THE VALUE OF KAZAKH AND ENGLISH PROVERBS

84
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
The actuality of the study of the proverbs in 
Kazakh, English is that the usage of proverbs 
in speech is very important. The correct usage 
of  these  proverbs  is  also  important,  while 
translating  any  other  work  of  art  we  should 
pay close attention to this point, and that is the 
reason of the study of the theme we have taken 
under discussion. So express any idea or plot of 
the work in translation as in original demands 
a  person’s  high  skill  and  deep  knowledge. 
Translator ought to know the rules of translation, 
furthermore  the  history,  slang,  life,  customs 
and traditions of the people whose language he 
translating into.
Proverb is a brief saying that presents a truth 
or some bit of useful wisdom. It is usually based 
on common sense or practical experience. The 
effect of a proverb is to make the wisdom it tells 
seem to be self-evident. The same proverb often 
occurs  among  several  different  peoples.  True 
proverbs are sayings that have been passed from 
generation to generation primarily by word of 
month. 
Grasp all, lose all. Азға қанағат қылмасаң, 
көптен құр қаларсың.
Haeven  helps  those  who  help  themselves. 
Сақ жүрсе, нақ жүресің. 
United  we  stand,  divided  we  fall.  Алтау 
ала болса ауыздағңы кетеді, төртеу түгел 
болса төбедегі кетеді.
Sweet meat will have sour sauce.Алмақтың 
салмағы бар.
Proverbs  were  always  the  most  vivacious 
and at the same time the most stable part of the 
national  languages,  suitable  competing  with  the 
sayings and aphorisms outstanding thinkers. In the 
proverbs and sayings picturesqueness of national 
thinking  was  more  vivid  expressed  as  well  as 
their features of national character. The proverbs 
and  sayings  are  the  paper  of  folklore  which  is 
short but deep in the meaning. They express the 
outlook of the amount of people by their social 
and ideal functions. Proverbs and sayings include 
themselves the some certain features of historical 
development and the culture of people.
To express the idea straightly and logically 
proverbs  are  characterized  by  their  features. 
Every proverb values or appreciates any event 
both  positively  and  negatively.  Such  kind  of 
features  serve  to  make  the  proverbs  popular 
among people.
You  cannot  touch  pitch  and  not  be  defiled. 
Жақсымен  жанассаң  аттаққа  ілінерсің, 
жаманмен жанассаң шатаққа ілігерсің. 
Set  a  beggar  on  horseback  and  he  will 
ride  to  the  devil.  Жаман  итті  еркелетсең, 
аузыңды жалар,жаман адамды еркелетсең, 
жаныңды алар.
“Every culture has its own store of proverbs 
and sayings. Proverbs are the mirror of nation’s 
soul, a guide to a nation’s customs and traditions, 
character temperament, beliefs and opinions.
The  Kazakh  people  have  a  great  wealth  of 
proverbs and often use them in everyday life. 
The  Kazakhs  are  longtime  masters  in  the  art 
conversation  and  the  art  Kazakhs  has  always 
been there speech. 
Among Kazakhs no conversation takes place 
without a proverb being mentioned. Both young 
and old employ them to give advice, to express 
their opinion to warn, to cement arguments, to 
caress  and  curse,  to  say  universal  truths.  The 
Kazakhs  consider  them  as  an  authoritative 
opinion, and it is surprising to see the influence 
that proverbs make on a Kazakh. As soon as a 
proverb is said all arguments cease, a misfortune 
becomes  bearable  and  even  death  becomes 
acceptable and natural” [2]. 
Proverbs express wise and complete idea and 
sayings express the description of something but 
do not give complete meanings. They consist of 
one compositional composition.
When  the  daughter  is  stolen  shut  pepper 
gate. Ақсақ қой түстен кейін маңырайды.
All lay loads to a willing horse. Жуас түйе 
жүндеуге жақсы.
Proverbs serve as rare base in researching or 
studying of people: the level of their cultural, 
politic, economic life in ancient time or periods. 
As proverbs reflect the life practice of people 
over  different  periods  and  also  they  reflect 
moral norms and religious faith of nation. One 
more  feature  of  proverbs  is  that  proverbs  are 
often used in colloquial speech of people and 

85
are extended in varied forms.
The idea expressed in the proverb must have 
global  character.  It  means  that  those  proverbs 
that describe the characters related to the human 
beings are the same in all the languages. A proverb 
is a short and general statement which is handed 
down by tradition and which changes its meaning 
according to the speaker and the situation.
Also it should be pointed out that the character 
of immediate creation of proverbs are connected 
with sociable structure, the dominance and non 
dominance of politic, cultural, social – economic 
life. The content expressed in proverb changes 
depending on the change in. of social life.
If  you  deal  with  a  fox  think  of  his  tricks. 
Заманың түлкі болса, тазы боп қу.
When in Rome, do as the Romans do. Кімнің 
қайығына мінсең, соның ескегін ес. 
A  proverb  is  a  condensed  version  of  basic 
opinions,  prejudices  and  beliefs  common  to  a 
group of people. These are usually in the form 
of very short, easy-to-re member sentences or 
phrases. The proverb attempts to teach us, via 
the trials and tribulations of others who were not 
as fortunate as we. Proverbs can be positive or 
negative in nature; unfortunately, far too many 
of them are anti-women in their conclusions.
A  woman  is  a  weather  cock.  Әйел  бірде 
түйе, бірде бие.
A woman’s mind is winter wind. Қыз қылығы 
қырық есекке жүк. 
“Proverbs  are  short  sentences  expressing  a 
well-known  truth,  or  a  common  fact  familiar 
to experience. They cover many of the aspects 
of  human  life,  and,  as  they  refer  mostly  to 
everyday facts they are highly colloquial. Short 
and well constructed sentences, they are easily 
memorized.  Proverbs  of  different  countries 
often convey similar general ideas in an entirely 
different from” [3]. 
REFENCES
1. 
Babich G.N. The lexicology of English language. – Moscow: Nauka, 2010.
2. 
Kengyesbaeva U. English proverbs and sayings. – Almaty: Ulke, 2004.
3. 
Kuskovskaya E.S. English proverbs and sayings. – Moscow: Nauka, 1996.
ЖЕТІ НЕГІЗДІ ЖІКТЕГЕН...
Құттыбайұлы Сансызбай
Ақын-ғалым, шежіреші, мемлекет-қоғам қайраткері
Резюме
В данной статье рассматривается периоды воспитания народной педагогики. 
Summary
This article examines the periods of education of the teaching.
Ынталы жүрек сезген сөз, 
Бар тамырды қуалар.
Абай 
Адам - әлемнен де күрделі.
Ұждан.
Біздер  ата-бабамыздан  қалған,  әке-
шешеміз  құлағымызға  құйып,  санамызға 
сіңдірген,  «ұят  болады»  деген  қасиетті  бір 
ауыз сөзбен тәрбиелендік. Осы бір ауыз сөз 
қазақтың әрісі бар, берісі бар барлық дерлік 
ұрпақтарын  тәрбиеледі  десем  шындықтан 
шығандап  кетпейтін  шығармын.  Бала 
кезімізде «ұят болар» деп әбестіктен әрірек 
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

86
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
жүруге  тырыстық;  мектеп  жасында  «ұят 
болар»  деп  тәртіпке  көніп,  жақсы  баға 
алуға,  үлгілі  оқушы  болуға  талпындық; 
қиян  асып  алысқа  кетіп  «дүниеге  бір 
кірпіш  боп  қалану»  үшін  білім-ғылым  қуу 
жолында  да,  «пәленшенің  баласы  қалай» 
дегенде  ата-анамыз,  ауыл-аймақ  басқаша 
естісе «ұят болар» деп дұрыс жүріп-тұрып, 
қайсыбір  сынақтарда  сүрінбеуге  тырысып 
тер төктік, барымызды салдық. Осы бір ауыз 
сөз  әбден  қаныңа  сіңіп,  ұлықтаған  ұятың 
жүрегіңнен ұя тауып есейіп ердің жасынан 
асып, үлкейіп үйлі-баранды болсаң да, енді, 
бойыңды,  болмысыңды  билеп  «ақырын, 
анық  басу»  әдетіңе  айналады.  Бара-бара 
балаларың, немерелеріңнің алдында ұялмау 
үшін  үкілі,  ісмерлікпен  іс  жасауға  жинап-
терген тәсіліңді, тәжірибеңді тәптіштеп тағы 
да тырысып бағасың. Ал, әлқисса, тырысқан 
адам  меңзеген  межесіне  жетпей  тынбайды, 
және орта жолда опырылып сынбайды, сөз 
жоқ  жетеді,  жеткенде  де  басын  биік  ұстап 
шаршамай, шалдықпай жетеді. Бір меженің 
артынан  бір  меженің  күтіп  тұратыны 
және  бар.  Дереу  тағы  жатпай-тұрмай 
қимылдайсың.  Қимыл  бар  жерде  өмір  бар. 
Ал  өнегелі  өмірді  ұяттылар  ғана  жасай 
алды...
Талай  моральдық  кодекстер  жазылып 
жаттағанымызды  да,  жаттаттырғанын  да 
білеміз, қызыметкердің ар-ұждан кодекстерін 
де  бастан  өткердік.  Олар  да  дұрыс,  жақсы 
жазылған,  әйтсе  де  ата-бабамның  тәрбие 
кодексі  –  «ұят  болады»  деген  бір  ауыз 
сөзіндегідей  қаныммен  араласып  қайнап, 
көкірегімде  күн  боп  жайнайтындай  уыз 
тақылет  тағылымын  сезіне  алмағанымды, 
сезіне  алмағасын  сол  кодекстерге  езіле 
алмағанымды жасыра алмаймын. Себебі бұл 
кодекстер заманына байланысты, заманының 
адамына  байланысты  жазылған  ережелер, 
жаздырған  анықтамалар.  Егер  ертең  заман 
өзгерсе, заманына қарап адамы өзгерсе бұл 
кодекстердің өзгермеуіне кім кепіл... 
Ал  ұят,  ұждан  деген  адамның  ұжымағы, 
яки ұжымақ бұл ұждан. Ұждансыз бақырбас 
ұзаққа  бармайды.  Ұжданды  ұлан  ұзаққа 
талпынудан  талмайды.  Ол  ұжданына  бас 
ұрады.  Сөйлесе  ұждан  ұстанымымен 
сөйлейді, жазса қалам – ұжданына сүйенеді. 
Не істесе де сөйтеді. Өйткені оның іс-қимылын 
ұлан-ғайыр  ұждан  билейді,  ұждан  билеген 
адамның  ар,  намыс,  ұяты  айшықтанып, 
ұлылыққа  бет  бұрып,  бедерленеді,  бекиді. 
Енді ол аяғымен жүрмейді жүрегімен жүреді, 
құр  құшақтамайды  құшақтаса  жүрегімен 
құшақтайды,  жүрегімен  сөйлейді,  сүйсе 
жүрегімен  сүйеді.  Осылай  жүрегіне  жүгіну 
арқылы жігерін қайрап, қастерлі қасиеттері 
қайнап,  жеке-дара  жетістіктерге  жеткен 
қазақтың ұлағатты ұлы бар, Ол – Совет-хан 
Ғаббасов. Ол – Ұждан. Ол – періште пейіл 
Адам... 
Мен, осы бір келбетті, маңдайы кереқарыс 
кісімен  кілең  кездескім  келеді  де  жүреді. 
Бірге отырып омырулаған ойымды кіріктіріп, 
сеңдей  соғылысқан  сөздерімді  біріктіргім 
келеді.  Мәмілелі  де  мәнді,  әуезді  де  әрлі 
әңгімесін  тыңдап  тынысымды  ашып,  күйкі 
тірліктен арылып, арман арқалап алыстарға 
аңсарымды  аударуға  құмар-ақпын.  Алымы 
ауқамды,  қарымы  қауқарлы  ағамызбен 
соншама  араласып  сұбхаттассам  да  кәусар 
сөздеріне  толықтай  қанып  құмардан  бір 
шықпадым. Өйткені оның әңгімесі әрі терең, 
әрі биік, әрі кең көлемді боп келеді. Тереңіне 
сүңгісем  биігіне  өрмелей  алмай,  биігіне 
талпынсам  кеңдік  кереметіне  етене  еніп 
еркінси алмай  «есем кетіп» жатады...
Ие,  әне,  өзі  де  Алматының  алқымды 
кең  көшесімен  еңсесі  биік,  жүзі  жарқын, 
адымын алшақ басып кетіп бара жатыр. Сірә, 
дегдарлыққа  дәмелі  жас  өскіндерге  дәріс 
беруге  бара  жатқаны  шығар.  Екі  жағынан 
екі  ақ  періште  демеп  қолтықтап  бара 
жатқандай...  Ойпырмай-ә,  ертеректе  –бала 
кезімізде әжелеріміз адамның екі иығында екі 
періште  отырады,  біреуі  жақсы  сөздеріңді, 
екіншісі аузыңнан шыққан жаман сөздеріңді 
тізіп  жазып  отырады  дейтін.  Сондықтан 
болар  жаман  сөздер  айтпауға  тырысып 
бақтық-қой.  Әй,  әйтседе  пенде  емеспіз  бе, 
қара періштенің де көз майын тауыстырып, 
қолын  талдырып  шаршатқан  шығармыз-ақ. 

87
Ал бұл кісі аузын ашса ар жағынан жүрегі 
көрініп, қасаңсыған жүйкеңді жұмсартатын 
жәудір  сөздер  ақтарады,  жаңағы  жаман 
сөздерді жазатын қара періштесінің өзі көзі 
қарайып, жүрегі ағарып әбден жауһар, нұрлы 
сөздерге  шомыла-шомыла  ақ  періштеге 
айналып кеткен тәрізді. Енді екі ақ періште 
ақ  тер,  көк  терге  түсіп  тынымсыз  жәудір 
сөздерді  том-томдап  тізіп  жатқан  сияқты 
боп көрінеді маған. Сонау кетіп бара жатқан 
қазаңдаған қазына ағамызды екі ақ періштесі 
алға  асқақтата  адымдатып  бара  жатқандай. 
Әсерлеп  кетті-ғой  демеңіздер.  Бұл  менің 
шын сөзім, шын сезімім. 
Совет-Хан  Ғаббасов  екі  саладағы 
екі  бірдей  ғылымның  –  медицина  және 
педагогика 
ғылымдарының 
докторы, 
профессор,  жазушы,  КСРО  Жазушылар 
Одағының  мүшесі,  Қазақстанның  Еңбек 
сіңірген  қайраткері,  Махамбет  атындағы 
сыйлықтың  лауреаты,  КСРО  денсаулық 
сақтау  ісінің  үздігі.  Туған  өңірі  -  Зайсан 
ауданының құрметті азаматы. Халықаралық 
Нострадамус атындағы академияның толық 
мүшесі – Академик. 
Сәкен,  ағамызбен  осыдан  оншақты  жыл 
бұрын  танысудың  реті  келді.  Бұрыннан 
да  атына  қанықпыз-ғой.  Сонда  да  сәті 
сол  жиналыста  түсті.  «Отанымыздың 
тарихы»  атты  клуб  құрамыз  деп  бұрыңғы 
дене  шынықтыру  институтының  залында, 
негізінен  өзіміздің  өткенімізді  түгендеуге 
жаңаша  көзқараспен  қарайтын  тарихшы 
ғалымдар  және  шынайы  тарихымызды 
жасау жолында риясыз қол үшін беріп, алға 
апаруға  ат  салысатын  ұлтжанды  азаматтар 
жиналатын  болады.  Мен  де  шақырылдым. 
Алғашқы  сапта-ақ  Совет-Хан  Ғаббасовқа 
сөз берілді. Біздің Сәкен, ағамыз ғажап адам-
ғой.  Тарихты  да  арқан  ауын  тараштаған 
тарлан  балықшыдай  тараштай  жөнелді. 
Шын  тарихын  білмей  ұлттың  қабырғалы 
ел  бола  алмайтынына  бір  тоқтады.  Біраз 
бірегей  ойлар  айтылды.  Жалпы  дарынды 
адам барлық жағынан дарынды деген сөздің 
растығын сонда жете түсіндім. 
Жиналыс  біткен  соң  тура  Сәкеңе  барып 
таныстым. Барлық ұлыларға тән бұл кісі де 
қарапайым, қайырымды, ақ көңіл жан екен. 
«Жақсы  да  жаттық  болмайды»  деген  осы 
емес пе, шүйіркелесіп кеттік. Сонан бері ол 
аға, мен інілік жолымыздан бір жаңылыспай 
келе жатырмыз, солай бола беретініне де сөз 
жоқ. Өйткені ол менің кішілігімді кемшілік, 
кісілігімді кісімшілдік деп санаған жоқ. Ол 
айтса сөзін бөлмейміз, біз айтсақ тұқыртып 
тоқтатпайды. Бұдан артық қандай сыйластық 
керек!!!
Жақында  осы  жазу-сызудың  үстінде 
отырып  Совет-Хан  ағаның  өмірбаянына 
көз  жүгіртсем  ол  Өскемен  өңірі,  Зайсан 
ауданның Сұңқар ауылында дүниеге келіпті. 
Сөйтсем, осы оншақты жылда ол кісінің руы 
түгіл, «географиясын да» сұрамағаным-ғой. 
Өйткені нағыз қазақтың ұлы үшін осы ұлан-
ғайыр қазақтың сайын даласының да, жасыл 
желек  қаласының  да  әрбір  нүктесі  оның 
Отаны. 
Иә  Зайсан.  Сонау  1990-91  жылдары  екі 
жыл  бойы  сол  аймақпен  біте  қайнасып 
алдымызға 
қойылған 
тапсырмаларды 
орындау  үстінде  үлкен-үлкен  істерге 
араласқанбыз.  Жер  сілкіністің  зардабын 
жойып  жаңа  ауылдар  салуға  мемлекеттік 
комиссияға  кіріп  қолғабыс  жасағанбыз. 
Қазақтың  қай  жері  де  қайыр  дарыған  жер-
ғой, десе де Зайсан өңірі өзгеше боп келеді 
екен. Зайсан деген атының өзі жоңғаршадан 
аударғанда «князь» деген мағына береді. Егер 
жоңғарлардың  өзі  «аузының  суы  құрып» 
бұл жерді Зайсан – князь деп атаса өңірдің 
өзгеше болғаны емес пе?! Сұңқар ауылында 
да  болғанмын,  жіптікей  жігіттерімен 
танысып  қоян  қолтық  жұмыс  жасағанбыз. 
Сол  Зайсанның  Сұңқарында  туған  Совет-
Хан ағаның князь боп кемелденбеуі, сұңқар 
боп сұңғылаланбауы мүмкін емес еді. Солай 
болды  да.  Жер-Ана  топырағының  киесінің 
даруы деген осы. 
Ол  әкесінен  жас  қалып  анасының 
тәрбиесінде  болған.  Оның  үстіне  анасы 
Әсия  да  өзгеше-мейрімді,  ел  қадірлейтін 
жан-тұғын.  Абайды  Ұлы  еткен  Зере  болса, 
Шоқанды  Шоқан  еткен  Айғаным  әжесі 
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ

88
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
демекші,  талант  туа  бітсе  де  оны  дамыту 
тәрбиеге  байланысты,  Совет-Ханды  Совет-
Хан етуге аяулы анасы Әсияның үлесі зор. 
Совет-Хан  сәбидің,  бала  Совет-Ханның 
жүрек  тәрбиесінің  қалыптасуына  себеп 
болған  екі  анасы  деп  айта  аламыз,  олар  – 
Жер-Ана мен өз Анасы еді. Бұл айдай анық 
және осы анық оның айықпайтын асқаралы 
армандарының  ақ  қантына  айналды.  Ол 
мектеп  бітіре  сала  әуелі  екі  жыл  бойы  мал 
бақты.  Не  нәрсемен  шұғылданса  да  оның 
биігіне  шығуы  оның  бала  кезден  әдетіне 
айналған  жайт.  Қазақта:  малшымын, 
бірақ  қойшы  емеспін  тайшымын  деп 
мақтанышпен  айтатын  мәтел  сөз  бар.  Ол 
тайшы–жылқышы болды. Қазақтың қасиетті 
малының  құлағына  ойнады,  балағын  түріп, 
сарбалақ жусандарды кешіп оның жұпарын 
жұтып, бойына сіңірді. Егер, менен ең қазақы 
өсімдік  не  десе  жусан  дер  ем,  ең  құдіретті 
иіс не десе жусанның иісі дер ем. Сондықтан 
болар осы жұпар иіс оның ұлтжандылығын 
ұлғайтып,  ұстамын  ұлықтап,  туған  жерін 
ұмыттырмай  әлсін-әлсін  жылы  жаққа 
оралатын  жыл  құстарындай  даңғайыр 
даласына  оралтып  тұрады.  Жақында  тағы 
да  ауылға  барып  аунап-қунап  қайтатынын 
айтқан, сірә, жусанды жотасына барып еркін 
тыныстып, тың ойларға оранып қайту үшін 
елге тартып тұрды-ау деп қалам. Сондықтан 
ол  кісінің  күш-қуаты  ортайуды  білмейді. 
Бұның  дәлелі  оның  әр  салада  атқарылған 
қыруар жұмыстары және таңдай қағып таң 
қалатынымыз  осы  жұмыстардың  біразына 
«алғашқы»,  «тұңғыш»,  «жаңа»  деген  сөз 
тіркестері  қосылып  қоңдандырып  тұрады. 
Қазақтың  тұңғыш  ғылыми-фантастикалық 
«Кәусар»  атты  романын  жазған  Ол;  бүкіл 
республикада тұңғыш «Халық педагогикасы» 
атты конференцияға қатнасып алғаш «Халық 
педагогикасы» және «Энтропедагогиканың» 
өзара  бітұтастығымен  бірге  олардың 
өздеріне  тән  айырмашылықтарын  айқын-
дайтын  қажеттігін  айтқан  Ол;  «Халық 
педагогикасын» жаңа пән есебінде ұсынған 
Ол; қазақ топырағында алғаш ашылған Ана 
мен Бала тәрбиесінің ғылымның орталығын 
құрған Ол; мүлдем жаңа – «Екі жүйе және 
жеті негіз» ілімін ұсынған да - Ол. 
Оның ғажайып ғылыми шығармаларынан 
бөлек көркем әдебиет саласында қадау-қадау 
он бес кітабы бар, солардың бесеуі көлемді 
романдар екен. Қолдан келіп жатса оларға да 
кейінірек  тоқталармыз,  ал  адам  баласының 
алтын  қазығы  болып  табылатын  халық 
педагогикасының  негіздеріне  арналған 
монография – кітабының жөні тіпті өзгеше. 
Сондықтан  болар  ағамыздың  осы  еңбегі 
туралы  еселеп  айта  бергім  келеді,  өйткені 
осы  туындыны  ту  ғып  ұстап  жаппай  ел 
болып зерделеп ұрпақ тәрбиесіне жете мән 
берілсе  мемлекетініміздің  болашығының 
жарқын  болатындығында  сөз  жоқ.  Тәлім-
тәрбие  алған  ұрпақтар  ғана  өзгелерді  тәнті 
ететін қоғам құра алады. Ол өзі қолға алып 
жүрген  салаларының  әбден  машақтанған 
маманына  айналған  адам.  Мамандықтың 
ұшар  шыңы  ғылым  болса,  сол  шыңды  да 
игерген  адам.  Бұрын-соңды  жүйеленбеген 
тығырықтағы  тақырыпты  ғылыми  негіздеу 
және  осы  өзі  негіздеген  жұмысты  ұлы 
ойшыл – ғұламалардың  еңбектеріне сүйене 
отырып асқан білімдарлық және білгірлікпен 
дәлелдеп,  қалың  оқушыға  ұсынып  ортаға 
салу  –  өзгеше  құбылыс.  Жеткізіп  айтсақ 
кемеңгер жазған керемет дүние. Осы кітапты 
оқып  отырып  өзімнің  өте  аз  білетіндігімді 
сезіндім.  Осы  сезіну  мені  қатты  қуантты 
және бұрынғыдан бақыттырақ етті. 
Мен  педагогика  ілімінің  ісмері  емеспін, 
бірақ  маған  осы  кітаптың  бірінші  қарпінен 
соңғы қарпіне дейін түсінекті. Білмейтініміз 
көп-қой,  бірақ  осы  тәрбие  әліппесін  әбден 
талдап  оқығаннан  кейін,  бір  мысқал  болса 
да  білетіндерім  көбейді  деп  көңілімнің 
көтеріліп  жүргенін  жасырмаймын.Осы 
еңбегіне  ағамыз  етене  кіріскеннен  бастап 
ол  аспанмен  астасып  оның  құлағына  ақ 
періштелер сыбырлап қалай жазу керектігіне 
кеңес  берген  секілді  боп  көрінеді,  маған. 
Несі бар қазақта «құдай сыбырлады» деген 
сөз  бар  екені  рас-қой.  Кітапқа  үңіліңізші, 
адамзаттың  алып  тұлғалары  Аристотель, 
Платон,  Ибн-Синаларға  иек  арыта  отырып, 

89
ҰЛТТЫҚ  ТАҒЫЛЫМ
өз  заманында  Әл-Фараби  негіздерін  қалап 
Баласағұн,  Дуани,  Науаи,  Абай  тәрізді 
ғұламалар  жетілдіре  дамытқан  –  хауас, 
имани  гүл,  жәуанмәртлік  –  ілімдерімен 
алғаш  рет  сабақтастырылып,  ұлы  Абайдың 
педагогикалық еңбектерінің ерекшеліктеріне 
арнайы тоқталады. Сөйтіп, адамды ең әуелі 
– биологиялық индивид ретінде қарастырып, 
сонан кейін ғана қоғамдық тұлғаға көтеретін 
методологияны ұсынады. 
Халық  тағылымы  біздің  заманымызға 
дейін  ғылыми  дамымағандықтан  да 
жұртымыздың  жігері  қажып,  рухани 
азғындауының көрінісі молынан ұшырасып 
жататындығын бәріміз де көріп-біліп, сезіп 
жүреміз.  Сондықтан  шығармада  адамның 
жан-дүниесін  жетілдіретін  рухани  көзіне 
көп  көңіл  аударылатындығына  сіздің  де 
көзіңіз жетеді. Сонымен Адам екі түрлі аса 
күрделі  жүйелерден  тұрады  екен.  Біріншісі 
–  Тән  құрылысы  болса,  екіншісі  –  Жан 
дүние әлемі. Бұлар медалдің екі беті сияқты 
–  біртұтас  жаратылыс  болғандықтан,  бір-
біріне тәуелді. Бірақ, тіршілікте ең әуелі тән 
құрылысы жаратылады да, ол жан дүниесінің 
негізгі  қоректендірушісі  болып  табылады. 
Ал, жетіле дамыған жан дүниесінің әлемі, өз 
кезегінде қайыра тән құрылысының саулығы 
мен жетілуіне ерекше әсер етпек. 
Халқымыздың  данышпан  ұлы  Әл-
Фараби:  «...Адам  пайда  болысымен  оның 
бойына ең алдымен бітетін нәрсе – күш (яғни 
қабілет), ол – осы күш арқылы қоректенеді. 
Мүшелердің  ішінде  тұңғыш  рет  –  жүрек 
пайда  болады,  бұдан  кейін  –  ми,  одан  соң 
–  бауыр,  одан  кейін  –  көк  бауыр,  сонысын 
басқалары пайда болады. Бәрінен соң барып, 
қимылға келетіні – жыныс мүшелері. 
Жүрек  –  басты  мүше.  Мұны  тәннің 
ешқандай  басқа  мүшесі  билемейді.  Бұдан 
кейін - ми келеді, бұл да басты мүше, бірақ 
мұның  үстемдігі  бірінші  емес.  Екінші 
болғандықтан – ми барлық басқа мүшелерді 
билегенмен,  оның  өзін  –  жүрек  билейді. 
Ендеше,  Жүректің  табиғи  ниетіне  қарай, 
тәндегі күллі мүшелер оған қызмет етеді»,- 
деп  адам  тәрбиесіне  қатысты  сындарлы 
сырдың  кілтін  береді.  Аққудың  екі  ақ 
қантындай  адам  тәрбиесінің  екі  жүйесін 
етене екшеп, соңына ертіп еліктіріп айқындап 
береді.  Сөйтсек,  жүрек  тәрбиесі  негізінде 
ана  құрсағында  жетіліп  жарық  дүниедегі 
ғұмырын  түгел  қамтиды  екен.  Олай  болса, 
ұрық тазалығы – адам тәрбиесінің алғашқы 
шарты. Сол таза ұрықтан бірте-бірте өсетін 
жан-иесінің  жүрек  тәрбиесі  жалғасады. 
Ана  құрсағындағы  тоғыз  ай,  тоғыз  күнге 
созылатын  өмірінде...  нәресте  бүкіл  жер 
бетіндегі тіршіліктің, миллиондаған жылдар 
бойы  қалыптасқан  баспалдақтарын  басып 
өтеді. Адам осы кезеңде, өзіндік биологиялық 
ерекшеліктерімен қатар, кейін көкірек көзіне 
айналатын түйсіктік тәрбиелерін жетілдіреді 
екен. Қандай ғаламат!
Кейбіреулер  баланы  дүниеге  келген 
сәттен  бастап  тәрбиелеу  керек  деп  соғады. 
Ал  жаңа  ілім  «...тәрбие  тәсілдері  бала 
дүниеге  келместен  тіпті  ана  құрсағында 
пайда  болмастан  бұрын,  болашақ  ата-ана 
болар  жастардың  танысқан  сәттерінен 
басталуын ...» талап етеді. Жүрек тәрбиесінің 
маңыздылығы  халық  даналығында    да:  «...
сүйекке біткен мінез...сүтпен енген қадет...» 
-  деп  қаншалықты  терең  де  дәл  айтылған 
десеңізші?!.
Енді ақыл-тәрбиесіне тоқталсақ бұл адам 
тәрбиесінің нәресте кезінде жетілетін үлкен 
құбылысы  екен.  Қазақ  ақыл  тәрбиесінің 
алғашқы  адымын  баланы  қырқынан 
шығуымен  сабақтастырған.  Осы  сәттен 
бастап  бала  ақ  пен  қараны  ажыратыды 
деп  есептейді.  Бара-бара  сана  салтанат 
құрып  жүрек  пен  ақыл  тәрбиелерінің 
үндестіктері  жарасып,  бірін-бірі  байытып, 
адам  бойындағы  мінезділік  қасиеттерін 
сырбаздыққа, қабілет-дарындылыққа ұштап 
қарымдылыққа жетілдіретіні анық та ақиқат 
нәрсе екен.
Міне  осы,  «жүрек  тәрбиесі»,  «ақыл 
тәрбиесі»  аталып  айшықтанған  екі  жүйе 
арқылы  халық  педагогикасының  жеті 
түрлі  негіздері  жетілдіріледі  екен.  Ғалым 
Ғаббасовтың  осы  негіздерге  кең  түрде 
тоқталып  жеріне  жеткізе  жіктеген  ерен 

90
ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ
еңбегі  туралы  жоғарыда  айтқанбыз.  Бұл 
мол  мағаналы,  көлемді  кітапты  талдау  бір 
мақалада,  әрине,  мүмкін  емес.  Сондықтан 
да  физиологиялық  әрбір  кезеңнің  тәрбиесі 
халық  педагогикасының  негіздері  болып 
қаланатынын айта отырып, ең болмаса жеті 
негіздің  төмендегідей  боп  жіктелнетінін 
атап өткіміз келеді:
1. Отбасын құруға дайындық және ұрық 
тазалығы 
2. Ана құрсағындағы тоғыз ай
3. Нәресте кезеңі
4. Балбөбек кезеңі
5. Сәбилік кезеңі
6. Балиғат кезеңі
7. Кәмілеттік кезеңі
Сөйтіп,  кемеңгер  ғалым  үзіліссіз  ұрпақ 
тәрбиесінің жаңа көзқарастарға негізделген 
ілімін ұсынып отыр. Бұл ұсыныс сонау 1995 
жылы кітап боп шықты, десе де адамды жан-
жақты дамытудың жолын анықтап, айғақтап 
берген  осы  құнды  дүниенің  мектептерден 
бастап, гимназия, жоғарғы оқу орындарында 
жаппай  пән  есебінде  жүрмей  жатқандығын 
асқан  қынжылыспен  айтуға  тура  кеп  отыр. 
Мұндай  жан-жақты  терең  ойлы  оқулықты 
неке қию мекемесінде, балабақшаларда, айта 
берсе  өндіріс  орындарында  да  пайдаланса 
тәуелсіздігімізге  тәу  етіп,  қабырғалы  ел 
болуға талпынып, шаңырағымызды көтеріп, 
керегемізді керіп жатқан осы бір сын тұста 
заманымыздың талабына сай жаңаша ұрпақ 
қалыптастыруға  сөз  жоқ  сүбелі  септігін 
тигізер еді. Бірақ не пайда...
Алтын құндақ, ақ берен
Баса алмасам маған серт!
От алмасаң саған серт!, – деп, Қобыланды 
батыр шамырқанған-ғой, сол сияқты ғалым 
Ғаббасов  шабытын  шырқатып,  рухани 
қазынаға айналатындай дүниені тасқа басып 
шығарғаны қашан?! Ол «сертін» орындады. 
Енді  уақыттан  ұтылмай  осы  ерекше 
еңбекті  ұрпақ  игілігіне  пайдалану,  әрине 
ел  басшыларына  да,  білім  саласындағы 
адамзаттарға  да  сын,  Қобыландыша 
айтсақ  «серт».  ...Әлде,  сырттан  біреулерді 
шақыру керек пе? Сырттан ақша табу үшін 
кейбіреулердің  келіп-кетуі  мүмкін,  бірақ 
халықтың  рухани  дүниесін  сырттан  келіп 
ешкім жасап бермеген және жасап бермейді 
де. Бұл хақ. Бұл аксиома! Олай болса озық 
жазылған – оқулық дайын, іске сәт... 
Биыл ақпан айында Сәкең ағамыз 70 жасқа 
толады. Жақында ағамызға телефон шалып 
амандық  сұрасқанмын.  Көңілі  көтеріңкі 
екен, әдеттегідей тағы да «Халық педагогика 
негіздері» туралы өзімнің шынайы пікірімді 
айтуды  ұмытпадым  және  дүкендерден 
сол  кітапты  іздесең  табылмайтынын  тілге 
тиек  еттім.  Ондай  кітап  қазақтың  әрбір 
жанұясынан  табылғаны  ләзім-ғой  деп 
қалдым.  Әңгімеміздің  аяғына  таман  ол 
кісі,  бір  топ  азаматтардың  ұсыныс  жасап, 
мерейтойды  атап  өту  үшін  ұйымдастыру 
шараларын  жасап  жатқанын  айтты  және 
сол  салтанатқа  қатысқан  адамдарға  арнап 
кітаптың 500 данасын ақысыз-пұлсыз таратып 
беретіндігін  жариялады.  Қуанып  кетіп: 
бұл  тек  бес  жүз-ақ  жанұя-ғой,  әлі  елу  мың 
жанұяны  қайтеміз-дедім,  әзілдеп...  Аузыма 
Құдай салған шығар, әлі қазақтың елу мың 
жанұясының төрінде «Халық педагогикасы» 
атты  асыл  кітап  айналасына  арай  шашып, 
жаңа  ұрпақтарды  жасампаздыққа  жетелеп, 
ұлтымызды  ұлылықпен  ұштастырып  тұрар 
деген сенімдемін. Әумин!!!

91
ҰЛТТЫҚ  ТАҒЫЛЫМ

жүктеу/скачать 5,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: