Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

301

қонбау»  деген  қолданыс  болып  шығады.  Біздіңше,  тіпті  өкіл  деген 

тұлға көңіл деген сөздің қате жазылуы, қате оқылуы болар деп те не-

месе көңүл-өкүл деген метатеза (дыбыс алмасуы) құбылыс болар деп 

те топшыласақ, бұл күнде де ескілік алдымыздан шығады. Айналу/

айлану деген сияқты дыбыстардың өкүл – көңүл болып орын алмасып 

құбылуын жоққа шығара алмаймыз.

Өтіл. Өтілу. «Едіге» жырының қара сөз бөлігінде өтілу етістігі 

бар:

Төртеуі бір-біріне өтілді,

Едігеге сөйле деп...

Асылдан саба толтырып.

Тең құрдасқа қосылып,

Өтіліп қымыз іше алмай.

Тіркестің мағынасы «сұрады, өтінді» дегенге саяды. Осыған қарап 

өтілу сөзі бүгінгі түсінікті өтіну сөзімен түбірлес деуге болады. «Қазақ 

тілінің  аймақтық  сөздігіне»  (2005  ж.)  үңілсек,  Түрікменстанның 

Красноводск,  Ашхабад,  Жемен  өлкелеріндегі  қазақтардың  тілінде 

өтіл деген зат есім «өтініш» дегенді білдіреді екен, ал Қызылорда, 

Қармақшы тұрғындары өтіл дегенді «бедел, абырой» деген мағынада 

қолданылатындығы  да  осы  сөздікте  көрсетілген.  Сірә,  «Едіге» 

жырындағы өтіл сөзінің мағынасы «өкініштен» гөрі «ақыл, кеңес» 

дегенге жақындайды, өйткені көне түркі тілдерінде өт, өтлүк «совет, 

назидание» деген мағынаны берген (ДТС, 1969, 512-бет). Бұл тіркес 

өзге жырларда да бар:

Сол анасы жылады,

Ұлынан өтіл сұрады («Ер Сайын»).

Төрде отырған билерден

Бозмұнай өтіл сұрады («Бозмұнай»). 

Өтіл,  өтіл  сұрау  «ақыл,  кеңес,  ақыл  сұрау»  мағыналарында 

жұмсалған ескіліктердің бірі деп таныған жөн.

Сарымсақ. «Едіге» жырында (Шоқан нұсқасында): 

Сапты аяқтай ерінді,

Сарымсақтай азулы,

От орнындай тұяқты...

Ат берсең де міне алман, – деген теңеулі тіркестер бар. 

Сарымсақтай азулы тіркесі сармысықтай азулы болса керек. Сірә, 

ертеректе  түркі  халықтарында,  ноғайларда  сармысық  –  жыртқыш 

аңдардың бірінің атауы болар. Арыстан, жолбарыс, леопард сияқты 

мысықтұқымдастардың  бірі  сармысық  деп  аталуы  –  ғажап  емес. 

Кейбір халықтарда қауіпті аңның атын өзгертіп атау (қасқыр – бөрі) 

дәстүрі бар. Соған қарағанда, жыртқыштардың ішінде ең үлкені (сар 

– «үлкен» деген сөз) не түсі сарысы – сар мысық. Сары мысық – ең 

302

азулы  жыртқыш  немесе  сарғылт  түсті  үлкен  мысық  –  арыстан  бо-

луы мүмкін. Сөзді естілуінше жаза салу машығы қай кезеңде де, қай 

жазбаларда  да  орын  алғанын  жоққа  шығара  алмаймыз.  Сондықтан 

Шоқан  жинаған  қолжазбаның  өзінде  сарымсақтай  азулы  деп  жа-

зылса  және  түпнұсқа  жазуын  (орфографын)  сақтап  қазіргі  жазуға 

келтіріп  транскрипциялаған  күнде  де  бұл  сөздің  сармысық  екенін 

жол соңындағы сілтемеде немесе мәтінге ұсынылатын комментарий-

лерде қоса көрсетіп отырған жөн. Әйтпесе ащы жуа – сарымсақ пен 

арыстан  сияқты  аңның  атауы  бірдей  еместігі  көрініп-ақ  тұрғанын 

жақсы білеміз.

Су. Ноғайлы цикліндегі қазақ жырларында өзен сөзімен қатар осы 

сөздің  мағынасында  көбіне-көп  су  сөзі  қолданылған:  «Үш  алпаты 

үлкен су, Сені тағы алдырттым» (Едіге батыр); «Толықсыма, тұнық 

су» (Сонда); «Қырында киік жайлаған, Суында балық ойнаған... Суда 

жүзген ақ шортан» (Асанқайғы, XV ғ.).

Айдынды сулар, аймақ көл,

Тасыса дөңбек келтірер (Шалкиіз, XV-XVI ғ.).

Қоғалы көлдер, қом сулар 

Кімдерге қоныс болмаған? (Шалкиіз)

Мұндағы қом сулар – толқынды өзендер.

Тоғай, тоғай, тоғай су.

Тоғай қондым, өкінбен (Доспамбет, XVI ғ.).

Ноғайлы  цикліндегі  су  сөзінің  жиі  кездесетін  себебі  –  ноғай 

тілінде өзенді негізінен су деп атайды. Су сөзінің «өзен» мағынасы 

–  көне  түркі  тілдерінен  келе  жатқан  қолданыс  (ДТС,  515).  Су 

«өзен» мағынасында тек ноғайлы дәуірінің жырларында ғана емес, 

қазақтың  өзге  жырларында  да  кездеседі:  «Бір  су  бар  ұзын  аққан 

теріс түстіктен» (Қозы Көрпеш-Баян сұлу); «Жетелеп қара атты суға 

келдік» («Арқалық батыр»).

Қазірде де қазақ тілінде «өзен» мағынасында су сөзі қолданыла 

береді.  Бірақ  әдеби  тілдегі  номинатив  атау  –  өзен.  Демек,  «өзен» 

мағынасындағы су сөзі ертедегі өлең-жырлардағы ескіліктің бірі деп 

танылады. Түсіндірме сөздіктерде «көне» деген белгімен беру керек.

Сарыкөл, Самар сынды су.

Мынау Самар деген суыңыз,

Мынау Жайық деген суыңыз,

Мынау Еділ деген суыңыз,

Мынау Сахмар деген суыңыз (Шалкиіз).

Еділ, Жайық арасы,

Екі судың саласы (Шалкиіз).

Сұб/сұп.  «Едіге»  жырының  Шоқан  нұсқасында  Сыпыра  жы-

рауды: «Аузында отыз тісі босаған, сұп аяқты, сұп бөрікті Сыпыра 

303

сынды  сұм»  (келесі  жолда  –  сұп)  жырау  деп  суреттейді.  Мұндағы 

сұп сөзін П.М.Мелиоранский «биік, ұзын, жіңішке» деген мағынада 

деп  түсіндіреді.  Өлеңнің  3-жолындағы  сұм  жырау  келесі  жолдар-

да сұб жырау болып жазылған. Сірә, жырау сөзімен тіркесте кел-

генде дұрысы сұм болар, өйткені  сұм сөзі ноғай  тілінде жағымсыз 

мағына беретін сөз: сұм адам – человек, вобравший в себе все от-

рицательные качества. Сұп/сұб/суп сөздері көне түркі сөздігінде де, 

араб, парсы сөздіктерінде де көрсетілмеген. Ал сұм, сұмрай/сұмырай 

сөзі қазіргі қазақ және ноғай тілдерінде жағымсыз мағынадағы («за-

лым, қу, жексұрын») сөз болғанмен, сұм және сұмырай деген сөздері 

ескі  қазақ  жырларында  «бақытсыз,  талайсыз,  сормаңдай»  дегенді 

білдіреді. Сұм сөзінің бұл мағынадағы қолданысы «Едіге» жырында 

да бар: «Жалғыз да туған сұм басым, Барымнан жоғым көп игі» (Орақ 

батырдың сөзі, «Едіге» жырында). Едіге: «Сұм жалғыздық қайтермін, 

Жалғызда болып кетермін, – дейді».

«Алпамыс» жырында жеті жасар Жәдігерді (әкесі бір кеткеннен 

мол кеткен, демек, сорлап жүрген) Ұлтан құл: «Өлтіремін алып кел,  

Жәдігер сұм баланы», – деп кісі жұмсайды. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» 

жырында Баян сұлу өзін әрдайым «Баян сұм» деп, ал Қозыға: «Атадан 

жастай қалған сен сұмырай», – деп отырады. Шум (қазақша – сұм) – 

парсы тілінде «бақытсыз, сорлы, сормаңдай» деген мағынадағы сөз. 

Сұм/сұмырай  сөздерін  осы  төлтума  мағынада  қазақ  жырлары  жиі 

қолданған (қараңыз: «Сөздер сөйлейді», 167-168-беттер).

«Едіге»  жырындағы  сұб  аяқты,  сұп  бөрікті  тіркестерін  орыс 

ғалымы П.М.Мелиоранский қандай мағлұмат көзіне сүйеніп айтып 

отырғанын әзірге таба алмадық. Әлде бұл сөз қазақ тіліндегі сопақ, 

сопаю сияқты сөздердің түбір тұлғасы болар ма? Ал, шынында да, 

көп жасап арықтаған адамның аяғы да жіңішке, бөркі де биік болуы 

мүмкін.  Демек,  суп/  сұб  сөзінің  генезисі  мен  мағынасын  айқындай 

түсу керек болар.

Төгерек.  «Едіге»,  «Ер  Көкше»,  «Ер  Сайын»  сияқты  ноғайлы-

қазақ  жырларында  кездесетін  төгерек  сияқты  сөздің  «дөңгелек» 

деген мағынадағы сөз екенін әрі түбіріне (тө-герек, тө-ңгелек, то-

малақ/домалақ) қарап, әрі мағынасына қарап оңай түсінуге болады: 

«Шалғынды көл төгерек. Қоғалы көл төгерек. Жекенді көл төгерек» 

(«Едіге»). Бұлардағы төгерек анықтауышы тек көл сияқты дөңгелек, 

яғни тік бұрышты немесе ұзынынан ағып жататын суларды атайтын 

өзен,  теңіз  сөздерімен  тіркеспейді.  Бұл  тұлғаны  қырғыз  тіліндегі 

төгөлөк (қазақша – дөңгелек) деген сөздің л-р дыбыстары алмасқан, 

ал  қазақ,  ноғай  тілдеріндегі  дөңгелектің  сөз  ортасындағы  ң  дыбы-

сы  түсіп  қалған  (дө+гелек)  және  л-р  дыбысында  алмасқан  вариан-

ты  деп  табамыз.  Дөңгелек  сөзінің  сыртқы  тұлғалық  (фонетикалық) 

қатары болып танылатын төгерек – ноғай тілі бірлестігінен қалған 

304

ескіліктердің  бірі.  Ноғай  тілінде  төгерек  –  1)  «дөңгелек»;  2)  «бір 

нәрсенің айналасы» деген мағыналарда қолданылады. 

Бүгінгі  қазақ  тілінде  төңірек  –  бір  нәрсенің  (ауылдың,  жайы- 

лымның,  егіндіктің  т.б.)  айналасы,  төңіректеу  –  бір  нәрсенің  ай-

наласында жүру. Демек, төгерек сөзін бір нәрсенің «айналасы» де-

ген екінші мағынасы ноғай мен қазақ тілдерінде бірдей болғанмен, 

«дөңгелек» мағынасы тек ноғай тіліне тән тұлға деп танылады.

Шому.  Қазақ  тіліндегі  шомылу  етістігінің  мағынасына  және 

мәнмәтінге қарап, бұл сөздің «суға бату, секіріп түсіп ксіу» деген көне 

мағынасы  бірқатар  түркі  тілдерінде  күні  бүгінге  дейін  сақталған. 

Жырда «перінің қызы Баба түкті шашты Әзіз жақын барғанда суға 

шомып  кетті»  дейді.  «Шашты  Әзіз  мен  де  соңыңдан  шомайын  деп 

қыз  артынан  шомып  кетті»  (51-бет).  Бұл  жерде  шому  сөзі  –  адам-

дар «суға түсті, шомылды» деген мағынада емес, «суға күмп берді, 

түсіп  кетті,  сүңгіп  кетті»  деген  мәнде.  Қазақ  тілінде  шом(у)  түбірі 

шомыл тұлғасында сақталған және мағынасы да өзгешелеу: шомы-

лу  –  «суға  түсу  және  жуыну»  деген  мағынада  жұмсалады.  «Едіге» 

жыры  ноғай  тілінің  қолданысын  сақтаған.  Қолданыс  ноғай,  татар 

тілдерінің  көрінісі  болар.  «Едіге»  жырын  Шоқанға  жинап  берген-

дер  де  қолжазбаны  пайдаланған.  Тіркес  жырдың  тек  қара  сөзбен 

айтылған тұсында кездеседі.

Ойлығу. Сылығу. «Едіге» жырында:

Он жеті дос ұйлықты,

Ұйлыққанның белгісі – бір-біріне сылықты,

Еш амалын таппады, – 

деген  жолдардағы  ұйлықты,  сылықты  сөздері  қазақтар  үшін  бей-

таныс  болар  деп  проф.  Мелиоранский  түсініктеме  жасайды.  Бұл 

жердегі ұйлықты етістігін ғалым ойлықты деп оқыған болу керек, 

оның мағынасын Ж.Сейдалиннен сұрайды. Қазақ комментатор мұны 

ойлану сөзінің варианты болар деп түсіндіреді. Ал сөз ойлықты емес, 

ұйлықты  болса  керек.  Бұл  тұлға  қазақ  тілінде  жергілікті  қолданыс 

ретінде  сақталған.  Қазақ  жерінің  Ақмола,  Атбасар  өңірлерінде 

ұйлығу  «дағдару,  қысылу»  дегенді  білдіреді  (ҚТАС,  2005,  697-бет). 

Сылығу етістігі де диалектизм ретінде батыс өңірлерінде сақталған, 

ол  «сығылысу»  деген  мәндегі  қолданыс»  деп  көрсетілген  (сонда, 

625-бет).  Контекске  Едіге  17  досына,  яғни  17  кедайына  түсін  жо-

рытады.  Алғашқыда  олар  қысылады,  жори  алмай  дағдарады,  оның 

белгісі  –  бұлар  бір-біріне  сылығады,  сығылысып,  топтанады  деп 

түсінген дұрыс болар. Екі сөз де қазірде қолданыста жоқ. Бұлар ерте 

кезеңдердің  сөздері  болар  әлде  ноғай  тілінің  көрінісі  ме?  Әлде  де 

іздестіре түсу керек.

Ұшан теңіз. П.М.Мелиоранский мұндағы қазақ тілінде түсініксіз 

тұлға  деп  ұшан  сөзін  көрсетеді  де,  оны  Шоқанның  «неперелети-

305

мое,  огромное,  неперелетное»  деп  аударғанын  дұрыс  емес  деп, 

Сейдалиннің үшем (үш теңіз) деген жорамалын қостайды. Біздіңше, 

бұл  екі  түсінік  те  –  дәл  емес.  Сірә,  сөз  түбірі  –  ұш  (бір  нәрсенің 

ұшы,  бастамасы)  сөзі  болар.  Қазақ,  қарақалпақ  тілдерінде  ұшы-

қиыры  [жоқ]  кеңістік  (дала,  теңіз)  деген  тіркес  бар,  бұл  тілдердің 

сөздіктерінде ұшан теңіз тіркесі мен ұшы-қиыры жоқ тіркесі бірдей 

түсіндірілген:  «безграничный,  беспредельный,  безбрежный»,  ал 

қырғыз тілінде ұшан теңіз тіркесі «многочисленный» деп аударыла-

ды да бұл тіркес учан теңиз жұрт «многочисленный народ», учан 

теңиз уят «неслыханный позор» деп мысал келтіріледі (Киргизко-

русский. словарь. - М., 1965. - С. 812). Ал қазақ тілінде де ұшан сөзі 

теңіз сөзімен тіркесте келіп, «үлкен, ұшы-қиыры көрінбейтін теңіз» 

деп ұғылады. Жырда:

Көк ала жорға ат мініп,

Көк дабылпаз байланып,

Ұшан теңіз айланып,

Тұтам бауы сары алтын.

Ақ сұңқар құс береді,

Көк айнала шүй деді, – 

деп келетін жолдардағы ұшан теңіз айлану тіркесі «үлкен кеңістік» 

мағынасында қалыптасқан стереотип қолданыс болса керек, өйткені 

әңгіме бұл жерде теңіз (үш теңіз!) туралы емес, «құс ұшып-қонатын 

көлді айналып жүріп ақ сұңқар құс салып тамашала» деп тұр. Демек, 

ұшан теңіз тұрақты тіркесіндегі ұшан сөзінің үш (ен) теңіз дегенге 

де, «баркас, кеме» дегенге де қатысы жоқ деп білеміз.

Біздіңше,  ұшан  сөзі  «көп,  үлкен»  деген  мағына  беріп,  тек  қана 

теңіз сөзімен емес, өзге сөздермен келген тіркестерін де кездестіре- 

міз: «Қайғысы ұшан анама Сабыр ет деп айтарсың» (Керайдар мен 

Қызылгүл);  «Күркіреп  ұшан  сері  келіп  жетті»  (Қозы  Көрпеш-Баян 

сұлу). Бұл жолдарда 90 жігіт туралы айтылып тұр, демек ұшан сері 

– көп адам. 

Қазіргі қазақ тілі сөздіктерінде ұшан теңіз, ұшан дала тіркестері 

беріліп,  тұтас  тіркестердің  мағыналары  ғана  түсіндірілген.  Жеке 

ұшан  сөзі  сөзтізбеде  жоқ.  Ескі  үлгілерде  бұл  сөз  «көп,  мол,  кең» 

деген  ұғымды  білдіріп,  өзге  сөздермен  тіркесе  бергенге  ұқсайды. 

Дегенмен бұл ескілікті әлде де іздестіре түсу керек. Ол көне түркі 

сөздігінде  де,  монғол  тілі  сөздіктерінде  де  жоқ.  Бұл  сөзге  проф. 

П.М.Мелиоранскийдің де көңіл аударып, мағынасы мен түптөркінін, 

этимологиясын іздестіруі тегін емес. Қазіргі қазақ тілінде көбінесе 

ұшан  теңіз  тіркесінде  ғана  келетін,  сірә,  «үлкен,  шалқыған»  деген 

семантикасы бар сөз деп тани саламыз, бұл қайдан келген сөз әлде 

түркі тілдерінің өз сөзі ме, қалайша ескірген, жаңа эквиваленті қай 

сөз деген сауалдар алдымызда тұр. 

306

ЕСКІЛІКТЕРДІ ЗЕРТТЕУДІҢ АМАЛ-ТӘСІЛДЕРІ 

МЕН ҚИЫНДЫҚТАРЫ

Ескіліктерді  дұрыс  танып  жинау  мен  оларды  талдап  зерттеуде 

ерекше назар аударатын сәттер мен қиындықтар бар.

Бұл күнде ескілік деп тануға болатын бірліктер ескіру уәждері мен 

ескірген кездері жағынан да, тұлғалық бітімі мен түптөркіні жағынан 

да, жиі сақталған әдебиет көздері мен қолданылу себептері жағынан 

да,  қысқасы,  ескілік  параметрінің  барлық  жағынан  да  біркелкі 

еместігі белгілі. Сондықтан оларды тануда төмендегі жайттарға на-

зар аудартамыз.

Бұл  күнде  актив  қолданылмайтын,  бірақ  мағынасы  түсінікті, 

«сүйегі  қазақтық»,  тек  сыртқы  пішіні,  морфологиялық  құрылымы 

бөлектеу келетін ескіліктер де бар. Оларды біз тұлғалық ескіліктер 

деп  атадық.  Дәлдеңкіреп  айтсақ,  кейбір  жеке  сөздер  мен  сөз 

тіркестерінің морфологиялық бітімі: жұрнақтары, қосарлану амалы, 

синтакистік бітімі – қабысу, жанасу амалдары қазіргіден өзгешелеу 

болып  келеді.  Мысалы,  ертеректегі  өлең-жырларда  бойға  жеткен 

қыз  деген  тіркесті  оқимыз  («Қадірін  жеңге  білмесе,  Бойға  жеткен 

қыз  ғаріп»  –  Асанқайғы),  ал  бұл  күнде  бойжеткен  қыз  варианты 

(тұлғасы)  қолданылады.  Демек,  бойға  жеткен  –  тұлғалық  ескілік. 

Осы  қатардан  даңға  шығу  тіркесі  де  табылады.  Бұл  күнде  даңқы 

шығу варианты – әдеби норма. Ал сөз түбірі – даң – атақ, даңқ; даң  

– көне түрі. Мұндай синтаксистік (даңға шығу – даң(қ)ы шығу) ескі- 

ліктер  өзгелеріне  қарағанда,  сан  жағынан  аса  көп  емес  (тіпті  аз  – 

бірен-саран), бірақ ертеректегі болсын, күні кешегі болсын (ХІХ-ХХ 

ғасырлардағы) хатқа түскен үлгілерде, мұқият іздестіре қалсақ, тағы 

да табылуы мүмкін. Олар құрамындағы сөздердің түбірі жағынан (бой 

жету,  даң(қ)  шығу)  бүгінгі  қолданыстағы  варианттарымен  жақын 

тұратындықтан, білдіретін мағыналары түсінікті болады да оларды 

оқырмандардың көпшілігі әдеттегі (қазіргі) сөздер деп қабылдайды, 

аса  мән  бермейді,  бірақ  күнделікті  қолданысқа  кірмейді.  Мысалы, 

кешегі Ұлы отан соғысы кезіндегі батыр атанғандар туралы, пәленше 

деген даңға шықты деп айтылған жоқ. Сол сияқты қазіргі сөзімізде 

менің үлкен қызым бойға жетті демейміз, бой жетті дейміз.

Тұлғасы  жағынан  ескірген  сөздердің  біразы  XX  ғасырдың 

алғашқы  онжылдықтарында  жазылған  оқулықтардан,  оқу  құрал- 

дарынан  және  басқа  да  жазбалардан  табылады.  Мысалы,  химия 

терминдерінің ішінде сутуым, қышқылтуым деген сөздерді оқимыз. 

Мұндағы біріккен сөздің бір бунағы – туым сөзі – қазіргі тек (род 

–  водород,  кислород  дегендердегі)  сөзінің  баламасы.  Бұл  термин-

307

дер  кейін  сутегі,  оттегі  немесе  тіпті  соңғы  кездерде  сутек,  от-

тек  болып  қолданылып  жүр.  Білім-ғылым  саласындағы  алғашқы 

дүниелерде бұрын қазақ тілінде жоқ заттар мен дерексіз ұғымдардың 

атауларын қазақша беруге ден қойылғаны мәлім және бұл кезеңдегі 

қазақша  берілген  терминдердің  көбі  орыс  тілінің  терминдері  мен 

жеке атаулары болып келеді (темір жол – железная дорога, от кеме 

–  пароход,  жанартау  –  вулкан,  құрылық/құрлық  –  материк  т.т.). 

Бұл жаңа сөздердің біразы тілде орнығып, күні бүгінге жетсе, енді 

бірсыпырасы тұлғалық ескілік ретінде әдеби нормадан ығысып кетті 

(сутуым, қышқылтуым, откеме т.б).

Қазақ мәдениетінде XX ғасырдың басында қолданылған, бүгінде 

ескілік  статусына  ие  болған  бір  алуан  сөздерді  атауға  болады. 

Мысалы,  қазірде  ғалым  сөзі  термин  ретінде  қалыптасты.  Ал  XX 

ғасырдың 10-20-ншы жылдарында көбінесе оқымыс/оқымысты ва-

рианты жиі қолданылды. Бұл жерде мағына сақталғанымен, атау екі 

түрлі: бірі – таза қазақша түбірден жасалған оқымыс сөзі, екіншісі 

– бұрыннан келе жатқан кірме сөз (ғалым). Оқымыс сөзі бұл күнде 

де стильдік жүк арқалап қолданыла береді, -ты жұрнағын қабылдап 

әрі атау (оқымысты), әрі сын есімдік (оқымысты адам) тұлғасында 

қолданыста келеді, демек, оқымыс сөзінің «ғылыммен шұғылданатын 

адам»  деген  нақты  терминдік  қызметі  төмендеген,  яғни  тұлғалық 

ескілік деуге болады. Мұндай тұлғалық ескіліктерді ескірген топқа 

(историзм  категориясына)  жатқызуға  да  болмайды,  өйткені  оны 

білдіретін болмыс (реалий) жойылған жоқ.

Тек  XX  ғасырдың  алғашқы  онжылдықтарында  ғана  емес,  30-40 

жылдарындағы  ғылым  мен  әлеумет  өміріне  келіп  жатқан  жаңа  зат, 

жаңа ұғым атауларының сол кезеңдеріндегі қазақша баламаларының 

бірқатары  жаңа  эквиваленттермен  ауыстырылып,  бірақ  олар 

қолданыста  тұрақтамай  шығып  қалғандары  да  баршылық.  Мыса-

лы, коммунистерді – ортақшылдар, интернационалды – бейбауыр-

мал, революцияны – төңкеріс, паровозды – қара айғыр, велосипедті 

– шайтан арба деген мысалдар осыны көрсетеді. Бұлар да – тілден 

ығысқан бірліктер болғанмен, оларды да таза ескіліктер қатарында 

қарағаннан  гөрі,  өзгеше  топта,  жаңалықтан  ескілікке  ауысқан 

аралық, мезгілдік бірліктер тобы (типі) деп атау керек болар. Өйткені 

ескіліктер,  оның  көнерген  тобы  да,  ескірген  тобы  да  тіл  өмірінде 

сақтала  береді,  яғни  бұлар  күнделікті  өмірде  пайдаланып  отырған 

ертедегі  әдебиет  үлгілері:  эпостар,  өлең-жырлар,  мақал-мәтелдер, 

қос  сөздер,  тұрақты  сөз  тіркестері  актив  пайдаланыла  береді. 

Жаңалықтардан барып ескірген аралық, мезгілдік қолданыстар (су-

туым,  қышқылтуым,  откеме,  бейбауырмал,  ортақшыл  дегендер) 

308

бұл күнде мүлде қолданылмайды, олар кездесетін әдебиет үлгілерін 

де жеке зерттеушілер (тіл, әдебиет мамандары, тарихшылар т.б) бол-

маса, екінің бірі іздемейді де, оқымайды да. Қазақ әдебиетінің, оның 

терминология  саласының  тарихын  арнайы  зерттеушілер  мұндай 

аралық,  мезгілдік  сөздерді  тауып,  теріп  алып,  олардың  пайда  болу 

уәждерін, кездерін, пайдаланған функционалдық стиль үлгілерін, әрі 

қарайғы «өмірін» талдау жұмыстары жүргізілуге тиіс, жүргізіліп те 

жатыр.

Тілдік, әсіресе лексикалық ескіліктерді танып-талдауда ескеретін 

тағы  бір  мәселе  бар.  Ол  –  «ескілік»  дәрежесін  (статусын)  дұрыс 

тану.  Бүгінде  сирек  қолданатын  немесе  шағын  бір  өлкеде  ауызекі 

тілде  жұмсалғанымен,  ұлттық  тілдің  әдеби  нормасына  жатпайтын 

тұлғалардың бәрі ескілік болып танылмайды. Сондықтан «Ана тілі» 

газеті, «Парасат» журналы сияқты баспасөз беттерінде оқтын-оқтын 

«ескі  сөздер»  деп  түсіндіріліп  жүрген  бірліктердің  көбі  –  бүгінгі 

қолданыста  да  бар,  бірақ  ұмытыла  бастаған,  қолданыста  аса  си-

рек  ұшырасатындар.  Әрине,  ең  алдымен,  бұл  газет-журналдардың 

осы  құбылысқа  (бейтаныстау  сөздерге)  назар  аударып,  олардың 

мағыналарын түсіндіріп отырулары – өте дұрыс, қажет, игілікті іс. Де-

генмен жаңсақтықтар да болып жатады. Айталық, ұмыт болған неме-

се түсініксіз деп берілген сөздердің біразы – бүгінгі сөздіктерде бар, 

түсіндірмесі  берілген  әдеби  нормадағы  сөздер,  екіншіден,  олардың 

мағыналарын  ашуда  жаңсақ  түсіндірмелер  де  кездеседі,  кейде  ол 

сөздер  жергілікті  қолданыстар  (диалектизмдер)  болуы  да  мүмкін. 

Ал  қазіргі  қазақ  тіліндегі  лексика-фразеологиялық  ескіліктері  көне 

сөздер мен ескірген сөздер (историзмдер) деп қазақтың ауыз әдебиеті 

үлгілерінде,  тарих  саласына  қатысты  ғылыми-  публицистикалық 

еңбектерде,  тарих  тақырыбына  жазылған  көркем  әдебиетте  ерте 

замандарда  қалыптасқан  тұрақты  тіркестер  (фразеологизмдер) 

құрамында кездесетін, бірақ бұл күнде ол сөздің әдебиет үлгілеріндегі 

берген мағынасы өзгеше болып келетін бірліктерді тануымыз керек. 

Ашып айтсақ, бүгінгі оқырманға мағынасы күңгірттенген, қолданыс 

орны  өзгеше  болып  келетін  немесе  сыртқы  тұлғасы  өзгеше  болып 

тұратын сөздер де ескілік көрінісі (объектісі) болады. Демек, бүгінде 

екінің бірі, әсіресе, оның ішінде қала жастары бірден тап басып тани 

алмайтын сөздерді түсіндіріп отыру, тіпті түр-түсін көрсетіп отыру – 

өте дұрыс, қажет шаруа.

Дегенмен  біз  ескілік  деп  отырған  жеке  сөздерді  тану,  табу, 

мағынасын түсіндіру – өзге шаруа және мұндай жұмыста ізденістің 

арнайы әдістері: сөзді танудың әр алуан қырлары, зерттеудің ғылыми 

амалдары  бар  екендігін  ескертеміз.  Осылардың  бірінен  кеткен 

жаңсақтық сөзді теріс түсінуге, түсіндіруге соқтыруы мүмкін. Ал сөз 

309

табиғатына,  тарихына,  семантикалық  қозғалысына,  прагматикалық 

танымдарына  қарай  арнайы  жасалатын  зерттеулердің  мақсаты  да, 

нәтижесі де, ғылыми-практикалық құндылығы да бөлекше болаты-

ны  белгілі.  Демек,  ана  тілін  сүйіп,  оның  сөздік  қазынасына  көңіл 

аударушы  әрбір  адамның  жоғарыда  аталған  іс-қарекеттері  мен 

тіл  мамандарының  мақсатты  зерттеулері  біріп-бірі  толықтырып 

отыратындығын да баса айтамыз.

Бүгінгі  қазақ  тіліндегі  ескіліктерді  зерттеулердің  амал-тәсілдері 

мен  қиындықтары  жөнінде  өзіміз  байқаған  кейбір  сәттерді  айту 

қажет болып тұр.

Бұл қарекетіміз тілдік қазынамыздың кешегі-бүгінгі бары мен ба-

рысын (қозғалысын) әрі қарай да үздіксіз зерттей берудің қажеттігінен 

туып  отыр  және  осынау  жұмысқа  өзгелер,  әсіресе  кейінгі  жастар 

кірісер болса, біздің көпжылдық

9

 жұмыс тәжірибемізбен бөліскеніміз 

жөн шығар.

Лексикалық,  тұлғалық  (грамматикалық),  графемалық  (орфогра- 

фиялық), фонетикалық ескіліктерді жинау (теріп алу) үшін өте көп 

жазбаларды оқу қажет. Әрине, жай оқу емес, мәтіндегі бейтаныс не-

месе бүгінгі біз білетіннен басқаша мағынада келгендер деп таныған 

сөздерді мысалымен жеке шағын қатты қағазға (карточкаға) жазып 

алу  керек.  Бұл  сөз  өзге  үлгілерде  де  кездесуі  мүмкін.  Жеке-жеке 

карточкаларда  жазылғандарды  әліпби  тәртібімен  жайғастырғанда, 

иллюстративтік  материал  өз-өзінен  тәртіпке  келеді.  Жиналған 

фактілер  (мысалдар)  неғұрлым  көп  және  әр  үлгілерден  алынса, 

соғұрлым құнды болары даусыз. Бұл құндылық сол сөздің мағынасын 

ашуға,  ескірген  тұстарын,  қолданылған  кездерін,  мақсаттарын 

анықтауға көмектеседі. Ал материалдарды бұлайша жинап алу үшін 

өте көп әдебиетті қарастыру керек екен. Мысалы, мен Махамбеттің 

қу  толағай  бастанбай  деген  тіркесін  іздестіре  бастағанда,  бұл  сөз 

осы  тіркесте  және  тек  Махамбетте  ғана  бар  сөз  екен  деп  ойлаған 

едім. Өйткені сол кезде өзім оқыған «Алпамыс батыр», «Қобыланды 

батыр», «Қамбар батыр», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», 

«Айман-Шолпан» жырларында толағай сөзін кездестірмедім. Кейін 

келе, ауыз әдебиетінің өзге де жырларын оқып отырып, «Ер Қосай» 

деген  жырдан  таптым.  Қосай  батыр:  «Ер-тоқымын  жастанып,  Қу 

толағай бастанып, Сол бұлақтың басында Үш күн, үш түн жатады». 

Демек, бұл сөз тіркес құрамында (қу толағай бастану) поэтикалық 

бейне (образ) ретінде өзге жырларда да қолданылған екен деп түйіп 

жүрсем,  толағай  сөзі  тағы  кездесті.  Оны  XIX  ғасырдағы  орыс 

ғалымы  Н.Ф.Катанов  жинап  жариялаған  қазақ  мақал-мәтелдері  ба-

9 

«Сөздер  сөйлейді»  деген  еңбегіміздің  жазыла  бастағанына  40-50  жылдай 

болыпты, ол әрі қарай толықтырылып, жарық көріп отыр және келесі басылымына да 

біраз материалдар жиналып келеді.

310

сылымынан  көрдім:  «Құдайдан  іздегенім  қолаң  қара  шашты  еді, 

Құдайдың  өзі  қосты  қу  толағай  бастыны»  деген  мәтел  бар  екен. 

Бұдан  келе,  XVІІІ-ХІХ  ғасыр  ақындарының  туындыларын  мұқият 

қарап отырып, XVIII ғасырда Көкшетау маңында жасап өткен Шал 

Құлекеұлының  бір  толғауынан:  «Тау  толағай  көрінер  тасы  кетсе» 

деген өлең жолын, XIX ғасырда Аягөз маңында өмір сүрген Дулат 

Бабатайұлынан: «Төрт түлікке толтырды Толағай тұлдыр қыратты» 

деген  жолдарды  кездестірдім.  Соңғы  екі  мысалда  толағай  сөзі  қу 

компонентінсіз жеке қолданылған. Бәрінде де мағынасын адамның, 

таудың, қыраттың «тақыр басы, жалаңаш басы» деп топшылауға бо-

лады. Демек, толағай сөзі бұрыннан тек батыс аймағында емес, қазақ 

даласының барлық өлкесінде қолданылған сөз екенін жиналған біраз 

материалдар көрсетіп тұр.

Дәл осындай құбылысты сой сөзінің түптөркіні мен мән-мағына- 

сын  іздестіру  барысында  да  көрдім.  Сой  сөзін  диалектолог  маман- 

дар Қазақстанның батыс өлкесіне, Түрікмен қазақтарына тән жергі- 

лікті сөз деп анықтайды. Бұл сөз әсіресе ноғайлық циклдегі эпостық 

жырларда  да,  батыс  өлкесінде  жасап  өткен  ақын-жыраулардың 

өлең-толғауларында да кездеседі. Бұл күнде сой сөзі – «тұқым, тек, 

нәсіл»  мағынасында  тек  батыс  облыстары  тұрғындарының  тілінде 

сақталған  диалектизм.  Ал  сой  сөзін  тек  қана  жергілікті  сөз  емес, 

ертеректен сақталған ескі сөз деп табамыз, өйткені бұл сөзді қазақ 

даласының  қиыр  оңтүстік-шығысынан  да  таптық.  Аягөз  маңында 

өмір  кешкен  Дулат  Бабатайұлы  (XIX  ғасырдың  орта  тұсы):  «Алал 

сойымен емес, Пірдің сөзін тұтынған», – дейді. Сондай-ақ Абайдың 

баласы – Ақылбайдың «Зұлыс» деген поэмасында кемедегі кісілердің 

біреуін  суреттегенде  «Үлбіреген  ақ  тәнді,  көзі  көкшіл,  Неғылса 

ол  да  жақсы  адам  сойлы»,  –  дейді.  Демек  сойлы  адам  тіркесін 

Ақылбай  батыс  ақындарынан  алған  жоқ  (Ақылбай  түгіл,  Абайдың 

өзі  қазақ  даласының  батысында  жырлап  өткен  ақын-жыраулардың 

жақсы  білмегені  айтылып  жүр  ғой).  Сой-дың  –  оғыз  тілдеріне  тән 

мағынасы – «ата тек, нәсіл». Ал қазақтың батырлар жырларындағы 

сой  сөзін  ноғайлы-қазақ  одағы  кезінен  сақталған  ескіліктердің  бірі 

деп табамыз. Бұл сияқты жеке сөздер оғыз-қыпшақ тайпалары ара-

ласа  өмір  сүрген  орта  ғасырлардан  (XI-XIII  ғасырлар)  келе  жатқан 

ауыс-түйістердің сарқыншағы болу керек (мысалы, ету, қылу деген 

көмекші етістіктердің бір синонимі оғыз тайпалары тілінде әйләмақ 

тұлғасы  болған,  бұл  да  қазақ  тілінде  зар  илеу  (зар  әйләу)  сияқты 

тіркестерде  сақталған).  Демек,  материалды  әр  қиырдан,  әр  үлгіден 

жинаған абзал.

Көне,  ескі  сөздерді  тапқан  соң  оның  түптөркінін  («сүйегін»), 

морфологиялық  құрылымын,  беріп  тұрған  мағынасын  іздеу  керек 

311

болады.  Бұларды  іздеу  үшін  жақын-алыс  түрік  тілдерінің  әр  алуан 

сөздіктерін,  монғол,  парсы,  араб  тілдерінің  лексикасын  сөз  ететін 

ғылыми, анықтамалық әдебиеттерді түгел қарау керек. Бұл іске көне 

түркі  тілдері  сөздігінен  (Древнетюркский  словарь.  -  Ленинград, 

1969) бастап, Э.В.Севортянның көп томдық «Этимологический сло-

варь тюркских языков» деген атақты еңбегін және өткен ғасырларда 

жарық көрген орысша-қазақша сөздіктерді, B.В.Радлов, Л.З.Будагов, 

Н.И.Ильминскийлердің  қазақ  тілін  зерттеуге  арналған  еңбектері 

мен  сөздіктерін,  біздің  заманымыздағы  атақты  түркітанушылар  – 

Ә.Наджиптің,  Ә.Фазыловтың,  Н.А.Баскаковтың,  К.К.Юдахиннің 

еңбектерін қалдырмай қарап шығу керектігін айтуға болады. Ал қазақ 

лексикологтары мен тіл тарихшылары – І.Кеңесбаев, C.Аманжолов, 

Ә.Қайдаров, Ә.Құрышжанов, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ж.Досқараев, 

Ж.Сарыбаев,  Е.Жанпейісов,  С.Омарбеков,  Р.Сыздықова,  Б.Әбілқа- 

сымовтардың зерттеу жұмыстары, сөз жоқ, көп материал мен мәлімет 

береді.  Бұлардан  басқа  да  Орта  Азия  халықтарының  тарихына,  эт-

нографиясына  арналған  зерттеулердің  құны  ерекше,  бұлардан  тек 

иллюстритивтік  материал  ғана  емес,  танымдық,  анықтамалық 

көптеген жайттардан хабардар боламыз.

Ана тіліміздің сөздік қазынасының қымбат дүниесінің бірі болып 

танылатын,  бірақ  бұл  күнде  еркін  қолданылмайтын,  түсініксіздеу 

ескі сөздерге назар аударып, олардың білдіретін мағынасын түсіндіру 

әрекеті  әр  кез  орын  алып  келеді.  Бұл  қасиетті  міндетті  қолына 

алғандар тек тіл мамандары емес, қазақ халқының өткен кездердегі, 

қазіргі тұрмыс-тіршілігін, таным-түсініктерін, өзінің ана тілін жақсы 

білетін  әр  саладағы  қайраткерлер  бар  екенін  айту  керек.  Олардың 

ішінде  Жағда  Бабалықұлы,  Жәрдем  Кейкін,  Дәркембай  Шоқпаров, 

Балғабек Қыдырбекұлы сынды адамдардың ұмыт бола бастаған си-

рек қолданылатын сөздерді күнделікті баспасөз беттерінде көрсетіп, 

мағыналарын  түсіндіріп  келе  жатқандарын  атап  көрсетеміз.  Және 

көбінесе ол түсіндірмелер дұрыс, сәтті орындалған жұмыстар екенін 

де айтамыз. Бірақ бұл түсіндірмелерде ол сөздердің түптөркіні, яғни 

«сүйегі»  қай  тілдік,  ескі  не  жаңа  бірлігі  екендігін,  фонетикалық-

морфологиялық  бітіміне  қарай  қозғалысы,  этимологиясы  сөз  бол-

майды,  өйткені  бұндай  талдаулар  тіл  мамандарының  құзырындағы 

шаруа  болмаққа  керек.  Сондықтан  біздің  талдауларымыз  бен 

түсіндірмелеріміз – тек сөздің семантикалық қозғалысына ғана емес, 

этимологиясына  да  барған,  өзге  түркі  тілдерімен  салыстырулар  да 

жүргізілген, теориялық негіздеріне де үңілген ғылыми ізденістер.

Өткен  кезеңдердегі  әдеби  үлгілерден  жинайтын  лексикалық 

ескіліктерді  тауып,  танып  зерттеуде  кездесетін  үлкен  тағы  бір 

қиындық бар. Ол – жеке сөздердің бүгінгі жазуымызбен хатқа дұрыс 

312

түспейтіндігі  және  жалпы  орфографиялық  қателердің  көп  екендігі. 

Сол  себептен  бірқатар  таныс  сөздер  өзгеріп,  бейтаныс  (көне  сөз 

не  өзге  тілдік  тұлға)  болып  көрінуі  мүмкін.  Ал  ескі  сөздер  мүлде 

қате жазылып, одан сайын тұлғасы да, мағынасы да түсініксізденіп 

зерттеушінің бірақ қиналуы тағы мүмкін. Мысалы, «Едіге» жырында: 

«Он жеті ды ойлықты, Ойлыққанның белгісі – бір-біріне сылықты» 

(Едіге батыр. - Алматы: Ғылым, 1996. - 69-бет). Бұл – жырдың Шоқан 

Уәлиханов  жинаған  нұсқадағы  жазылуы.  Ал  осы  жолдар  «Едіге» 

жырының Қ.Сәтбаев жинаған нұсқасында сылықты сөзінің орнына 

жыйлықты  тұлғасы  жазылыпты  (сонда,  102-бет).  Бұл  жолдардағы 

ойлықты мен сылықты сөздерінің қазіргі оқырмандарға түсініксіздігі 

былай  тұрсын,  бір  сөздің  екі  түрлі  оқылғандығы  (ойлықты  – 

ұйлықты, сылықты – жилықты) бұларды одан сайын күңгірттеп тұр. 

Екінші бір мысал: Мектепке арналған «Қазақ әдебиеті» оқулығының 

бірінде Махамбет ақынның бір өлең жолдары: Мен алмаған Алғай-ай 

деп жазылыпты да, оған «Алғай – Таловка ауданындағы кішілеу бір 

поселкенің аты» – деп түсініктеме беріліпті. Бұл жерде өлең жолының 

қате  оқылып,  қате  жазылғаны  былай  тұрсын,  мүлдем  қисынсыз 

түсініктеме  берілген:  Алғай  деген  поселкені  «жаулап  алу»  дегенді 

Исатай-Махамбет бастаған көтерілісшілердің үш ұйықтаса ойларына 

кірмеген болар, өйткені белгілі мекенді басып алу деген болмаған, ол 

– үлкен бір бекініс емес, не хан әскерінің шоғырланған мекені емес. 

Ал  ең  негізгі  қателік  –  өлең  жолының  мүлде  қате  оқылуы.  Бұл 

жерде өлең жолы Міне алмаған алаға-ай! болу керек. Ала – қазақтың 

ертеден  келе  жатқан  поэтикалық  тілінде  «жақсы,  мықты,  жорық 

аты, азбан» деген мағынада жиі кездеседі. «Жылқы ішінде аламын, 

қылшық жүнді қарамын» деген жыр жолдарында ала сөзі түсті емес, 

«мықты ат, азбан» дегенді білдіріп тұр. «Қобыланды» жырындағы: 

«Ерлер мінер алаға, Көңілім толды санаға» немесе «Мінген аты ала 

еді, Қылшық жүнді қара еді» деп жырланғанда да ала – «жақсы ат, 

көрнекті ат» деген мағынаға саяды. Ала сөзінің мағынасы жалпы «ат, 

жылқы» дегеннен гөрі «азбан, мықты ат, жорық аты» дегенге көбірек 

келеді.  Оның  алаша  (ат)  варианты  да  бар.  «Ер  Тарғын»  жырында 

«Алаша аттың басы деп, Қалмақы ердің қасы» деп келген жолдарда 

Тарғын  батырмен  жекпе-жекке  шығатын  қалмақ  батырының  «алты 

құлаш ала аты» алаша ат деп суреттелген. Демек, ала – қазақ поэзи-

ясында мықты, күшті жылқы символы. Аланың синонимі – азбан, ал 

азбан – үйірге түсіп жүрген, әбден есейіп күш жиған еркек малдың 

ақтатылған кездегісі. Сондықтан батырлардың мінген аты ала болып 

келеді. 

Ала  аттың  тағы  бір  синонимі  –  ақта  ат,  бұл  қазақ  жырла-

рында  көп  кездеспейді.  Ол  XVI  ғасырдың  ескі  қазақ  жазба  тілінің 

313

ескерткіші – Қадырғали бидің «Жами ат-тауарих» атты жазбасында 

жиі қолданылған: «Ечкілі оғлы Хасан Едіге бинің ахта атын алып 

тұрар ерді» (Қадырғали бидің жылнамасы. - Алматы, 1991. 295-бет). 

Бұл ескерткіште ахтачы сөзі де бар, ол – қазақша атбегі дегеннің 

баламасы (сонда).

Сөйтіп, алаға міну (Ерлер мінер алаға) – батырлықтың, ерліктің 

символы.  Махамбет  ақын  міне  алмаған  алаға  деп  Жәңгір  ханды 

атап отыр, яғни өзінің ерлігін көрсете алмайтын хан орыс әскерінің 

күшімен  «Қара  қазақ  баласын  Орынбор  деген  қалаға  (қамауға, 

айдауға)  көзінен  тізіп  жіберді-ау»  деп  тұр.  Ұлы  ақын  суреткерлік 

үрдісінде қазақтың ертеден келе жатқан поэтикалық үлгілерін еркін 

және  кеңінен  пайдаланған,  сондықтан  ақыннан  алаға  міну  («ұрыс-

соғысқа қатысу үшін атқа қону, жорыққа шығу» дегенді білдіретін) 

сөз-образды таба аламыз.

Мұндай әртүрлілікті «Едіге» жырынан да көреміз. «Едіге» жыры- 

ның бір басылымында (Едіге батыр. - Алматы: Ғылым, 1996) орын 

алған  екі  нұсқасының  (Ш.Уәлиханов  жазып  алған  және  Қ.Сәтбаев 

жинап алып жариялаған) мәтіндерін мұқият салыстырғанда, мынадай 

әртүрлілікті таптық: Шоқан нұсқасында: Торылы жылқы тобышақ 

(61-бет) – Қ.Сәтбаев нұсқасында: Торылы жылқы тобыншақ (91-бет). 

Әрі  қарай  бірінші  келтірілген  мысал  Шоқан  нұсқасында,  екіншісі 

–  Қ.Сәтбаев  нұсқасында  деп  оқимыз.  Ертістің  басы  қара  дөң  Екі 

арасын қуыр-ды бұғай құбаша ұғыл (61-бет) – ...екі арасын қосар-

ды (93-бет). Қосалықтап отау тіктірген (57-бет) – Қосалқы отау 

тіктірген (83-бет). Мойтандардан шыққан (83-бет) – Мүйтендерден 

шыққан (89-бет). Сұп аяқты, сұп бөрікті – сұм аяқты, сұп бөрікті 

(91-бет).  Омар  ханның  қызы  еді,  Оймақтын  (?)  үзілді  (63-бет) 

...Оймақтайтын (?) үзілді (95-бет). Едігенің асу ісі сол еді (74-бет) 

–... ашу ісі... (107-бет). Аязды күндер аршынданып (74-бет) – Аязды 

күндер аршындап (108-бет). Алдам йер (йар) ес берсе (77-бет) – Ал-

дам ие ес берсе (110-бет). Деді де жолалап кетті (77-бет) – ..жүріп 

кетті (110-бет) т.т. Мұндай ала-құлалықты әрі қарай да жалғастыра 

беруге болады. Бұл әр алуандықтардың (разночтения) бірқатары бей-

таныстау тұлғаны қазақшалап беруге (қосалықтап отау тіктірген – 

қосалқы отау тіктірген; оймақтын – оймақтайын; жолалап кетті 

– жүріп кетті т.б.), ал енді бірсыпырасы бейтаныс көне тұлғалардың 

екі  түрлі  оқылып  жазылуы  орын  алған:  тобышақ  –  тобыншақ,  ал 

иіндік  –  ал  ендік  т.б.  Үшінші  тобына  араб  жазуын  қате  оқып,  қате 

транскрипцияланған сөздер жатады: сұп/сұб – сұм, асу – ашу т.б.

Әрине, мұндай ала-құлалықтардың себебі қандай болса да, олар-

ды дұрыс түсініп оқу қиынға соғады, кейбірі түсініксіз тұлға болып 

көрінеді  де  көне,  ескі  мағыналары  мен  сыртқы  морфологиялық-

орфограммалық бітімін дұрыс тануға кедергі келтіреді.

314

Бұл  ескертпеміз  тек  «Едіге»  жырының  басылымдарында  ғана 

емес, өзге де басылымдарда да айтарлықтай орын алып келе жатқанын 

көрсетелік.

Кешке қарай Тайбұрыл

Жын қаққанға ұсады.

Құнан менен құлжаның

Ұзатпай алдын тосады (Ақсауыт. - I том. - Алматы: Жазушы, 1977. 

- 59-бет). 

Мұнда көрсетілген сөз – құнан емес, құлан болуы керек. Екінші 

мысал: Қосынның қалған елінде Орал дейтін бір батыр (сонда, 120-

бет). Орал емес, Орақ деп оқу керек. Тағы да: Сөйлесін жаршың са-

рындай (Үш ғасыр жырлайды. - Алматы: Жазушы, 1957. - 161-бет). 

Жаршың  емес,  жыршың  болуы  керек.  Сәлем  сөздің  анасы,  Әлек 

алған данасы (сонда, 87-бет). Әлік алған болса керек. Еркініп садақ 

асынған  (сонда,  127-бет).  Беркініп  садақ  асынған  болуы  керек.  Бір 

атқышшыл сұмға кез (сонда, 251 -бет). Дұрысы – атқышыл – көне 

тұлға, «мерген».

Мұндай қателер жеке ақын-жыраулардың шығармалары басылған 

кітаптардан да табылады. Мысалы, Дулат ақынның: «Еркін өсіп ер 

жеткен  Ерекше  туған  көбекпін»  деп  жазылған  жолдарында  (XVIII-

XIX ғасыр ақындары. - Алматы, 1962. - 78-бет) көбекпін емес, көбең- 

мен болуы керек, өйткені алдыңғы жолдардың ұйқасы – «тел емдім». 

Мұндай емлелік жаңсақтықтарды ондап емес, жүздеп теріп шығуға 

болады.  Сондықтан  басылым  беттерінде  бейтаныстау  немесе  сол 

жерде түсініксіз сөздер ұшырасып қалса, оларға сын көзімен қарап, 

бұл  өлең  жолдарының  өзге  басылымдағы  түрлерімен  салыстырып 

(іздестіріп), дұрысын алу керек.

Тілдегі  ескіліктерді  зерттеудің,  талдап-танытудың  қажеттігі, 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: