Лексикалық бірліктердің көнеру, ескіру уәждері мен кездері

233

Он екі күндей ой ойлап, – дегенінде қолданылған алаулау сөзі – 

«соғысу» мағынасындағы өте көне сөз.

XV-XVI  ғасырлардағы  қазақ  жыраулары  қолданған  қоғалы 

көлдер, қом сулар деген тармақтардағы қом сөзі де бұл күнде қазақ 

тілінде  ұмыт  болған,  өте  ертеде  түркі  бабаларымыздың  толқын 

дегенді  осылайша  атаған  екен,  сонда  қом  су  –«толқыны  бар  өзен» 

дегенді білдірген болып шығады. Қом «толқын» – бұл күнде мүлде 

ұмытылған, мағынасы күңгірт тартқан көне сөз (архаизм), сондықтан 

оны жаңылысып құм сулар деп те жазып жүр.

Өте-өте  ертеде,  мүмкін  тіпті  «алтай  теориясы»  бойынша  түркі-

монғол  тіл  бірлестігі  кезеңіне  баратын  сөздердің  көнеру  уәжі  тіпті 

түсінікті.  Олардың  көнергендігі  соншалық  –  тек  бірен-саран  «це-

менттелген» тіркестерде ғана сақталып қалған сияқты. Мысалы, тас 

қараңғы, тас түйін, тас қып байлау, тас табандау деген тіркестер 

бар.  Осылардағы  тас  компонентінің  тау-тас,  тас  көмір  деген 

тіркестердегі тасқа еш қатысы жоқ. Тас деген сөз – монғол тілдерінде 

«мүлдем, әбден, нағыз, тым, өте» деген мағынаны білдіретін сөз екен. 

Алдыңғы тіркестердегі тас-тың семантикалық реңкі монғол тіліндегі 

сөзге  келеді:  тас  жетім  –  нағыз  жетім,  тас  қараңғы  –  мүлдем 

қараңғы т.т. Бұл, сірә, тілдердің генезистік табиғаты жағынан «алтай 

теориясына», яғни түркі мен монғол тілдерінің о баста бір кіндіктен 

тараған деген ғылыми болжамға алып баратын сияқты. Әрине, мұндай 

талдаулар  негізінен  этимологиялық  ізденістерде  болады.  Дегенмен 

қазақтың ертедегі өлең-жырларында, мақал-мәтелдерде, әсіресе қос 

сөздер  құрамында,  тұрақты  тіркестерде  кездесетін  ескіліктердің 

бірқатарының пайда болу уәждерін монғол, парсы, араб, тіпті бірен-

саранын  қытай  халықтарымен  болып  отырған  аралас-құраластық 

факторларынан іздеуге тура келеді.

Қазақ халқын құраған ру-тайпалар өзінің қалыптасу, әрі қарай да-

раланып даму (өмір ауру) тарихында бүгінде өзге түркі халықтары 

болып  кеткен  ру-тайпа  одақтарымен  «күні  кешеге»  дейін,  яғни 

XVI-XVIІ  ғасырларға  дейін  аралас-құралас,  жегжат-жұрағаттас, 

құдандалас, көш-қоныстас болып келгені белгілі. Демек, бүгінде өзге 

түркі  халқына  кіріп  кеткен  туыстардың  тілінен  ауысып  сақталған 

бірліктер де бұл күнде ескілік болып танылатын себебін осы аралас-

құраластықтан іздеуге болады. Бұған ноғайлы цикліндегі эпикалық 

жырларда кездесетін ноғайлық, құмандық (кумандық) т.б. сөздер мен 

тіркестер куә. Мысалы, сақыну (сақтану), төгерек (дөңгелек), сақсыр 

(ішкиім),  шапшақ  (күбі),  су  (өзен),  сұб  аяқты  (ұзын,  арық  аяқты), 

миық (мұрт) сияқты сөздерді қазіргі ноғай тілінен ұшыратамыз. Ал 

бұлар «Едіге», «Ер Сайын» жырларында сақталған.

234

Бірқатар сөздердің ескіруіне олардың мағынасын білдіретін өзге 

бір сөздердің жиі (актив) қолданысы да себепкер болады. Мысалы, 

парсының кедей, байғұс сөздерінің соңғы дәуірлерде жиі қолданысқа 

түсуі көне түркілік шығай деген сөзді ығыстырып, «ескіліктер отря-

дына» қосып жіберген. Сол сияқты күні кешеге дейін, тіпті бүгінгі 

ауызекі сөйлеу тілінде жиі қолданып келген қатын сөзіне қарағанда 

бүгінде  әйел  сөзі  әлдеқайда  активтеніп,  қатын  вариантын  мүлдем 

ығыстырып,  ескілік  статусына  жеткізбегенмен,  тұрпайы  неме-

се  қарапайым  элементке  апарып  отыр.  Демек,  сөздерді  ескіртетін 

фактордың  тағы  біреуі  қолданыс  жиілігінің  біртіндеп  әлсіреу 

құбылысы деуге болады.

Фонетикалық түзілісі жағынан бірнеше вариантты болып келетін 

кейбір  сөздердің,  әсіресе  бөгде  тілдік  элементтердің  кейбірінің 

қолданыстан ығысып, ескіре түсулеріне жазба тілдің ықпалы күшті 

болады.  Мысалы,  XX  ғасырдың  30-40-жылдарына  дейін  даража, 

хүкімет,  жана,  мағана,  уағда,сүгірет  сияқты  сөздердің  ығысып, 

орнын  дәреже,  үкімет,  өкімет,  және,  мағына,  уәде,  сурет  деген 

тұлғаларда  тұрақтануына  бірден-бір  себепкер  лексикалық  және 

орфографиялық  нормалардың  (ережелердің)  нәтижесі  болғандығы 

белгілі.

Лексикалық бірліктердің ескіру уәждерін сөз еткенде, әңгіменің 

бір ұшы ескірген сөздер (историзм) дегендерге келіп тіреледі. Ескірген 

сөздердің  пайда  болу  уәждерінің  бастысы  –  қоғам  дамуының  бір 

кезеңдеріндегі әр алуан құбылыс, зат атауларының сол реалийлерінің 

(заттардың, ұғымдардың) өздерінің қоғам өмірінен, халық танымы-

нан ығысқандықтан, оларды атайтын сөздердің қолданыстан шығып 

қалуы.  Бұлар  қазіргі  әр  алуан  әдебиетте,  әсіресе  өткен  кезеңдерге 

қатысты  тақырыптарға  жазылған  кітаптарда,  журналдарда,  тіпті 

білім-ғылымға  қатысты  әдебиеттерде  кездесіп  отырады.  Олар  да 

көнерген  сөздер  сияқты  тілдік  қордан  мүлде  ығыспайды.  Мысалы, 

күні кешеге дейінгі қазақ қоғамында әлеуметтік-саяси, тіпті мәдени-

рухани  өмірінде  жиі  қолданылғап  сөздер  көбінесе  терминдер  бо-

лып  қолданылған  аупартком,  бесжылдық,  стахоновшы  сияқты 

сөздер,  сондай-ақ  ХІХ-XX  ғасырлардың  алғашқы  жартысында  жиі 

қолданылған  болыс,  аға  сұлтан,  ояз,  кіреші,  қалашы,  ақшомшы, 

мәліш сауда, мұнанай, қағаздату, шар салу сияқты сөздер, тіпті біздің 

заманымыздағы бұдан 20-30 жыл бұрынғы еңбек озаты,социалистік 

жарыс, басып озу, мыңшылар, үгітшілер сияқты сөздер, 1985 жылы 

жаңа  қолданыстар  деп  тіркелген  ақылшы-ұстаз,  аралатпа  сауда, 

әскери  желік,  дүниеқоңыздық,  жалаугер  (флагман),  қызыл  ізші,  оң 

дамыту (позитивное развитие), сенім ахуалы (атмостфера доверия), 

235

төбетоп (верхушка власти), тыңгер, тыңгерші деген сөздердің көбі 

бұл күнде қолданыстан ығысып, ескіре бастаған бірліктерге айналып 

барады. Бұлардың ескіру мезгілі соңғы 25-30 жыл деуге болады.

Ал  уақыт  өткен  сайын  сөздердің  қолданыстан  шығып  қалуы, 

бірте-бірте  ескірген  сөзге  айналуы  –  жүріп  жатқан  құбылыс.  Тіпті 

ертеректегі (XX ғасырдың алғашқы жартысындағы) ғана емес, соңғы 

10-15 жылда ескіріп үлгерген лексикалық бірліктер де табылады. Мы-

салы, 1990 жылдардан бастап актив қолданысқа түскен аспансерік, 

вкладшы, жалаугер (флагман), жаңашыл (рационализатор, новатор), 

қайта құру (перестройка) деген тұлғалар – XX ғасырдың соңғы 15-20 

жылында жаңалықтар болып тіркелген сөздер. Олар бұл күнде тарих 

куәгерлері – историзмдерге айналып барады. Әрине, бұларды әлі таза 

историзмдер  деуге  де  болмас,  бірақ  қолданыста  көп  кездеспейтін, 

нақты  мән-мағыналарын  бүгінгі  адамдар,  әсіресе  жастар  біле 

бермейтін сөздер, өйткені бұлар атайтын реалийлер – тарих сахнасы-

нан түсіп кеткендер.

Осы  сияқты  ескірген  сөздердің  қолданыстан  ығысқан  тұстарын 

шамалауға  болады.  Бұған  әрбір  10-15  жылда  «жаңалықтар»  деп 

тіркелген  материалдар  көп  көмектеседі.  Сондай-ақ  «ығысқан» 

сөздердің дәл бүгінгі (соңғы 4-5 жылдағы) баспасөз беттері мен әр 

алуан  әдебиетте  жиі  (актив)  қолданылатын-қолданылмайтынын 

іздеп, теріп алу қажет.

Тілдегі жаңалықтардың қай күні, қай жылы, қай жерде (газетте, 

журналда, басылымдарда) бірінші рет көрінгенін айту қандай қиын 

іс  болса,  қолданыстағы  ескі-жаңа  бірліктердің  қай  жылы,  қай  күні 

«жоғала  бастағанын»  анықтау  да  –  қиямет-қайым  іс.  Бірақ  жалпы 

топшылауға әбден болады.

Лексикалық ескіліктердің түсініктілік дәрежесі

Бұл тақырыпты байыптағанда, ескіліктердің:

1) бүгінгі оқырманға жеке алғандағы мағынасы мүлде түсініксіз 

сөздер;

2) мәнмәтін (контекст) арқылы мағынасын топшылауға болатын 

ескіліктер;

3)  мағынасы  біршама  түсінікті,  бірақ  өте  сирек  қолданылатын 

сөздер  деп  ажыратып  талдауға  болады.  Мысалы,  «ит  мініп,  ирек 

қамшылап» деген фразеолагизмдегі ирек сөзі мүлде түсініксіз. Сол 

сияқты Қазтуған жыраудың (XV ғ.) бір толғауындағы «Қара ұнымы 

сұлтандайын жүрісті» деген жолдарындағы қара ұнымы деген неме-

не?

236

Ал  XVI  ғасыр  жырауы  Доспамбеттің  «сақетер  тиді  саныма, 

сақсырым толды қаныма» деген өлең жолдарында екі бейтаныс сөз 

бар, бірақ екеуінің мағынасын мәнмәтінге қарап топшылауға болады: 

сақ етіп адамның денесіне тиетініне қарап, сақ етердің қару екенін 

шамалауға болады, ал қанға толтыратын сақсыр ол киім болса керек 

деп ойлаймыз, бірақ бірден дөп басып, сақетер – мынадай қарудың 

аты, сақсыр – мынадай киімнің аты деп бірден айта алмаймыз, өйткені 

екеуі де – көне не ескірген сөз.

Үшінші  топқа  –  мағынасын  түбір  тұлғасына  қарай  түсінуге 

әбден болатын, яғни сөз түсінікті, бірақ бұл күнде қолданылмайтын 

бірліктер  жатады.  Мысалы,  «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»  жырында, 

«Тазша тұрып, армаған кетті дейді» деген өлең жолы бар, мұндағы 

армаған  –  ары  қарай  дегеннің  ескі  варианты.  Қазақ  ауыз  әдебиеті 

жырлары мен ақын-жырауларда нешік сөзі жиі кездеседі: «Амалым 

нешік Құдайға?» (Шортанбай, XIX ғ.), «Кетпей де нешік етермін?» 

(Махамбет XIX ғ.), бұл сөз – қалай, қайтіп дегеннің көне варианты. 

Мұның мағынасы түбіріндегі не есімдігі арқылы түсінікті болып тұр.

Ер өзінден соңыратын,

Тек бір жардан құлаттың, –

(Шалгез,  XVI  ғ.)  дегендегі  соңыратын  сөзі  де  –  осындай:  соң 

түбіріне қарап соңында дегеннің ескі варианты екенін танимыз. Ба-

тырлар жырлары мен XV-XVII ғасыр жырауларында, әсіресе ноғайлы 

циклінде  келгендерінде  жазы  сөзі  жиі  кездеседі.  Йазы  көне  түркі 

тілдерінде, ертеректегі ноғай тілінде «дала», «жазық жер» деген сөз 

екенін де түбірі (йазы/жазы) әйгілеп тұр.

XV-XVI  ғасырлардағы  ноғайлы-қазақ  жыраулары  Шалкиіз,  До-

спамбет,  Қазтуғандарда  сақсыр,  ала  балта,  сақыну,  күспен,  асмар 

ету, шал («ақ» мағынасында), соңыратын, ұғыл, тебір, ауыр, ноғай 

жұрт,  аға  («басшы»  мағынасында),  жазы  («дала»  мағынасында), 

көксу (көтеріліп ұшу), домбай, қызары (қызыл мата), ең («жүз», «бет» 

мағынасында), қом су (толқынды су-өзен), атайы т.б. сияқты сөздер 

–  ноғай  тілінен  және  XV-XVI  ғасырлардағы,  сірә,  қазақтардың  да 

тілінен  келген  элементтер.  Ал  «Едіге»,  «Ер  Тарғын»,  «Ер  Сайын», 

«Қарасай-Қази»  сияқты  жырларда  түптөркіні  ноғай  тіліне  баратын 

сөздер  баршылық.  Демек,  ескіліктердің  орын  алу  себептерінің  бірі 

–эпостық жырларды тудырушылар мен жеке жыраулардың өзге түркі 

тілдеріне қатысы, туыстығы, жақындығы болса керек.

«Ноғайлы дәуірі – қазақ эпосында ең көп тараған, халық санасы-

нан берік орын алған айрықша бір заман», – деп жазады зерттеуші 

Шәкір Ыбыраев. Бұл дәуір – эпикалық жырлар заманы болды. Бұл 

құбылыстың бір ерекшелігі – эпостар мен әр алуан өлең-жырлардың 

237

XV-XVI ғасырлардағы екі халықтың қазақ пен ноғайлықтардын жыр-

лары қатар туып,бір-біріне әсер етіп, бірінен-біріне ауысып, біршама 

ортақтық  сипат  алды  деуге  болады.  Көшпелі  халықтардың  ірі 

орталығына айналған Ноғай ордасы эпикалық дәуірдің эпицентріне 

айналды  деп  жазады  зерттеушілер.  Батырлық  жырлар  туғызған 

ноғайлы дәуірінің қазақ эпостарындағы ізі айқын көрінеді. Өйткені 

оларды  құраған  ру-тайпалар  Ноғай  ордасы  мен  Қазақ  хандығына 

ортақ  болатын.  Ноғайлы  жұрты  ыдырағанда,  Ноғай  ордасының 

көптеген тайпалары Қазақ хандығына енгенде, өздерімен бірге өлең-

жырларын да алып келді. Бұл өлең-жырлар бір топ құрайтын түркі 

тілдерінде туғандықтан, бұлардағы ноғай сөздері қазақша жырларда 

еркін сақталып келгенін көреміз

4

.

Ноғайлық кезеңді жырлайтын эпостарға жатпайтын «Қобыланды 

батыр»,  «Алпамыс  батыр»  жырларында  да,  XV-XVII  ғасырларда 

жасап  өткен  қазақ-ноғай  жырауларында  да,  кейбір  мақал-мәтелдер 

мен  фразеологизм  құрамдарында  да  ноғай  тіліне  тән  тұлғалар  мен 

сөз мағыналары орын алғаны байқалады. Мысалы, армаған тұлғасы 

қазіргі ноғай тілінде «әрі қарай, әріге» деген мағынада қолданылады; 

асыл – ата тек, шыққан тегі, бедеу – жүйрік, жақсы ат, даң – даңқ, 

домбай  –  семіз,  жуан,  дулау  –  қатты  ашулану,  бұрқан-тарқан  болу, 

жесір – тұтқын, зор – қысым, қиындық, ерлеу – ерттеу, ірге – үйдің 

қабырғасы (ноғай тілінде «аяғы жерге тимейді, іргелі үйге кірмейді» 

деген мәтел бар екен), йылға (жылға) – өзен, қауға – соғыс, төбелес, 

жанжал, ал соғыс сөзі ноғайша осы мағынадағы кітаби сөз (мүмкін, ол 

қазақ тілінен ауысқан болар), киік – жабайы (киік бидай – жабайы би-

дай), құнт – сыртқы тұрпат, қынып – айла, қысмет – тағдыр, құяңқы 

– сараң, мамыр – семіз, марау, мардым – үлкен, ірі, күшті, мұрт – 

миық,  некес  –  оңбаған  адам,  одаман  –  старшын,  жасақшылардың 

үлкені, озу – өту (уақытқа қатысты), орам – алаң, орындық – төсек, 

кереует, өксіз  –  жетім бала,  сау  –  бүкіл, барлық  (сау  дүние –  бүкіл 

дүние), сағыну – тілеу (йаманлық сағыну – жамандық тілеу), сақсыр – 

иленген қой терісінен тігілген ішкиім, соқта – шәкірт, оқушы, сыпы-

ра – үш аяқты дөңгелек аласа үстел (тамақ ішетін), сыраға – сәттілік, 

тауан – кешіру, талақа – көмек, жәрдем, там – үйдің қабырғасы, 

тарлау  –  жайылым,  дала,  топ  –  зеңбірек,  туар  –  мал,  тұлым  – 

бұрым, түтін – темекі, шал – ақ шашты, ақ шаш, шапшақ – ағаш 

бөшке, шөп – қиқым, еңбек – масыл, ауыр жүк, еріс – сөз талас, ерісу 

– сөзбен таласу, ертең – таңғы мезгіл, ертеңгі шақ, еру – еркіндік, 

азаттық,  йазы  (жазы)  –  дала,  йалдау  –  жүзу,  йарақчы  –  сынықшы, 

емші.  Бұл  көрсетілгендер  –  осы  сөздердің  қазіргі  ноғай  тіліндегі 

4

 Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. - Алматы, 1993. - 154-бет.

238

қолданыстағы  мағыналары

5

.  Демек,  бұлар  ертедегі  ноғайлардың 

қолданысында болған деп санаймыз, ал бұл сөздердің көбі тұлғасы 

жағынан қазақ тілінде де бар болғанымен, мағыналары басқаша бо-

лып  келеді.  Аталған  сөздердің  көпшілігі  осы  кітаптың  «Ескіліктің 

тақырыптық  топтары»  тарауында  кеңірек  талданды.  Бұдан  кейін 

1840  жылдарда  Шоқан  Уәлиханов  жаздырып  алған  «Едіге  батыр» 

жырының 1905 жылы орыс ғалымы П.М.Мелиоранский жариялаған 

нұсқасында кездесетін, бұл күнде қазақ тілінде қолданылмайтын не-

месе мағынасы өзгеріп кеткен сөздерді арнайы жеке сөз етеміз.

Ескіліктердің тақырыптарға қарай танылуы

Бұл күнде ұмыт болған, белгілі бір стильдік мақсатта, белгілі бір 

әдебиет жанрларында болмаса, күнделікті қолданысқа түсе бермейтін, 

мағынасын  бірден  тап  басып,  екінің  бірі  айтып  бере  алмайтын 

сөздерді көне және ескірген деп жіктеп зерттеуде назарымызды тек 

қана «Едіге» жырына аударумен шектелмейтініміз даусыз. Жоғарыда 

сан  рет  айтылды:  аталған  нысандарды  батырлар  жырларының 

барлығынан да, оның «Едігеден» басқа ноғайлы кезеңіне жататын өзге 

«Ер Көкше», «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази», «Нәрік», «Мұса хан», 

«Шора батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», Мұрын жырау жырлаған 

«Қырымның қырық батыры» цикліндегі «Алатайлы Аңшыбай батыр 

және оның ұрпақтары», «Қарадөң батыр және оның ұрпақтары», «Ер 

Қосай»,  «Манашұлы  Тұяқбай»,  «Телағыс»,  «Айсаның  ұлы  Әмет», 

«Қарға бойлы Қазтуған», «Ақжонас ұлы Ер Кеңес», «Қыдырбай ұлы 

Қобыланды» сияқты жырлардан да іздеп табу керек болады. Бұлар 

– әрине, әр дәуірде туған (XV ғасырдан бастап XIX ғасырға дейінгі 

мерзімде), әр өлкеде көбірек сақталған, әр алуан жыршылар жеткізген 

үлгілер болғандықтан, олардың тілдік-стильдік бітімдерінде белгілі 

бір өзгешеліктер болатыны түсінікті, сондықтан біздің іздейдін ныса-

намыз – лексика-фразеологиялық ескіліктердің де аз-көптігі әр түрлі. 

Дегенмен барын жинап, тақырыптарға қарай іріктеп-топтап сөз ету 

(зерттеу, талдау) қажеттігі даусыз.

Біз бірнеше жылдан бері тарихи семасиология, тарихи лексико-

логия салаларына қатысты ізденістер жүргізіп келеміз. Осы орайда, 

жиналған, талданған материалдардың (сөздердің) біразы «Ескіліктер» 

деп отырған лексикалық топқа жатады. Бұл матералдар әр басылым 

сайын  толықтырылып  үш  рет  басылым  көрген  «Сөздер  сөйлейді» 

атты кітапта жарияланып келеді. 2004 жылғы басылымында 300-ден 

5 Ногайско-русский словарь (Под редакцией Н.А. Баскакова. М., 1963) деген сөздік 

бойынша теріп алынды.

239

астам сөз талданса, олардың ішінде едәуір тобы қазақтың батырлар 

жырлары мен лирикалық эпостарындағы, XV-XIX ғасырларда жасап 

өткен  ақын-жыраулары  тілдеріндегі,  мақал-мәтелдер  мен  тұрақты 

тіркестер  құрамындағы  көне  және  ескірген  бірліктер  болатын. 

Сол  себептен  бірқатар  ескіліктер  ұсынылып  отырған  жаңа  еңбекте 

қайталап  талданбауы  мүмкін.  Бұл  еңбекте  ескілік  деп  танылған 

бірліктер (сөздер мен фразеологизмдер) әр алуан тақырыптарға қарай 

топтап көрсетіледі. Ол тақырыптың басты-бастылары отан (ел-жұрт) 

ұғымына,  ұрыс-соғысқа,  ұрысқа  қатысушыларға,  қару-жарақ, 

құрал-жабдық,  сауыт-сайман  атауларына,  жорыққа  мінетін  ат 

атауларына,  ұрыс-соғыста  қолға  түсетін  тұтқындар  мен  олардың 

қамайтын (ұстайтын) орындарға, әр алуан іс-қарекеттер атаулары-

на,  киім-кешек  атауларына  қатысты  сөздер  мен  тұрақты  тіркестер 

деуге болады. Бұлардан тыс сөздер де ретіне қарай талдана береді.

Отан, ел-жұрт, мемлекет ұғымдарына 

қатысты атаулар

«Отан»  деп  отырғанымыз  –  қазіргі  ұғым  атауы.  Адамдар  қай 

кезеңде де, әсіресе, түркі халықтары қоғамдасып өмір сүруге көшкен 

ерте, кейінгі орта ғасырларда, айталық, XIII-XVII ғасырларда белгілі 

бір  этникалық,  территориялық  тұтастықтарға  (бірліктерге)  бөлініп 

өмір сүрген, оның ірі- ірілерін ғылымда хандық деп атап жүрміз. Ал 

ертеректегі  ата-бабаларымыз  бұл  ұғымды  отан,  мемлекет,  хандық 

деп  атамай,  ел,  жұрт,  байтақ,  ел-жұрт,  ел-күн  деген  сөздермен 

білдірген.  Бұлардың  ішінде  байтақ,  ел-жұрт,  ел-күн  варианттары 

XV  ғасырда  туған  «Едіге»  жырынан  бастап,  XIX  ғасырда  дүниеге 

келген өлең-жырларда жиірек кездеседі. 

Байтақ.  «Едіге»  жырында,  сондай-ақ  ноғайлы-қазақ  цикліндегі 

жырлардың барлығында дерлік жыр тақырыбының тірек сөздерінің 

бірі –байтақ. Бұл күнде қазақ әдеби тіліндегі байтақ сөзінің негізгі 

мағынасы – «ұшы-қиыры жоқ кең» (ҚТТС, 2-т., 41-бет). Он томдық 

түсіндірме  сөздікте  байтақ-тың  бір  ғана  мағынасы  көрсетілген, 

соңғы кезде түзіліп жатқан 15 томдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» 

байтақ сөзі үш омонимдік тұлға ретінде ұсынылған. Байтақ I. парсы 

тілінен енген сөз: «1) астана, бас қала; 2) көне мағынасы: мемлекет-

қала,  полис,  кішігірім  хандық;  3)  ауыспалы  мағынасы  «ел-жұрт» 

деп  түсіндірілген.  Қалған  екі  омонимдік  байтақ  сөзінің  біреуінің 

мағынасы географиялық термин – ерекшеленетін жер қабаты, ланд-

шафт,  екіншісінің  беретін  мағынасы  «ұшы-қиыры  жоқ  кең»  деп 

көрсетілген (ҚӘТС, 2-т., 2006, 604-605-беттер).

240

«Едігеден»  бастап,  батырлар  жырларында,  сондай-ақ  XV-XIX 

ғасырларда жасап өткен бірқатар Бұхар, Махамбет, Шернияз, Мұрат 

сияқты  сөз  зергерлерінде,  XVIII-XIX  ғасырда  Қазақстанның  батыс 

өлкелерінде  жасап  өткен  бірқатар  жыраулардың  тілдерінде  байтақ 

сөзінің  негізгі  мағынасы  –  «территориялық-этникалық  тұтастық, 

елдік құрылым, хандық». Тоқтамыс хан «Едіге» жырының бірқатар 

нұсқасында:

Хан Тоқтамыс қарланып,

Байтағым деп зарлайды, яғни иелігімдегі ел-жұртым, хандығым 

деп  толғайды.  «Әй,  байтағым,  байтағым,  Бастатып  сені  алдырт-

тым»  дегенінде,  «Қол  астымдағы  ел-жұртымды,  хандығымды,  ең 

алдымен,  жауға  бердім»  (алдырттым  –  қарсыласым  алып  қойды) 

дейді. Содан соң байтағының құрамындағы ел-жұртты атайды, олар: 

Байтағымның ішінде он сан елім ноғайлы, «он сан ноғай ішінде 360 

отау қазақ» болып ауызға ілінеді. Өкпелеп кеткен Едігені қайтаруға 

келген «парламентер» Кеңестің ұлы Кенженбай – Тоқтамыс хан саған 

(Едігеге):

Байтақ бөліп береді,

Падысалық  сүр-сана,  –  дейді,  яғни  жеке  хандық  құратын  ел-

жұртты бөліп береді, – деп бітімге шақырады. Бұл жолдарда да байтақ 

–  хандық,  белгілі  бір  мекендегі  белгілі  бір  құрамды  ел,  терминдеп 

айтсақ,  этникалық-территориялық  бірлік.  Батырлар  жырларының 

кейбірінде  бұл  ұғым  нақтылана  түседі.  «Ер  Тарғын»  жырында  да, 

сюзерініне  (хан  иесіне)  өкпелеп  кеткен  Тарғынды  да  кері  қайтара 

келген мәмілегер:

Бес жүз ауыл береді,

Өз алдына сұлтан боп,

Сүйген жерің жайлашы,

Не қыласың бір қызды, –

деп үгіттейді. Мұндағы «бес жүз ауыл» деп тұрғаны – баяғы байтақ 

құрайтын ел-жұрт.

Жырлардың көбінде байтақ сөзі ел, жұрт сөздерімен қатар түзіп, 

байтақ  ел,  байтақ  жұрт  тіркестерімен  де  келеді.  Бұл  тіркестер  – 

қазіргідей «барлық ел-жұрт» деген мағынада емес, жалпы «ел-жұрт 

бірлігі, ру-тайпа одағы» дегенді атайтын плеоназм, яғни бір мағынада 

екі сөздің қатарласа айтылып, жалпылық ұғымын беретін сөз тіркесі. 

Бұл құбылыс – қазақ тілінде, әсіресе ертеректегі сөзқолданыста жиі 

кездесетін амал, олардың көбі бұл күнде қос сөз ретінде дефиспен 

жазылып,  енді  бірқатары  тіркес  ретінде  бөлек-бөлек,  бірақ  қатар 

келтіріліп  жазылып  жүр.  Мысалы  некен-саяқ  екі  сөз  де  –  «жеке, 

жалғыз»  деген  сөздер,  телегей-теңіз  (екеуі  де  –  «теңіз,  үлкен  су» 

241

деген  мағынадағы  сөздер),  бекер  босқа  (екеуі  де  –  «бекер»),  құр-

текке  (екеуі  де  –  «текке»)  мағынадағы  бірліктер  екендігі  белгілі. 

Демек,  байтақ  ел  (ел+ел),  байтақ  жұрт  (жұрт-жұрт).  Мұндайда 

қапталдасқан сөздер бір мағынаны айқындап, күшейтіп көрсетеді. 

Байтақ – парсы сөзі: пай+тахт, «тақтың аяғы» (төменгі жағы), 

бұдан  тақтың  төменгі  жағында,  яғни  тақта  отырған  әміршінің 

аяғының астында (қазақша: қол астында) отырған ел, жұрт, ру, тайпа-

лар, олардың одақтары, қысқасы, «бағынышты ел» деген ауыспалы 

мағынасы  пайда  болған.  Байтақ  сөзінің  мағыналық  құбылысы  әрі 

қарай да ұласа берген. Заман өте келе, байтақ «ұшы қиыры жоқ, кең, 

үлкен» деген сындық мағынаға ие болып, оның жырлардағы «белгілі 

бір құрамды ел, этникалық бірлік, «территориялық тұтастық» деген 

мағынасы лексикалық ескіліктердің біріне көшкен.

Байтақ  сөзінің  «ел-жұрт»  мағынасында  жұмсалуы  қазақ  по-

эзия тілінің дәстүрлілік, жалғастылық үрдісінің нәтижесінде кейінгі 

XVIII-XIX  ғасырдың  бірқатар  ақын-жыраулары  тілінен  де  орын 

алған.  Бұл  дәстүрлі  жалғастылық  әсіресе  Қазақстанның  батыс 

аймақтарында  жасап  өткен  сөз  иелерінде  жақсы  сақталған.  Мыса-

лы,  Махамбет  ақын  (XIX  ғасырдың  I  жартысы)  «Біздің  Ер  Исатай 

өлген күн, Он сан байтақ бүлген күн» дегенде, байтақ деп нақты бір 

мемлекет не хандықты атап тұрған жоқ, өздерімен мұраттас ел-жұрт, 

көтерілісшілердің  бүлгенін  (жеңілгенін)  айтып  отыр.  Бұл  жердегі 

Махамбеттің он сан байтақ дегенді өлең жырына келтіруі – кәнігі, 

дәстүрлі  поэтикалық  штамптың  қолданылуы  болып  танылады.  Ал 

Бұхар жырау да (XVIII ғ.) Абылайға: «байтағың байып, мал беріп», 

– десе, мұнда жырау байтақ сөзінің «хандық» деген ескі мағынасын 

өз орнында жұмсап тұр.

Сөйтіп, байтақ сөзінің бір мағынасы – ескі, ол мағына атауыштық 

(терминдік)  сипаттағы  «белгілі  бір  территориялық-этникалық  бір- 

лік,  хандық»  деген  мағына.  Бұл  күнде  байтақ  негізінен  сын  есім 

қызметіндегі суреттемелік, сындық мағынада жұмсалады.

Ел-күн.  Шоқан  нұсқасындағы  «Едіге»  жырында:  «Баба  түкті 

Шашты Әзіз... Ніл дариясының басында Құмкент шаһарының қасын- 

да жібек орамалға ораулы баласын тауып алады. Елсіз, күнсіз туды 

деп атын Едіге қояды» деген қарасөз мәтіні бар. «Ер Тарғын» жы-

рында  мертігіп  айдалада  жатқан  Тарғын  батыр  атына:  «Елім-күнім 

Кәрібоз, Сөйлесетұғын тілің жоқ», – деп зарлайды. Ертеректе бүгінгі 

ел-жұрт  қос  сөзі  ел-күн  тұлғасында  қолданылған.  Мұндағы  күн  – 

көне түркі тілдерінде «адам», одан «жұрт, ел» мағынасын беретін сөз. 

Демек,  ел-күн  –  плеонастық  құрылым,  «ел-жұрт»  мағынасындағы 

екі  сөз  қосарланып,  жалпы  «адамдар»  (ел,  жұрт)  деген  мағына 

242

беріп  тұр.  Күн  сөзінің  «адам>адамдар>ел-жұрт»  мағынасында 

жұмсалуы  қазақ  тілінде  өте  ертеде-ақ  ұмыт  болған.  Сондықтан  ол 

жұрт  сөзімен  ауыстырылған  (ел-жұрт).  Бұл  күнде  ай-күн  аманда 

деп  жиі  айтылатын  тұрақты  тіркестің  пайда  болуы  да  күн  сөзінің 

көне  мағынасының  күңгірт  тартуына  байланысты.  Қосарлықта  күн 

сөзі  тұрғандықтан,  оның  серігі  ай-ды  қосақтай  салу  –  үйреншікті 

құбылыс. Халық мақал-мәтелдерде, сөз тіркестерінде өзіне түсініксіз 

сөзді ыңғайы келсе, таныс сөзбен ауыстырып айтуға бейім тұрады. 

Логикаға сайсақ, ай мен күннің амандығы адамдарға қатысты емес, 

адамзат  үшін  олар  әрқашан  аман,  ал  ел-жұрттың,  яғни  ел-күннің 

амандық-жамандығы  –  әрдайым  болып  жататын  құбылыс.  Демек, 

дұрысы – ел-күн аманда болуы керек. Бірақ ай-күн аманда сияқты 

алогизмдер тілде орын алатынын ескерсек, бұл қолданысты узустық 

құбылыс деп танимыз да ел-күн тұлғасын ескіліктердің бірі деп са-

наймыз. Бұл құрылымның көнелігі сондай, жырлардың өзінде сирек 

кездеседі. М.Әуезов, С.Бегалин сияқты қазақтың әрбір сөзін аса зор 

білгірлікпен, өз орнында, өз тұлғасында, өз мағынасында қолданатын 

бүгінгі жазушылардың тілінде ғана ел-күн қос сөзін таба аламыз.

Жұрт  сөзі  ғылыми  әдебиетте  термин  ретінде  танылады, 

сондықтан орыс тіліне аударылмай, юрт тұлғасында беріліп жүр. Бұл 

атау жеке өзі де және аса жұрт, асыра жұрт, астана жұрт, ауыр 

жұрт, байтақ жұрт деген тіркес түрінде де эпостық жырлар мен 

XV-XVIII ғасырдың ақын-жыраулары тілінде жиі қолданылған. Енді 

осылардың әрқайсысын жеке-жеке талдап көрелік.

Жұрт.  Аса  Жұрт.  Асра  жұрт.  Астана  жұрт.  Ауыр  жұрт. 

Байтақ  жұрт.  Ескі  өлең-жырларда  жұрт  сөзі  де  жиі  кездеседі. 

Бұларда жұрт – терминдік қызметте, яғни «ел, белгілі бір этникалық 

құрам және оның көшіп-қонып жүретін мекені, белгілі атымен ата-

латын  халық».  Демек,  жұрт  –  осы  күнгі  халық  сөзінің  синонимі. 

Мағынасын  айқындай  түсуде  ел  сөзімен  қосарланып  та  келеді:  ел-

жұрт.  Мұнда  жұрт-тың  таза  синонимі  –  ел.  Соңғы  варианттың 

өте  ескі  синонимі  тағы  бар,  ол  –  күн  сөзі.  Ол  қазақ  тілінде  жеке 

қолданыстан әлдеқашан айрылған, тек ел-күн тіркесінде сақталған.

Аса жұрт деп бабаларымыз туысқан адамдар қауымын, өз жұр- 

тын  атаса  керек.  Аша  (қазақша  аса)  сөзі  көне  түркі  тілдерінде 

«туысқан»  дегенді  білдірген  (ДТС,  4-бет).  Атақты  түркітанушы 

К.К.Юдахин қырғыз тілінің солтүстік диалектісінде «туысқан адам, 

отбасы мүшесі» дегенді білдіретін араб тілінен келген сөз деп табады 

(Киргизско-русский словарь», 1965, 74-б.). Қазақ тілінде аса жұрт, 

аса ру деген тіркестерде ғана келеді:

Асудан келген қоңыр қаз 

Аса жұрттың елінде...

243

Аса жұртқа барғанда,

Елдің көркі мал дейді...

Баласы аса жұрттың мейман келді («Қыз Жібек», «Айман-Шол-

пан» лиро-эпостарында). 

Аса жұрт тіркесін көрсетілген мағынада Махамбет те қолданған:

Аламанға жол бердік,

Аса жұртты меңгердік.

Аса жұрт тұрақты құрылымындағы аса сөзі түркі тілдеріне ен-

ген араб сөзі ме, әлде араб тіліне өте ертеде түркі тілдерінен ауысқан 

сөз бе – ол жағын әлі де этимологиялық ізденістермен анықтай түсу 

керек, ал бұл сөз қазақ жырларында «туысқан жұрт, өз жұрты» де-

ген мәнде келеді. Бұл сөздің мағынасы заман өткен сайын ұмытыла 

келіп асра жұрт, астана жұрт, байтақ жұрт деген тіркестердің 

қатарын  түзіп  тұрғаны  сезіледі.  Бірақ  бұлар  тепе-тең  синонимдер 

емес.  Асра  (асыра)  сөзі  көне  түркі  тілінде  «бағынышты»  дегенді 

білдіреді (ДТС, 61-б.). Қазақ жырларында қолданылған асра (асыра) 

жұрт «бағынған, бас иген жұрт, ел» мағынасында келетін сияқты. 

Асыра қыпшақ баласы,

Жатқаннан соң байлауда («Қобыланды батыр»).

Ал  кейбір  жырларда  мәнмәтінге  қарап  бұл  тіркесті  аса  жұрт 

дегеннің синонимі түрінде қолданылған ба деп те ойлауға болады.

Арыстан туған екен деп,

Асыра жұрты қуанды («Қобыланды батыр»).

Осы  жырлардан  келтірілген  «бағынышты,  қыпшақ  елі»  деген 

мағынадағы қолданыс деп отырғанымызды да «өз елі» деп тануға бо-

лады. Сондықтан көне түркі тілдерінде екеуі екі түрлі мағына беретін 

аса  және  асра  (асыра)  сөздерінің  о  бастағы  көне  мағынасы  қазақ 

тілінде ұмытылып, жаңа «туысқан» мағынасында жұмсалып кеткен 

деп топшылауға да мүмкіндік бар.

Ал  астана  жұрт  тіркесінің  түсіндірмесі  бұл  екі  тіркестің  та-

нымынан  бөлектеу  түседі.  Астана  жұрт  дегеннің  мағынасы 

парсы  тіліндегі  астан/астана  сөзінің  «табалдырық,  есік»  деген 

мағынасынан «әміршінің сарайы» деп ауысқан алғашқы семантикасы 

деривацияланып, «сарайға (хан ордасына) қараған жұрт», яғни белгілі 

бір әміршінің (ханның, сұлтанның, патшаның, бектің) қоластындағы 

(«табалдырығындағы») ел, жұрт дегенді білдірсе керек. XIX ғасыр- 

дағы кейбір екі тілдік сөздіктерде (мысалы, А.Старчевскийдің 1878, 

1897  жылғы  «Спутник  русского  человека  в  Средней  Азии»,  СПб., 

1878  атты  сөздігінде)  қазақ  тіліндегі  астана  жұрт  деген  тіркесті 

«көп, сансыз көп халық» деп түсіндіруі – жаңсақтық.

Қазіргі  қазақ  тілінде  астана  сөзі  жұрт,  халық  сөздерімен  тір- 

кеспей жеке қолданылып, «мемлекеттің, яғни елдің орталық қаласы, 

244

орталығы» деген мағына беретіні белгілі. Бұл мағынасы осы сөздің 

парсы  тіліндегі  «сарай,  әміршінің  сарайы,  резиденциясы»  деген 

мағынасын иемденген.

В.В.Радлов  көрсеткендей,  астана  жұрт  дегенде  «сарай  қыз- 

метіндегі адамдар (придворный штат)» деген ұғым бар, соған қара- 

ғанда,  қазақтың  ертедегі  өлең-жырларында  астана  сөзі  жеке  қол- 

данылмаған, тек астана жұрт тіркесімен келіп, «сарайға (хан орда-

сына) қараған ел-жұрт», яғни «әмірші сарайының табалдырығындағы 

ел-жұрт» дегенді білдірген. Астана сөзінің ең түпкі «табалдырық» 

мағынасы  қазіргі  жергілікті  сөздердің  бірі  ретінде  Жамбыл  (Тараз) 

жері  тұрғындарының  жергілікті  сөйлеу  тіліндегі  диалектизм  бо-

лып  сақталған  (ҚТАС,  2005).  Бұл  сөз  тағы  бір  өлкелерде  (Атырау, 

Түрікменстан қазақтарында) жеке тұрып та, халық сөзімен тіркесіп 

те «халық, ел, жиын» мағынасында қолданылады екен (ҚТАС, 2006). 

Демек, астана жұрт тіркесі бүгінгі әдеби тіл үшін ескі элемент бо-

лып табылады.

Ал  ауыр  жұрт-тың  мағынасы  алдыңғы  «жұрттардан»  мүлде 

бөлек:  әуелде  «үлкен,  көп,  сансыз  көп»  деген  мағынаны  білдірген 

сындық мәні бар қолданыс болған. Сондықтан ауыр сөзі ауыр әскер 

қол, ауыр қол, ауыр дәулет сияқты тіркестермен де келеді. Бұларда да 

ауыр – «көп, сансыз көп, үлкен» деген мағынадағы сөз.

«Едіге» жырында және ноғайлы цикліндегі өзге жырлар мен жы-

раулар тілінде ноғайлының ауыр жұрт(ы) немесе ауыр ноғай жұрты 

тіркесі жиі қолданылған.

Тебірлерге қалғанда,

Теңселер сойды ауыр ноғай жұртыңыз (Шалкиіз, XVI ғ.).

Ноғайлының ауыр жұрт,

Баяу жатқан қайран жұрт («Едіге»).

Шоқан  проф.  Н.И.Березиннің  Тоқтамыс  хан  жарлықтарындағы 

кейбір  сөздердің  қазақ  тілінде  бар-жоғын  сұрап  жазған  хатына 

жауабында:  қазақтар  өзінің  батырлар  жырында  Алтын  Орданы 

ноғайлының ауыр жұрт(ы) деп атаған дейді (Ч.Ч.Валиханов. Собра-

ние сочинений в пяти томах. - Том I. - Алма- Ата, 1961. - С.61).

Сөйтіп, ескі өлең-жырлардағы ауыр сөзінің ауыр жұрт тіркесімен 

келгендегі «үлкен» деген мағынасы бұл күнде ескірген, жаңадан осы 

мағынада тіркес құрамайды.

Байтақ немесе аса жұрт (өз жұрты) сөздеріне синоним сияқты 

етіп жалқы есімді – өзен атын атау да орын алған. Қазтуған жырау 

(XVI ғ.) атамекенін, байтағының (Ноғай ордасының) мекенін тастап 

кетіп жатқанда:

Сөйткен менің Еділім,

Мен салмадым, сен салдың, – дейді. 

245

Мұнда екі ескілік бар: бірі – Еділ – «отаным, елім» деген мағы- 

нада,  ал  салу  етістігі  «қалдыру,  тастау»  деген  өте  көне  мағынада 

жұмсалған  тұлға  («сен  тастап  бара  жатқан  жоқсың,  Еділім  –  елім, 

жұртым, байтағым, мен тастап кетуге мәжбүрмін», – деп тұр). Еділ 

сөзінің жұрт сөзіне синоним екендігі келесі екі жолда тіпті айқын 

көрініп тұр:

Қайырлы болсын сіздерге 

Менен қалған мынау Еділ-жұрт!

Бұл өлең тармағындағы Еділ жұрт тіркесі – жиі қолданылатын 

«ел-жұрт»  дегеннің  бір  варианты.  Ноғайлы  дәуіріндегі  өлең-тол- 

ғауларда  келетін  Еділ,  Жайық  екі  су  –  деген  сияқты  қолданыстағы 

Еділ-Жайық-ты  Шоқан  Уәлиханов  «Алтын  Орданың»  бір  атауы 

дейді, екінші бір атауы Ноғайлының ауыр жұрт тіркесі екенін де ай-

тады. Әрине, өз жұртын, атамекенін бейнелеп атау да, өзгеше түрде 

атау да – тарихта бола беретін құбылыс.

Еділ-Жайық «Едіге» жырынан бастап, бірқатар ноғайлы кезеңнің 

жырларында  және  XV-XVI  ғасыр  ақын-жырауларының  тілінде  қос 

сөз  ретінде  келтірілген.  Еділ-  Жайық  және  Еділ,  Жайық  түрінде 

қатар жұмсалған. Үлкен өзен аттары жырлар мен толғауларда нақты 

жалқы  есім  қызметінде  келмеген.  Еділ-Жайық,  Еділ  мен  Жайық 

түрінде  ел,  хандық  атауы  ретінде  этнонимдік  қызметте  жұмсалған. 

Атап айтсақ, Еділ-Жайық – «Алтын Орда», кейінірек «Ноғай орда-

сы»  деген  әкімшілік-территориялық  тұтастықтың  (бірліктің)  атауы 

болып тұр. Бұл танымды кезінде Шоқан айтқан болатын. Тоқтамыс 

ханның  елімен  қоштасқан  толғауында  Еділ  мен  Жайығым  деп 

тәуелдік жалғауымен меншіктей айтқанда, өзендер туралы емес, «ор-

дам, хандығым, елім-жұртым» дегенді ауызға алып тұр. Туып-өскен 

мекенінен, ел-жұртынан (хандығынан) айрылып, кетіп бара жатқан 

Қазтуған жырау (XVI ғ.): Сөйткен менің Еділім, сен салмадың, мен 

салдым  дегеніндегі  екі  сөз  –  «ескі»  деген  маркасы  бар  тұлғалар: 

Еділім  –  туған  жерінің,  хандығының  атауы.  Қазтуған  бұл  жерде 

өзен-сумен  қоштасып  тұрған  жоқ,  ел-жұртымен  –  Алтын  Орда  ме-

кендеген ел-жұртымен – қоштасып тұр. Мұнда да Еділім – тәуелдік 

жалғаулы «меншіктелген» сөз. Ал осы жолдардағы салдым, салмадың 

етістіктері  де  –  «қалдыру,  тастау»  деген  көне  мағыналарын  қазіргі 

қазақ тілінде әбден жоғалтқан ескі сөздер.

Сөйтіп, ноғайлы-қазақ дәуіріндегі жырларда кездесетін Еділ мен 

Жайық немесе Еділ-Жайық сөздері жай ғана топонимдер – өзен ат-

тары  емес,  әңгіме  –  өзендер  туралы  емес,  ел-жұрт  мекені  туралы. 

Сондықтан  бұл  тіркесті  Шоқанның  Алтын  Орда  дегеннің  екінші 

атауы  деп  тануына  ден  қоямыз.  Оның  тәуелдік  жалғауын  жалғап 

246

қолданылуы (Жайығым, Еділім) бұл жалқы есімді (өзен атауларын), 

яғни өзеннің өзін «меншіктеу» мүмкін еместігін, Еділім десе, «ота-

ным, елдігім, атажұртым» дегенді айтып тұрғандығы көрінеді.

Алтын  Орда  –  белгілі  бір  одақтың,  мемлекеттік  тұтастықтың 

ресми  атауы  болса,  Еділ-Жайық  –  осы  атаудың  екінші  бір  көрікті, 

поэтикалық атауы деп ұғыну керек.

«Батырлар жыры» деп аталатын эпикалық шығармалардың өзекті 

тақырыбы  елін,  жерін,  отбасын,  туған-туыстарын,  қасындағы  ру-

ластарын,  тайпаларын  қорғау  немесе  жау  қолынан  азат  ету,  кей-

де қызға, малға, жерге таласты күшпен шешу сияқты ұрыс-шабыс, 

талас-тартыс  болғандықтан,  соларға  қатысатын  адамдардың  атау-

ларында  да  көнерген,  ескірген  сөздер  бар.  Алдымен  ұрыс-соғысқа 

қатысушылардың аталуы азамат, жолдас, жігіт, шора, кедей болып 

келетінін атауға болады.

Азамат сөзінің ертедегі бір мағынасы «қару асып атқа мінетін ер 

адам, жасақшы» дегенді білдірген. Қазақтың батырлар жырында да, 

лиро-эпостарында да, XV-ХІХ ғасырлардағы ақын-жыраулар тілінде 

де  азамат  сөзі  осы  көрсетілген  терминдік  мәнде  жұмсалған.  Бұл 

мағынада  шоралар,  жігіттер  сөздері  азамат  сөзімен  синонимдік 

қатар түзеді де кейде тіркесе қолданылады:

Ей, азаматтар, шоралар,

Атты мінсең, зорды мін (Ақтамберді жырау, XVIII ғ.).

«Айман-Шолпан»  жырында  азамат  сөзінің  бұл  мағынасы  тіпті 

анық байқалады. Еліне қайтарылғалы отырған Шолпан сіңлісіне өзін 

Көтібар батырдың тұтқынынан құтқаруға болашақ күйеуінен жәрдем 

сұраған сәлемін айтқанда:

Аты болса байласын,

Азаматын сайласып, – дейді. 

Демек,  «қолдарына  қару  алып  атқа  мінетін  адамын  сайласын» 

деп тұр. Кейінгі XIX ғасырдағы Махамбет ақын да бұл сөздің өзіне 

дейінгі өлең-жырлардағы мағынасын алады:

Арғымақ, сені сақтадым,

Құлағың сенің серек деп.

Азамат, сені сақтадым,

Бір күніме керек деп...

Алқалаған жер болса,

Азамат басы құралса...

Жоғарыда  көрсетілгендей,  азамат  сөзінің  семантикалық 

мазмұнын жігіт, шора, ер сөздері қатарласа келіп күшейте түседі. 

«Ер  Сайын»  жырында  Сайын  батыр  өзімен  бірге  ұрыс-соғыста 

жүргендерге:

247

«Ей, қырық жігіт, азамат,

Маған бола өлмеңіз, – дейді. 

Мұнда да азамат – жасақшы. «Едіге» жырында азамат сөзі жоқ, 

оның жігіттер, шоралар деген синонимдері бар:

Ей, жігіттер, шоралар,

Ормамбет би өлгенде,

Он сан ноғай бүлгенде,

Хан Тоқтамыс қорланып,

Байтағым деп зарланып,

Айтып жылай жөнелді.

Бұл  –  Тоқтамыстың  елінен  айрылғандағы  айтатын  толғауының 

басы, жасақшыларына, жауынгерлеріне айтқан қаратпа сөзі.

Әрине, «жасақшы, атқа қонған қарулы адам» мағынасы азамат 

сөзінің көп мағынасының бірі болар. Сірә, ерте кездердің өзінде оның 

негізгі мағынасы, Шоқан Уәлиханов көрсеткендей, «кәмелетке келіп, 

еншісін  алған,  туыстарына  тәуелсіз,  үйлі-баранды  адам»  дегенді 

білдірсе керек. Ал оның «жасақшы» мағынасындағы семантикалық 

қозғалысы осы «кәмелетке келген, ешкімге тәуелсіз, бірақ елін, жерін, 

туыстарын (руластарын, аталастарын) қорғай алатын жасақшы, жау-

ынгер» дегенге келіп ұласқан. Дәл осы мағыналық жылжу жігіттер 

және жолдастар сөздеріне де тән. Махамбет:

Қасыма ерген жолдастар,

Жолдастарым, мұңайма! – дейді ғой.

Мұндағы  жолдастар  –  жай  тілеулес,  сыйлас,  сырластар  емес, 

Исатай-Махамбеттің қасына ерген жорықтастары.

Бұған  қарағанда,  ертеректегі  қазақ  тілінде  жігіт  (жігіттер) 

сөзінің мағынасы да терминдік статусқа жуықтау келеді. Мұны тарих 

ғылымы да растайды: «Йігіт (жігіт) – феодалдың жалдамалы атты 

әскерінің  жасақшы  немесе  олжа  табу  үшін  феодалға  жақындасқан 

жасақшы, кезбе, рыцарь» деп жазылған мәліметті де оқимыз (Мате-

риалы по истории Казахских ханств XV- XVIII вв. - Алма-Ата, 1969. 

- С. 493). «Жасақшы» ұғымындағы азамат сөзіне шора деген сөздің 

синоним болғандығын В.В.Радлов та айтады: «Бұрын қазақтар чура 

(шора)  сөзін  «жасақшы,  жауынгер,  жолдас»  мағынасында  кеңінен 

қолданған  (В.В.Радлов.  Опыт  словаря  тюркских  наречий.  -  СПб, 

1888. - Т. I. - Часть V. - С. 23).

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі шора сөзінің беретін мағынасын 

«феодалдық қоғамдағы үстем тап өкілі, ел билеген әкім (?), мырза, 

бек, шонжар» деп түсіндіреді де оның көнерген сөз екенін ескертеді 

(ҚТТС, 10-том, 137-б.).

Ал кейбір зерттеушілер чура/шора сөзі мағынасы жағынан түркі 

тілдеріндегі оғлан сөзіне сай келеді, оғлан-ның мағынасы – «біреудің 

248

баласы, ұрпағы, құл және жауынгер» дей келіп, орта ғасырларда Еділ 

бойы татарларында нәсілі түркі емес қызметкер адамдар чура аталды 

дейді (Татары Поволжья, 191-б.). Соған қарағанда, шора/чура сөзі о 

баста екі-үш түрлі мағынада жұмсалған тәрізді: «1) біреудің баласы, 

ұрпағы, 2) жауынгер, 3) қызметкер (құл)».

Қазақ  тілінде  бұл  сөздің  шоры  варианты  да  бар.  Жиналған 

фактілерге  қарағанда,  бұл  әйелге  қарата  айтылатын  сөз  тәрізді, 

семантикалық бояуы «әйел қызметкер, күң» дегенге келеді:

Ерегессең менімен,

Шауып алам малыңды.

Асықпасаң қайтармын

Қатыныңды да шоры ғып («Қамбар батыр»).

Жігіт,  шора  сөздері  өлең-жырларда  жауынгер,  жасақшы  тер- 

миндердің орнына жүре алатын тепе-тең синонимдер болмас, бірақ 

қатар қолданылып (Ей, қырық жігіт – азамат) мағыналық ұйытқысы 

жақын бірлік екенін танытады.

Заман  өткен  сайын  азамат/шора/жолдас/жігіт  сөздерінің 

мағыналық  өрісі  ауысып,  біреуі  (шора  сөзі)  белгілі  бір  әлеуметтік 

топтың өкілін (ұрпағын) атауға көшкен:

Ханның ұлы төредей,

Би ұлы шорадай («Ер Шобан» жырында);

Байлар ұлы шоралар

Көл жағалар жаз күні (Бұхар жырау, XVIII ғ.).

Ал азамат сөзінің мағынасы одан әрі жылжып, бұл күнде жалпы 

лексикалық мағынасы «кәмелетке толып, ержеткен адам, жігіт» және 

«белгілі бір мемлекеттің тең құқықты адамы» деген құқық саласында 

терминдік мағынадағы сөз болып танылады (ҚӘТС, 2006, 111-б.).

«Едіге» жырының Шоқан мен Қ.Сәтбаев нұсқаларынан жоғарыда 

талданған сөздердің қатарында тұрған және бір атауды көрдік. Ол – 

кедей сөзі.

Бұларда:

Жалғыз атты кедейді

Қайдан тауып аламыз? – деген жолдар бар. 

Мұндағы  кедей  –  ноғай  тіліндегі  «бозбала,  жігіт»  деген 

мағынадағы көне кедей сөзі. Қазіргі ноғай тілінде кітаби кедей сөзі 

бар екен, оның да мағынасы «бала, жігіт» деп көрсетеді 1963 жылғы 

«Ноғай-орыс  сөздігі»  («Ногайско-русский  словарь»  под  редакци-

ей  Н.А.Баскакова.  -  М.,  1963).  Бұл  да  –  жырдың  қазақ  мәтінінде 

сақталған ногаизм (ноғай сөзі) – қазақ тілі үшін нағыз лексикалық 

ескіліктің көрінісі. Демек, жігіт, азамат, дос, шора, кедей сөздері 

«аттаныста, жорықта бірге жүретін адам, белгілі бір топтың мүшесі 

249

(сарбаз, жорықшы)» деген терминдік мағынадағы синонимдер болып 

келеді. Бұлардың әрқайсысы – бұл күнде жеке-жеке өзге мағыналарда 

жұмсалатын сөздер. Қазақ тілінде бұл күнде кедей варианты «жарлы» 

мағынасында ғана жұмсалады.

Ертеректегі өлең-жырларда қазіргі жауынгер, жасақшы, солдат 

сөздері  жоқ.  Ұрыс-соғысқа  қатысушылардың  жалпы  атауларынан 

шерік, қол, ләшкер (әскер) сөздері кездеседі. Бұлар – қазірде де осы 

мағынада бар сөздер.

Ұрыс-соғысқа  қатысушылардың  атаулары  ішінде  жалпылық, 

көптік мағынасында көрінетін сөздерден аламан сөзінің ескілік ста-

тусы көңіл аудартады. Бұл күнде біршама жағымды реңк алған ала-

ман  сөзінің  семантикалық  қозғалысы  оны  ескіліктердің  қатарында 

талдауға итермелейді. Қазақ тіліндегі әр кезеңде берген мағыналарына 

және  өзге  түркі  тілдеріндегі  қызметіне  (семантикалық  көрінісіне) 

қарағанда, аламан сөзі ескіліктер қатарында тұрады, о бастағы негізгі 

мағынасы  –  «шапқыншы  қол,  жортуылшы  топ  (отряд)»,  яғни  жеке 

бір адам емес, топтың атауы мағынасында көптік сема (мағыналық 

реңк,  ұрық)  бар,  сондықтан  аламандар  деп  айтылмайды,  әсіресе 

түрікмен, түрік сияқты оғыз тілдерінде бұл сөздің «белгілі бір мақсат 

көздеп, шабуылға шыққан, атқа мінген жортуылшы топ» деген көне 

мағынадағы сөз екенін осы тілдердің сөздіктері көрсетеді (Түркмен 

дилиниң сөзлүгү. - Ашхабат, 1962). Қырғыз тіліндегі аламан сөзінің 

мағынасын К.К.Юдахин: «1) бейберекет жасалған шабуыл, соғыста 

түскен олжа», – деп түсіндіреді. Бұл – өте ертеде түркі тілдерінде осы 

мағынада жұмсалған сөз болар. Мұны Махмұт Қашқари сөздігі де (XI 

ғасыр) «тонау үшін жасалған шапқын» деп түсіндіреді. Сірә, о баста 

бұл тұлға «ұрыс, шапқын» сияқты дерексіз есімнің атауы бола келіп, 

бертінде,  орта  ғасырларда  шабуылшы,  жорықшы  адамдар  тобына 

қатысты мағынаға көшкен тәрізді. Қазіргі қазақ тілінің сөздіктерінде 

де аламан сөзінің көне мағынасы «шапқыншы қол, жортуылшы топ» 

деп көрсетіледі (ҚӘТС, 2006. 1-т., 359-б.). 

ХХ  ғасырдың  басында  мұндай  түсіндірмені  X.  Досмұхамедов 

те  берген  болатын.  Оның  тануынша,  аламанның  екі  мағынасының 

бірі  –  «бастықтан  рұқсатсыз  біреуді  шабуға,  олжауға  аттанған  тәр- 

тіпсіз  топ».  Бұл  сөздің  қазақ  тіліндегі  семантикалық  қозғалысы 

тіпті ерекше: «шабуылшы топ», «жортуылшылар» дегеннен «жалпы 

топ – қалың көпшілік, бұқара халық» деген мағынаға ауысқан. Бұл 

–  бүгінгі  қазақ  әдеби  тілі  қолданысындағы  мағынасы.  Мұны  «күні 

кешегі» Махамбеттің:

Аламанға жел бердік,

Аса жұртты меңгердік, –

250

деген  өлең  жолдарынан  бастап,  Мұхтар  Әуезовтің,  Шерхан  Мұр- 

тазаев, Қадыр Мырзалиевтердің қолданыстары дәлелдейді. Бұл сөз- 

дің «қалың көпшілік» деген мағынасы одан әрі жылжып, «жаужүрек, 

қайсар»  адам(дар)»  деген  жағымды  мағыналық  реңк  алған.  Белгілі 

ғалым, тарихшы, дәрігер, қоғам қайраткері XX ғасырдың басындағы 

қазақ  зиялыларының  ірі  өкілі,  халқын  сүйген  патриот  Халел 

Досмұхамедұлының  туған  өңірі  –  Орал  аймағында  жинаған  халық 

ауыз әдебиеті үлгілерін ұсынған кітапқа «Аламан» деп ат қоюы (Ала-

ман. Қазақ ел әдебиетінен алынған сөздер. - Ташкент, 1926) бұл сөздің 

қазақтар  қолданысында  жағымды  мағынаға  ие  бола  бастағанын 

дәлелдей  түседі.  Демек,  ертеден  (XI  ғасырдағы  Махмұт  Қашқари 

сөздігін  қараңыз)  келе  жатқан  аламан  сөзінің  мағынасы  бір  түркі 

тілінің өзінде сан құбылып өзгеріп отырғаны байқалады. Айталық, 

қазақ  тілінде  сақталған  бұл  сөз  қазақтар  қоныстанған  өлкелерде 

әрқайсысында  әртүрлі  мағынадағы  жергілікті  сөз  болып  жұмсалып 

келген:  Аламан  –  Маңғыстау  өңірінде  «сарбаз,  шапқыншы  қол», 

Қарақалпақ  жеріндегі,  Монғолиядағы  қазақтарда  «тобыр,  көпшілік 

халық» деп көрсетеді диалектолог мамандар (Қазақ тілінің аймақтық 

сөздігі. - Алматы, 2005).

Ал  қазақ  әдеби  тілінде  аламан-ның  бір  мағынасы  «шапқыншы 

қол,  жортуылшы  топ»  болса,  ол  ескіліктің  қатарында  танылады. 

Қазіргі күндерде бұл сөз «көпшілік» мағынасында жұмсалса, бұл – 

бүгінгі әдеби тіл қазынасындағы бірлік.

Аламан сөзінің «көпшілік» мағынасы – жай көпшілік емес, атқа 

қонған  көп  адам,  демек,  жортуылға  шығуға  дайын  адамдар,  бірақ 

ертеректегідей тонау, талау үшін емес, өзге мақсаттармен топталған, 

яғни жортуылшы топ. Махамбет:

Аламанға жел бердік,

Аса  жұртты  меңгердік,  –  десе,  мұндағы  аламан  –  көтеріліске 

қатысу үшін атқа қонған көпшілік. Мұнда «тонау, талау» семантика-

сы жоқ. Демек, аламан сөзінің қазіргі жазушылар қолданьш отырған 

бейтарап  мағынасы  мен  ертедегі  «тонаушы,  талаушы,  жортуылшы 

топ»  деген  мағынаның  екі  ортасындағы  өтпелі  семантикалық  этап 

(кезең) сияқты.

Аламан тұлғасының түптөркінін іздесек, түбірі ала сөзі болуы ке-

рек. Ала – полисемиялық (көпмағыналы) өте көне сөз. Монғол, қалмақ 

тілдерінде ала[х] (-х – қазақша бару, келу дегендердегі -у жұрнағы) 

«1) өлтіру, 2) малды сою» деген мағыналарды білдіреді (Моңгольско-

русский словарь. - М., 1957). Сірә, бұл етістік – қазақ тіліне монғол 

не қалмақ тілінен келген сөз емес, о бастан (алтай дәуірінен) орын 

алған  түркі-монғол  бірлігінің  көрінісі  болар.  Өйткені  ала  сөзінде 

251

«өлім  әкелетін,  өлтіретін,  қирататын»  сема  (мағыналық  реңк)  бар 

екендігін осы сөзбен түбірлес алаулау – соғысу, алашы – жаналғыш 

–  «палач»  (түрік  тілінде),  аласат  –  «жаугершілік»  (қарақалпақ 

тілінде),  аласат  салу  «аласапыран,  бүлік,  дүрлігу»  (қазақ  тілінде 

Сыр  бойы  мен  Түрікменстан  қазақтарында)  сияқты  туынды  сөздер 

мен қазақ тіліндегі ала сапыран, ала топалаң, ала қырғын, алағай-

бұлағай сияқты сөз тіркестеріндегі ала компоненті осы тіркестердің 

мағынасында  «ұрыс-соғыстың  салдарынан  болатын  бүліншілік» 

семантикасы  бар  екенін  көрсетеді.  Қазақ  жырларында  кездесетін, 

бұл  күнде  ұмыт  болған  ала  балта,  ала  берен,  мүмкін  тіпті,  алату 

дегендердегі ала да түсті білдірмейді, «ұрыс-соғыста ұстайтын құрал 

–  балта,  киген  сауыт  –  берен,  ұстайтын  ту»  дегендерді  білдіреді. 

Бұлардың  барлығында  ала  –  мағынасы  көне  сөз.  Біздің  топшыла-

уымызша,  аламан  сөзінің  түптөркінінде  осы  ала  түбірі  жатқан  бо-

лар дейміз. Аламан – көптік мағыналы жинақы атау. Аламан деп бір 

адамды емес, топ, отрядты атайды, сондықтан қазақ тілінің ертелі-

кеш сөздіктерінде аламан «шапқыншы топ, тонаушы тобыр, талау-

шылар» деп түсіндіріледі (Н.И.Ильминский Материалы к изучению 

киргизского наречия с киргизско-русским словарем. - Казань, 1861). 

Егер  жеке  адамға  қарата  айту,  жеке  шапқыншы  деу  керек  болса, 

соңғы  кезеңдерде  аламаншы  сөзі  жасалған.  Қазақ  тілінде  аламан 

сөзінің жиі қолданылған кезеңі – XVІІІ-ХІХ ғасырлар болар деп топ-

шылаймыз, өйткені «Едіге» жырының ең әрідегі (XV ғ.) нұсқасында, 

сондай-ақ өзге нұсқаларында да кездеспейді деуге болады. «Жорту-

ылшы» мағынасындағы аламан сөзін XVIII ғасырдың ақын-жырауы 

Ақтамбердіден табамыз:

Айттырып бермес сұлуын 

Аламанға тегін олжа қылар ма екенбіз?

Бұл сөз Қазақстанның батыс өңірінен шыққан XIX ғасыр ақын- 

дарында жиі қолданылған.

Көнерген  және  ескірген  бірліктердің  қомақты  бір  тобы  –  ескі 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: