелер жазылған материалдарда осы Шаһанәдір бабамыздан Сарғалдақ, Мұхмұн, Сәдір туады. Енді шама-шарқымша осы үш бабаларымызға қатысты әңгімелерді баяндамақпын.
Сарғалдақ қожа Шаһанәдірұлы
Қазақ қолының пірі, әрі рухани көсемі болып сайланған (1726 жылы). Әбужалилдің кеңесімен Абылай Сұлтан Сарғалдақ қожаны Арқаға Орта жүз қазақтарына Исламның шариғаттарын үйретіп сабақ беруге, мұсылмандық пен имандылықтың сара жолын орнықтыру үшін бас имам етіп алып келіпті және оларға қажетті барлық жағдайды жасаған екен. Сарғалдақ қожа өз заманында он екі пәнді тәмамдаған ғалым-ұстаз болған. Айтқаны келетін, көріпкел, әулие деп ел құрметтеген бедел иесі екен. Сарғалдақ қожаның Зура деген әпкесін Абылай хан алып, одан Тоқ, Қасым, Арық деген үш ұлы болады. 1771-1781 жылдарда Орта жүздің ханы – Абылай хан (Әбілмансұр) өзінің 30 ұлының бірі – Уәлиханға (1741-1821 ж.ж.) Сарғалдақ қожаның ұлы Қожа Ахметпен құда болып, оның Айғаным деген қызын алып береді. Уәли де 1781-1819 жылдарда Орта жүзге хан болған. Айғаным өжет, озық ойлы, жүйелі білім алған, шығыс ойшылдарының шығармаларын оқып меңгерген, өзі сұлу, көркіне ақылы сай жан болған екен. Айғанымға қатты қызыққан Уәлихан оның қойған талаптарын орындаған екен дейді. Мысалы: «Бурабайдағы әйелдерінің жанына мені қоңсы қондырмасын, мен десе мекенін осы жаққа ауыстырсын» деген шарт қойыпты. Хан шартын орындап бұрынғы жанұяларын Көкшетауда қалтырып, өзі Сырымбетті қоныстанады.

Айғаным Уәлиден алты ұл сүйеді: Әбен, Мәмке, Шепке, Шыңғыс, Қанқожа, Әлжан. Туылысынан алғыр Айғаным ханның өзін ғана емес, бірте-бірте бүкіл елін де басқарысып, билеп-төстейді. Кейін, яғни 1819 жылы Уәли жасы жетіп қайтыс болғанда Ресей патшасы оның төрт әйелінен туған ұлдарының бірінде хан сайламай, Айғанымды тақ иесі деп таниды. Қазақтың тарихында әйелден алғаш хан болған осы Айғаным еді. Ол 37 мүшелінде хан тағына отырып, он үш жыл елді биледі және талай мәрте көрегендік таныта білді. Өмір көшіне ілесу үшін өнер-білім, оқу керек екенін жете түсінді. Қазақ жұртының алға, жарыққа ұмтылып заман талабына сай болуына көп күш жұмсады. Сырымбетте қазақ балалары үшін арнайы мектеп ашқызды. Сонымен бірге, қоғаммен өрелес болуы керек деп ұқты. Өзгеге үлгі көрсетіп алдымен өз балаларын орысша оқытты. Мысалы: ұлы Шыңғыс пен немересі Шоқан тағы тағылар орысша оқыды. Жасы елуге тақағанда аға сұлтандықты ұлы Шыңғысқа тапсырып, елдің тілеуқор анасы болып тікелей ұрпақ тәрбиесімен айналысады. Көп немерелерінің бірі – қазақтың жарық жұлдызы Шоқан Уәлиханов еді. Айғаным 1783-1853 жылдар аралығында, яғни жетпіс жас жасап өмірден өтті. Хан сайлау қожа қызы – Айғаным ханшадан кейін тоқтатылып, аға сұлтан сайлау жүйесіне көшкен.

Төменде Сарғалдақ қожа әулетінің қолда бар шежіресін келтіремін: Сарғалдақтың Жәліш, Пірәлі, Мырзалы, Қозыбағар, Қожа Ахмет, Бекәлі деген балалары болыпты. Өз кезегінде бұл балаларының әрқайсысынан өсіп таралған ұрпақтары бар.