Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

285

нұсқасынан басқалары Шоқан нұсқасының қазақша варианты емес 

екендігі, олардың сюжеті де, кейіпкерлері де, оқиғалары да көп тұста 

өзгеше  болып  келетіндігін  фольклортанушылар  әбден  нақтылап 

дәлелдеген болатын. Бір ескертетін жайт – «Едіге» тақырыпты жыр-

лар Шоқан мен Қаныш нұсқаларынан өзгелерінің барлығында дерлік 

лексика-морфологиялық ескіліктер (ескі сөздер мен өзге түркі тілдік 

морфологиялық көрсеткіштер) мүлде аз, тіпті жоққа тән деуге бола-

ды. Мұрын жыраудың (XX ғасыр) «Қырымның қырық батыры» атты 

жырларындағы «Едіге» нұсқасында да ескі сөздер кемде-кем. Мұнда 

біз алғаным (жұбайым), тоғысу (айқасу, ұрысу, соғысу), астана де-

ген 3-4 ескі сөзді ғана таптық. Жырдың XX ғасырдың II жартысында, 

яғни біздің заманымызда жырланғаны анық байқалады. Мұнда тіпті 

сүрегі біткен күніміз деген жыр жолында орыстың срок сөзі де кіріп 

кеткен. Кейінгі ғасырларға тән әскер, мылтық сияқты сөздер бар. Де-

генмен біз төмендегі тізіп алып, түсіндірмесін жасап отырған мате-

риалдарда  Едігеге  қатысты  қазақ  жырларының  мәтіндерін  біршама 

сүзіп шықтық. Бұл тұста байқалғаны – Ә.Диваев нұсқасы негізінен 

қара сөзбен айтылған, өлеңмен келген мәтін 4 жерде, бірақ олар да өте 

қысқа: 1-рет келгені – 12 жол, 2-ретте – 8 жол, 3-ретте – 28 жол, соңғы 

үзік  –  9  жол.  Эпостың  өлеңмен  берілген  тұстарының  поэтикалық 

сындарлығы  жоқ,  тым  қарапайым  баяндау  стилімен  келген.  Жыр 

нұсқасы кейінгі кезеңдерде пайда болған, мұнда отты қару құралдары 

мылтық, бердеңке болып келеді, ілгері ХV-XVII ғасырлардағы өлең-

жырлардағы толғамалы ақ найза, қылыш, сүңгілер жоқ. Жыр тілінде 

жиналған ортаның ізі байқалады: Ташкентте қызмет еткен Ә.Диваевқа 

жырды жинап бергендердің ауқат шегу, қандай қылайын, һәм, нешік, 

ауға кеткенде, қандай қылып жұмсайын сияқты өзбек тілінің (сірә, 

өзбек арасындағы қазақтардың) ізі (сөзқолданыс машығы) байқалады. 

Ә.Диваев нұсқасында лексикалық ескіліктер мүлде жоқ.

Мәшһүр  Жүсіп  нұсқасының  өлеңмен  келген  тұстары  көп  және 

өлең  тілі  көркем,  қазақтың  поэтикалық  тілінің  табы  байқалады, 

мұнда  да  Шоқан  мен  Қаныш  нұсқаларында  кездесетін  ескіліктер 

жоқ. Алдыңғы варианттарға қолданылған Үкім, сен тұра тұр деген 

жол  Ботам,  сен  тұра  тұр  деп  берілген.  Демек,  жыр  қазақ  тілінде 

туған. Араб, парсы сөздерінің көбі түпнұсқаға жуық орфограммамен 

келеді (ғақыл, ғәзіз т.б.).

Нұртуған  Кенжеғұлұлының  XIX  ғасырдың  II  жартысында 

жырлаған «Мәулімнияз Едіге» дастаны – тілі жағынан Едіге туралы 

жырлардың  өзге  нұсқаларынан  ерекшеленіп  тұрады,  жыр  көлемді, 

таза қазақ тілінде нағыз ақын жырлаған. Мәтінде араб, парсы тілінің 

ислам  дініне  қатысты  сөздері  баршылық.  Дастан  мұсылманшылық 

286

идеясын ұстанған, оның өзінде де Сыр бойында, Қазақстанның батыс 

өлкелерінде ұзақ уақыт күшін жоймаған Ясауи мектебінің (діни оку 

мен  поэзияда)  үлгісі  байқалады:  мұндағы  шайх,  шарапат,  мүрит, 

зікір айту деген сөздер басқа жырларда мүлде кездеспейді.

Қорыта  келгенде,  «Едіге»  цикліндегі  жыр,  дастандардың  ең 

әрідегі қазақша нұсқалары – Шоқан Уәлиханов пен Қаныш Сәтбаев 

жинап,  жариялаған  варианттарында  лексикалық,  морфологиялық, 

орфограммалық ескі бірліктер арнайы сөз ететін, зерттейтін, талдай-

тын, түсіндіретін материал деп табамыз.

«Едіге»  жырының  Шоқан  жинаған  нұсқасында  орын  алған 

төгерек (шеңбер, дөңгелек, айнала, төңірек), жазы/йазы (дала), шому 

(сүңгу, суға түсу), сөзлесу (сөйлесу), бота екенінде (бота кезінде), су 

(өзен),  ноғайлының  ауыр  жұрт,  айлану,  кеше  (түн),  алдырту  (жау 

қолына  беру)  сияқты  сөздер  –  сірә,  сол  кезеңдегі  ноғай  тіліне  тән 

бірліктер болар. Бұл қатарға арап-сарап (арақ-шарап), үкем (қарағым, 

айналайын) сияқты 5-10 сөзді де қосуға болар, мұны күмәнмен айтып 

отырған себебіміз – олар қазіргі ноғай тілі сөздіктерінде тіркелмеген 

(қазақ  тілі  сөздіктерінде  де  күні  бүгінге  дейін  жүздеген  ескіліктер 

орын алмай келе жатқаны белгілі, сол сияқты қазіргі түркі тілдерінде 

«ескілік» болып табылатын көне, ескі сөздерді таба алмаймыз).

Ал жырдағы қалған ескіліктер түптөркінін іздеуге тура келетін өте 

көне тұлғалар болуы мүмкін. Мысалы, сұп/сұб, суб, ұшан/учан [теңіз], 

ел-күн  дегендегі  күн,  қоллық,  өкіліне  түспеу,  қосалықтап  үй  тігу, 

бұгай/боғай, [төсі] артынды/арсынды, ал иіндік, қасқайлау, ібін-сібін 

екі  нақ,  тоғысу,  қыдыра/қыдырау,  шәуілжі,  толықсу  (толықсыма 

тұнық су) ойлығу т.б. сөздерді бүгінгі қазақ оқырмаңдарына түсіндіріп 

беру қажет деп отырмыз.

Аға. Жырдың Шоқан нұсқасында «Төбеге шыққан төртеуге Төре 

берер  күндер  туғай  ма?  Арқада  тұрған  алтауға  Аға  болар  күндер 

туғай ма?» деген жолдар бар. Аға сөзі бүгінде әбден түсінікті, қазіргі 

кезеңдегі  қолданыста  негізгі  номинатив  мағынасы  –  «туыстас  ер 

адамдардың  жас  жағынан  үлкені»  (ҚӘТС,  I  т.,  2006,  58-б.)  Бұдан 

басқа  да  «ер  адамның  өзінен  кішілерге  қарата  айтылғанда  жасы 

үлкені,  сондай-ақ  «үлкендік»  семасы  (мағыналық  реңкі)  сақталған 

«қызмет дәрежесі үлкен адам» (аға жылқышы, колхоздың басқарма 

ағасы деген сияқты) қосымша мағыналары бар сөз. Ал ертеректе аға 

сөзі «белгілі бір қауымның: ошақтың (отбасының), әр алуан қостың, 

ауылдың, рудың, әкімшілік не әскери топтың басшысы, бас адамы» 

деген  терминдік  (нақты  атауыштық)  мағынада  да  қолданылған. 

Жоғарыда  «Едіге»  жырындағы  жолдарда  «арқада  тұрған  алтауға 

аға  болу»,  «белгілі  бір  топқа  басшы  болу»  деген  идеяны  бейнелеп 

287

айту: алтау – көп адам, топ және жай топ емес, белгілі мақсатпен 

ұйымдасқан топ.

Аға  сөзінің  «басшы,  жетекші»  мағынасы  отағасы,  қосағасы, 

тетағасы деген біріккен атаулардың өте ертеде жасалғанын көрсетеді. 

Бұлардың  отағасы  (отбасының  басшысы,  үйдің  иесі),  қосағасы 

– жорыққа, аң аулауға, басқа бір жерге белгілі бір шаруамен жолға 

шығуға жиналған топ – қостың басшысы, ал тетеағасы>тетағасы 

–  Н.И.Ильминскийдің  көрсетуі  бойынша,  «қосағасынан  кейінгі 

басшы». Бұл күнде бұл үш сөздің үшеуінің де алғашқы номинатив 

(атауыштық)  мағынасы  ескіре  түскен:  отағасы  –  көбінесе  қаратпа 

сөз  қызметінде  жасы  үлкен  (ересек,  егделеу)  ер  адамға  айтылады 

не  әйелі  өзінің  күйеуі  (ері,  шаңырақ  иесі)  туралы  әңгіме  айтқанда 

қолданады (отағасым жол жүріп кетті дегендегі сияқты), қосағасы 

сөзінің мағынасын қос және аға сөздеріне қарап, әйтеуір топшылауға 

мүмкіндік бар, ал тетағасы деген сөздің болғандығын XIX ғасырдың 

II  жартысында  жиналған  (Н.И.Ильминскийдің)  материалдарынан 

біліп отырмыз.

Демек, аға сөзінің қазақ тілінде, кейбір өзге де түркі тілдеріндегі- 

дей және «басшы, бастаушы» деген бір нақты атауыштық (номина-

тив) мағынасы болғанын айтамыз. Мұны XV-XVI ғасырларда жасап 

өткен Қазтуған, Шалкиіз (Шәлгез), Доспамбет жыраулардың тілінен 

табамыз: Азаулыда аға болған ерлер көп еді (Доспамбет). Батыр жігіт 

жау бастар, Аға жігіт қол бастар (Шалкиіз). 

Аға – әскери термин іспетті, яғни жаугершілікте қолды (сарбаз-

дарды)  бастайтын  адам  (ер,  батыр).  Аға-ның  «басшы,  бастаушы» 

мағынасы  болғанын  күні  кеше  (XIX  ғасырда)  жырлап  өткен  Сүгір, 

Махамбет,  Шернияз,  Мұрат  және  басқа  ақындардың  тілі  дәлелдей 

түседі: «Кешегі өткен Ер Сырым Кіші жүздің ағасы» (Сүгір); «Рулы 

елге жарасар Үлгі айтатын ағасы» (Байдалы би); «Исатай деген ағам 

бар, Ақ кіреуке жағам бар» (Махамбет). Бұл жерде Махамбет ақын 

сардар Исатайды аға деп жасы үлкендігіне қарап атап отырған жоқ, 

көтеріліске шыққан қарулы «топтың басшысы» деп танып отыр.

Аға  сөзінің  «бас,  басшы»  мағынасы  оғыз  тілдерінде  де  айқын 

көрінеді. Бұл атаудың әскери титул ретінде жұмсалуы түрк янычар- 

ларының  коменданттардың  аттарына  тіркесіп  айтылған.  «Шейба-

ни-наме»  ескерткішін  зерттеген  орыс  ғалымы  –  И.Березин:  Осман 

түріктері  аға  сөзіне  «әскери  мырза  (әмірші),  бастық  мырза  (госпо-

дин)» деген мағына берген», – деп жазады

7

.

Аға сөзінің ноғайлы-қазақ одағында да әскери-әкімшілік титулы 

ретінде қолданылғандығын оның жалқы есімнен (адам атынан) кейін 

7

 Библиотека восточных историков, изд. И.Березиным. - Т.І. - СПб, 1849. - С. 212.

288

келіп айтылатындығы дәлелдейді. Мысалы, «Ер Доспамбет ағаның 

Хан ұлынан несі кем?» Бұл жерде жалқы есімнен бұрын келген ер 

сөзі – кісінің (Доспамбеттің) қасиетін көрсететін эпитет (Ер Тарғын, 

Ер Сайын деген сияқты). Ал жалқы есімнің соңынан келіп тіркескен 

сөздер эпитеттен гөрі белгілі бір атақты, дәрежені білдіретін сияқты. 

Демек, «Ер Доспамбет басшы» деп атап тұр.

Аға  сөзінің  бұдан  4-5  ғасыр  бұрынғы  қазақ  қоғамының  тек 

ауыз  әдебиеті  («Едіге»,  «Ер  Тарғын»  сияқты  батырлар  жырла-

ры)  үлгілерінде  ғана  емес,  жазба  үлгілерінде  де  орын  алғанын 

XVI  ғасырдың  соң  кезінде  жасап  өткен  тарақ  таңбалы  жалайыр 

руының  биі  –  Қадырғали  Қосымұлының  «Жами’ат-тауарих»  атты 

жылнамасының  мәтіні  көрсетеді.  Мұнда  белгілі  бір  өлкені,  әскери 

бөліктерді, рулар мен тайпа басшыларын үш сөзбен (терминмен) бер-

ген: әмір, бек (би), аға. Бұл үш атау тепе-тең синоним ретінде бірінің 

орнына бірі айтыла берген: мыңбегі, мыңағасы: «Уа Мүгеті баһадур 

мық кішінің бегі ерді, йа’ни мың ағасы». Бұл орайда әмір/ әмірші – 

парсы тілінің, бек – түркі тілдерінің, аға – қазақ, ноғай, қарақалпақ 

тілдерінің баламалары деуге болады. Бұл қазақ жазбасында бек сөзі 

сияқты аға сөзі «әмірші, билеуші, басшы» деген титул ретінде жалқы 

есімнің  соңынан  келіп  жұмсалғаны  тіпті  көп  ұшырасады:  Бүйінчік 

аға, Абдулла аға, Булад аға т.б.

8

 

Сөйтіп, бүгінгі оқырмандар сүйіп оқитын батырлар жырлары деп 

аталатын эпостарда да, жазба түрде сақталған жылнамаларда да, ХV-

ХІХ ғасырларда жасап өткен ақын-жырауларда да кездесетін аға сөзі 

«бас,  басшы,  әмірші»  мағынасындағы  семантикалық  ескілік  болып 

танылады. Аға сөзінің «басшы» деген ескі мағынасын XV ғасыр ту-

ындысы  –  «Едіге»  жырынан  бастап  танимыз.  Бұл  –  семантикалық 

ескілік.

Айлану.  Бұл  сөз  ескі  жырларда  жиі  кездеседі.  Мұны  көбінесе 

метатезаға  ұшыраған  айналу  сөзі  деп  танушылық  басым,  өйткені 

мәнмәтінге  қарағанда,  бұл  таным  (түсіндірме)  дұрыс  келетін 

сәттері бар. Ал кейбір тұстарда, мысалы, «Едіге» жырының Шоқан 

мен  Қаныш  Сәтбаев  нұсқаларында  «айналу»  мағынасынан  гөрі, 

«жәбірлену, қорлану» деген семантикалық реңкі бар сөзге ұқсайды.

Тоқтамыс хан айналасындағы жақсылардан Едігені қолға түсіру- 

дің айла-амалын сұрағанда, ешқайсысының берген ақылының байы- 

бына  бармайды,  өкіліне  түспейді  (ақылына  қонбайды),  сонда 

«ноғайлының ауыр жұрты абдырады, айланды, Айланып кеңес тап-

пады» дейді. Мұндағы айлану – «айналу» мағынасындағы сөз емес. 

Біз  бұл  тұлғаны  бұрынырақ  бір  талдағанда,  айла-  етістігі  көне 

түркі  тілдерінде  «жәбірлену,  қорлану,  кемсіну»  мағынасын  беретін 

8

 Сыздыкова Р.Г. Язык «Жами´ат-тауарих» Джалаири. - Алма-Ата: Наука, 1989.

289

айығла- сөзінің фонетикалық өзгеріске ұшыраған варианты болу ке-

рек дегенбіз, яғни айығла- сөзіндегі әлсіз, сусымалы ғ дыбысы түсіп 

қалып  айыла->айла-  болуы  мүмкін.  Оған  ырықсыз  етіс  жұрнағы 

жалғанып, айлан- тұлғасы жасалғанда «жәбірлену, қорлану, кемсіну» 

мағынасына  ие  болады.  Сонда  мәтінді  «абдырады»,  «қорланды» 

деп түсінуге болады. Екінші бір жорамалымыз – бұл жердегі айлану 

«басы айналу» (амалы құру, абыржу) дегеннің ықшамдалған вариан-

ты болу да мүмкін. Ал жырдың екінші бір тұсында айлану – айналу 

етістігінің  метатезалық  сыңары.  Мүмкін  «бастары  айналды»  деген 

тіркестің қысқарған түрі болар деп топшылауға келер. Бірақ айланып, 

кеңес таппады деген келесі жолдарда айлану тұлғасы – ойлану неме-

се «абыржу, қиналу» (алдыңғы абдырады дегенмен қатар келгеніне 

қарасақ)  деген  мағыналық  реңкі  қамтылған  сөз  сияқты.  Айлану 

тұлғасы жырдың екіншісі бір тұсында дыбыс орындары ауысқан ай-

налу сөзі болуы да мүмкін. Мысалы, үзеңгіні айландырып қиып қойды 

немесе көшті айланды дегендерде.

«Едігенің  бала  досы  Аңдысын  Тоқтамыстың  Едігені  андытқан 

адамдарының аттарының үзеңгі бауын айландырып қияды» («Едіге 

батыр»).  Бұл  сөздің  түптөркіні  ай(ығ)ла->айла-  болған  сияқты.  Ал 

оғыз тілдерінің бірі – түркімен тілінде айлану- «айнала қоршау» де-

ген  мағынаны  береді.  Мүмкін,  айлан-  етістігінің  бұл  мағынасы  да 

«Едіге» жырының тіліне келіп қалар.

Түркі тілдерінде метатеза – дыбыстардың орын алмастыруы жиі 

кездесетін құбылыс екендігін ескерсек, «Едіге» жырының екінші бір 

тұсында айлану тұлғасы қазіргі айналу тұлғасының варианты болып 

танылады да бүгінгі мағынасында келеді. Мысалы, Көшкенде көшіп 

айланған, Өткір семсер байланған деген жолдарды «көшін айналған» 

деп түсіну керек.

Сөздің түптөркінін іздесек, Э.В.Севортянның көрсетуі бойынша, 

айла-  етістігінің  өздік  етіс  тұлғасы  айлан-  дегеннің  бір  мағынасы 

«долго говорить с кем-либо о деле, подробно излагать просьбу» де-

ген екен (Э.В.Севортян. Этимологический словарь тюркских языков. 

- М.: Наука, 1974. - Т. І. - С.110). Едігені қайтарудың амалын іздеген 

ноғайлының  ауыр  жұртының  ханы  «абыржиды,  айланды»  дегенді 

айналасындағылармен  «ұзақ  ақылдасты»  деп  түсінуге  болады. 

Қайткенде  де  айлану/айналу  етістігінің  бір  мағынасы  осы  күнгідей 

анық. Көшкенде көшін айланған немесе Едігенің бала досы Аңдысын 

Тоқтамыстың  Едігені  аңдытқан  адамдарының  аттарының  үзеңгі 

бауын  айандырып  қиды  деген  сөйлем  бар  (Едіге  батыр.  -  Алматы: 

Ғылым, 1996. - 56- бет). Мұнда айандырып сөзі – қате, л әрпін түсіріп 

жазылған,  өйткені  осы  сөйлем  Қ.Сәтбаев  нұсқасында  және  өзге 

нұсқаларда айналдырып деп жазылған (сонда, 88-бет).

290

Алдырту.  Бұл  сөз  «дұшпанынан  жеңіліп,  билеп  отырған  ел-

жұртынан  айрылып  қалу,  елін  жауға  алдыру»  дегенді  білдіреді. 

«Едіге» жырының Шоқан нұсқасында:

Әй, байтағым, байтағым,

Бастатып сені алдырттым.

Байтағымның ішінде 

Он сан менің ноғайым,

Сені тағы алдырттым.

Он сан ноғай ішінде 

Үш жүз алпыс отау қазағым,

Сені тағы алдырттым, – деген жыр жолдары бар. 

Бұл – Тоқтамыс ханның жеңіліп, ел-жұртынан айрылғанда қош- 

тасып  айтқан  сөзі.  Мұнда  бірнеше  көненің  көзі  бар.  Олар:  байтақ 

(«қол  астындағы  ел-жұрт,  хандық»),  сан  (бұл  жерде  он  сан  ноғай 

–  «өте  көп,  қалың  ел»),  тағы  –  қазіргі  да/  де,  та/те  шылауының 

қызметін  атқарып  тұр)  және  талданып  отырған  –  алдырту  етістігі. 

Соңғы сөз бүгінгі қазақ тілінде де қолданылады, бірақ ол негізінен бір 

нәрсені ұрлатып, жоғалтып алғанда айтылады. Бұл тұлғаны біз әзірге 

«Едіге» жырынан және тек Тоқтамыстың монологінен (толғауынан) 

кездестірдік.  Сөз  түбірі  (алдыр-),  мағынасы  түсінікті  болғанмен, 

«билеп отырған елімді жауға беріп қойдым» деген нақты мағынада 

қолданылуы – эпостар тіліндегі ескіліктің бірі болып танылады.

Арап  пен  сарап.  Шоқан  нұсқасындағы  «Едіге»  жырының  мәті- 

нінде бірнеше рет кездесетін арап пенен сарап сөздерінің мағынасын 

мәнмәтінге (контекске) қарап оңай айыруға болады:

Арап пенен сарапқа 

Сонда жаман тойған жұрт;

Жалғызыма алғыс тисін деп,

Арап пенен сарапқа

Сонда бір жұртты тойдыртты.

Бұл – арақ-шарап дегеннің фонетикалық варианты сияқты. Хатқа 

түскен  жыр  мәтінінде  ш-с  дыбыс  алмасуы  жиі  кездеседі.  Мысалы, 

төс(і) аршынды [ару] тіркесі осы жырдың екінші бір жерінде төс 

арсынды деп жазылған. Сол сияқты шербет сөзі сербет вариантын-

да да кездеседі. Бұл алмасулар ш-с таңбаларының араб жазуындағы 

әріптердің  асты-үстілеріндегі  нүктелердің  түсіп  қалуында  не 

сақталуында  болмас  (өйткені  с  дыбысы  көбінесе  екі  түрлі  әріп 

таңбасымен  келеді).  Ерте  кездерде  түркі  тілдерінде  с-ш  алмасуы 

жиірек орын алып келгені байқалады (мысалы, қазақша бойшаң де-

ген сөз қазіргі ноғай тілінде бойсаң деп айтылады).

Арап-сарап  тұлғасы  Атырау  өңірінде  күні  бүгінге  дейін  сақта- 

лыпты (Қазақ тілінің аймақтық сөздігі, 2005, 67-б.), сірә, ертеректе 

291

ноғайлылықтармен жақын жүріп-тұрған батыс өңірі тұрғындарының 

тілінде сақталған болса керек. Ал арақ сөзіндегі қ дыбысының п-мен 

алмасуы –табиғи фонетикалық құбылыс емес, қосарлана айтылатын 

екінші  сөз  шарап  дегеннің  ұйқасына  қарай  болған  ауызекі  тілінің 

құбылысы (әрекеті) болар.

Арасат  (оты).  Ертедегі  жырлардың  өзінде  көп  кездеспейтін 

арасат/ғарасат сөзі «Едігенің» Шоқан, Қаныш нұсқаларында орын 

алған: «Аязды күндер аршынданып Арасат оты жанғанда».

Бұл – араб сөзі, ислам дініне қатысты сөздердің бірі деуге болады. 

Оның бір мағынасы «майдан, алаң» болса, діни мағынасы – «өлген 

адамдар  қайта  тірілгеннен  кейін  жиналатын  орын»  (ғарасат  майда-

ны). Жырда, сірә, арасат ұрыс-соғыс сияқты аласапыран кезді айтып 

тұрса керек, өйткені контексте бұл сөйлемнің алды-артында:

Ормамбет би өлгенде,

Он сан ноғай бүлгенде,

Саназар батыр жаудан 

Жаралы барып келгенде,

Бура мұздан тайғанда...

Ханнан қайрат кеткенде – деген сияқты сөйлемдер бар. 

Демек,  арасат  оты  –  осы  ситуацияға  үндес  қолданыс.  Бұл  сөз 

Едігеге  арналған  өзге  жырлардың  тағы  біреуінде  –  «Мәулімнияз 

Едігеде»  бар,  бірақ  «арасан  майдан  құрғанда»  (Едіге  батыр,  1996, 

269-бет) деп қате жазылған. Мұнда да арасан емес (соңғы әріптің ха-

ракаты үш нүктенің орнына бір нүкте басып жазылған не оқылған) 

арасат майдан деген тұрақты тіркес болуы керек. Бұл күнде арасат 

оты, арасат майдан тіркестерінің нақты мағынасын екінің бірі біле 

бермейді.  Демек,  бұлар  –  бөгде  тілдік  ескіліктер,  өлең-жырларда 

көбінесе поэтикалық қолданыс ретінде танылады.

Бұл сөздің талдау арқылы да жырды жинап бастырушы екі ғалым 

– Шоқан мен Панттелеймон Михайловичтің «Шоқан нұсқасындағы 

«Едіге» жырының тілінде араб, парсы сөздері жоқ, барлары бұзылып 

жазылған»  деген  танымдарының  жаңсақтау  екенін  көреміз.  Қазақ 

әдеби тілінің түсіндірме сөздігіңде (2006 жылғы) арасат сөзін көне 

деп дұрыс көрсеткен.

Аршын төс. Төс аршынды/Төс арсынды. Аршындау. Қазақтың 

эпостарында,  ертеректегі  ақын-жырауларында  (өлең-жырларында) 

аршын  төс,  төсі  аршынды  түрінде  келетін  бейнелі  поэтикалық 

тіркес ең ертедегі «Едіге» жырының мәтінінде де бар:

Алтыннан соққан ақ ордаң,

Күмістен соққан ақ есік,

Түсі суық шың болат 

Ұшыменен ашар-ды құбаша ұғыл.

292

Төрге төсек салар-ды боғай құбаша ұғыл.

Төс аршынды сұлудың 

Сұлулығын аямай

Төс астына алар-ды (Қ.Сәтбаев нұсқасында). 

Шоқан  Уәлиханов  «Едіге»  жырын  орыс  тіліне  аударғанда,  бұл 

тіркесті «полногрудая» деп берген. П.М.Мелиоранскийге бұл эпитетті 

1904,1905 жылдары Санкт-Петербург университетінде оқып жүрген 

қазақ  жасы,  төре  әулетінің  ұрпағы  –  Жиһанша  (Жанша)  Сейдалин 

«тұрмысқа шыққан әйелге қарата айтылады және байдың қызын төс 

арсынды» дейді деп түсіндірген (Сказание об Едигее и Тохтамыше. 

Киргизский  текст  по  рукописи,  принадлежащей  Ч.Ч.Валиханову. 

Издал  проф.  П.М.Мелиоранский.  СПб,  1905.  -  С.  6).  Бұл  тіркестің 

мағынасын  қазіргі  зерттеушілер  «төсі  аршынды  сұлу  (ару)»  деп 

қалыптасқан  бейнелі  эпитет  ретінде  түсіндіреді  де  әйелзаттың 

сұлулығына қатысты қолданылады деп таниды.

Бұл  күнде  аршын  сөзі  тіркестен  тыс  қолданылады,  ол  0,71  см-

лік  өлшем  атауы  және  ауыспалы  мағынада  жұмсалуы  да  бар:  «1) 

екпін, қарқын, 2) кең, ашық кеуделі адам» және «адым» мағынасында 

жергілікті сөз ретінде қолданылады.

Аршын/арсын тұлғасын Шоқан да, Мелиоранский де өз кездерін- 

дегі қазақ тілі үшін бейтаныс сөз деп тауып, түсіндірмесін іздейді. 

«Едігенің» ілгеріректе хатқа түскен нұсқаларында аршындану деген 

етістік түрі де бар: «Аязды күндер аршындап Арасат оты жанғанда» 

деген  жолдардағы  мәнмәтінге  қарағанда  аршындану  –  «лапылдау, 

жоғары көтерілу» деген мағынаға жақын. Төс аршынды немесе ар-

шын төс тіркестерінде де, аршындану етістігінде де аршын сөзінің 

семантикалық  «ұйытқысы»,  сірә,  «көтеріңкілік,  биіктік,  ілгерілеу» 

деген семалар (мағыналық реңктер) болар деп ойлаймыз: аршын төс 

–  көтеріңкі  төс,  аршынданып  жану  –  жоғары  көтеріліп,  лапылдап 

жану.

Алма мойын, аршын төс, төсі аршынды сұлу сияқты жыр жол-

дары  кейінгі  XVI-XX  ғасырлардағы  ақын-жыраулар  тілінде  де  жиі 

кездеседі. Мысалы, Бұхар жырауда (XVIII ғ.): 

Төсі аршынды сұлуың 

Сілкіп төсек сала алмас малдан соң.

XX ғасырдың ақыны Бернияз Күлеевте:

Жалғанда жұмағым – ар-иманым,

Албыраған арудың аршын төсі. 

Бұл  –  жеке  тұрғандағы  нақты  мағынасы  күңгірттенген  аршын 

сияқты  ескіліктің  қазақтың  поэтикалық  мектептерінің  дәстүрлілік, 

жалғастылық үрдісін танытады.

293

Аршын  сөзіндегі  жоғарыда  біз  шамалаған  мағыналық  реңктері  

(семалары) бұл күнде қолданылатын аршындау, аршындату, аршын- 

ды  сөздерінің  ауыспалы  мағыналары  ретінде  көрсетілген  мағына- 

ларына негіз болғаны байқалады: Аршында – 2. ауыс. Адымдай басу, 

аяғын кең басу. 3. ауыс. Екпіндеу, шарықтау, қарыштау. 4. өрлеу, алға 

басу. Аршындат- екпіндету, күшейту. Аршынды. 2. ауыс. Қарқынды, 

пәрменді, екпінді (ҚӘТС, 2006, т. I., 674-675-беттер).

Осы сөзге қатысты тағы бір қызық түсіндірмені кездестірдік. Түркі 

тілдерінің  салыстырмалы  сөздігінде:  аршын  ноғай  тілінде  «күміс 

және күміс әшекей» дегенді білдіреді деп анықтайды да, «төсі аршын-

ды бай қызы», яғни «омырауы қымбат әшекейге толы байдың қызы» 

дегенді  мысалға  келтіреді.  Ж.Сейдалиннің  П.М.Мелиоранскийге 

берген түсіндірмесі осыған сәйкес келеді. Бірақ бұл – аршын сөзінің 

тек  бір  ғана  тіркестегі  қолданысына  берілген  түсіндірме  болып 

шығады, өйткені қазақ жырларында аршын басты бурыл (ат) неме-

се: Омырауын аршындап, мінген атын қамшылап деп келетін жыр 

жолдарындағы  аршын,  аршындау  сөздерінің  мағынасы  ешқандай 

әшекейге,  алтын-күміске  жанаспайды.  Керісінше,  бұларда  «Едіге» 

жырларындағыдай  оттың  аршынданып  жануы  сияқты  «жоғары 

көтерілуі, биіктеу, ілгері созылу» деген семантикалық реңктерге ие 

қолданыстарды көреміз.

Сөйтіп, нақты ұзындық өлшеміне қатысы жоқ аршын сөзі тұрақты 

тіркестерде  және  етістік  тұлғасында  ертеректегі  казақ-ноғай  өлең-

жырларында лексикалық ескіліктердің бірі болып кездеседі.

«Едіге» жырының Шоқан, Қаныш нұсқаларында бұл сөз арсын- 

деп те хатқа түскен. Бұл вариант араб жазуындағы (ш) әрпінің қаракет 

белгісі – үш нүктесі не түсіп қалып (с) болып қате жазылғанының  

салдары, я болмаса нақты денотаттық (негізгі) мағынасы түсініксіз 

сөздің тұлғасы тұрақсыз болып келуінің көрінісі шығар деп топшы- 

лауға да болар ма еді? Бірақ бұл да – күмәнді таным. Өйткені ш-с ды-

быс алмасуы «Едіге» жырының ертеректегі қолжазбаларында басқа 

сөздер де ұшырасады: шарап – сарап, шербет – сербет қатарларына 

қарағанда  ХІV-XV-XVІ  ғасырлардағы  ноғай-қазақ  тілдерінде  с-ш 

алмасулары орын алған құбылыс болуы мүмкін, өйткені арап-сарап 

деген  параллель  қазақ  тілінің  батыс  өңірінің  аймақтық  сөздігіндегі 

тіркеліпті,  демек,  сарап,  сербет,  арсын  тұлғалары  тілде  сақталып 

қалғанын  көрсетеді.  Сондықтан  «Едіге»  жырының  алғашқы  жазба-

ларында орын алған арсын, сербет, сарап тұлғалы сөздерді емлелік 

(графикалық) қателіктер деп емес, ескіліктің бір көрінісі деп таныған 

дұрыс сияқты.

Бартал тарту. Бұл – өте сирек кездесетін ескі қолданыс. «Едіге» 

жырында  (Шоқан  нұсқасында)  мүйтендерден  шыққан  екі  бірдей 

294

Қосдәулеттің салтанатын (қоғамдағы «рейтингісін») атағанда, олар-

ды Тоқтамыс хан:

Қос-қос пышақ асынған 

Қосалықтап отау тіктірген,

Көшкенде бартал тарттырған, –

деп суреттейді. Бартал тарту тіркесі ешбір сөздікте тіркелмеген. 

Көне сөздердің түсіндірмесін беруге бой ұрған Балғабек Қыдырбекұлы 

бартал сөзін «сәнді, салтанатты көш» деп түсіндіреді (Түгел сөздің 

түбі бір. - Алматы, 1993. - 42-бет). Бірақ бұл түсінік қайдан алынды, 

қай тілдің сөзі, морфологиялық-семантикалық сипаттамасы қандай? 

Мұндай талдау жоқ.

Ал, дұрысында, бұл – парсы сөзі, мағынасы – «жолаушының жүгін 

артқан (артатын) көлік (ат)». Бартал тарту – жүк артқан көлікпен 

көшу,  яғни  қос-қостан  үй  тіктіріп,  көшкенде  жүкті  көлікке  артып, 

салтанатпен көшетін бай, батыр Қосдәулетсің деп мадақтап тұр.

Қазақ  тілінің  қазіргі  сөздіктерінде,  оның  ішінде  аймақтық 

сөздікте  де  бартал  тарту  тіркесі  жоқ.  Парсы  тілдес  жұрттармен 

ертеректе аралас-құралас болып келген Орта Азия, Қырым, Кавказ, 

Еділ-Жайық өлкелерін жайлаған түркі жұрттарының тілінде тұрмыс-

салтқа,  әр  алуан  бұйым  атауларына  қатысты  сөздер  аз  болмаған. 

Сондықтан, сірә, бартал тарту парсы тілінен келген қолданыс болса 

керек, жырларда келген мұндай түсініксіз сөздерді бүгінгі оқырман 

контекске қарап көп қиналмай оқиды. Жырдағы бартал тарттыру – 

салтанаттың белгісі, жағымды образ екенін жырдың алды-артындағы 

жолдар  айқындап  тұр.  Сондықтан  лексикалық  бірліктердің  қай-

қайсысының да семантикасы мен түптөркінін (генезисін) түсіндіруде 

жалаң  контекске  қарай  топшылай  салу  ғылыми  дәл  таным  болып 

шықпайды.  Олардың  этимологиясына  үңіліп,  ертелі-кеш  қолданыс 

ерекшеліктерін саралап, өзге түркі, парсы, араб, монғол тілдеріндегі 

бар-жоғын, мағынасын тауып барып, жан-жақты талдау жасаған жөн.

Баттауық. Бұл күнде баттауық – «өсімдік атауы, ол сулы жер-

лерде,  өзен,  көл  жағалауыларында  өседі»  деп  көрсетіліп  жүр.  Ескі 

жырларда  бұл  сөз  –  балдырғаны  білектей,  баттауығы  жүректей 

деп  көркем  образ  болып  келетін  теңеулі  тіркесте  кездеседі. 

П.М.Мелиоранский  «Едіге»  жырындағы  Шоқан  нұсқасындағы: 

Баттауық  толған  жылқым  жоқ  деген  жолдағы  баттауық  сөзін 

жырдағы  түсініксіз  тұлғалардың  бірі  деп  танып,  оны  «низкое  тон-

кое  место,  прибережье»  деген  мағына  беретін  сөз  болу  керек  деп 

түсіндіреді және оның түбірі башмақ (бату) етістігі болар деп топ-

шылайды (Сказание об Едигее и Тохтамыше, 20-бет).

Ғалым,  сірә,  бұл  түсінікті  мәнмәтінге  қарап  берген  сияқты. 

Мұнда  кейіпкер:  «баттауық  толған  жылқы»  –  баттауығы  көп  жер-

295

де  жайылған  жылқысы  жоқ  деп  тұр.  Біздіңше,  мұндағы  баттауық 

сөзін «батпақ жер» дегеннен гөрі «батпақ жерде өсетін өсімдік ата-

уы» деп таныған дұрыс болар. Ал өсімдік атауы П.М.Мелиоранский 

дұрыс көрсеткендей, бату – батпақ сөздерімен түбірлес болуы әбден 

қисынды.

Баттауық  өсімдігі  барлық  жерде  өспейтіндіктен,  атаудың  өзі 

түсіндірме сөздіктер арқылы белгілі болғанымен, оның баттауығы 

– жүректей немесе «Едіге» жырындағы баттауық толған жылқы 

деген  бейнелі  тіркестер  –  поэтизм  ретінде  сақталған  ескіліктердің 

бірі деп талданып отыр.

Бұжғын/божғын. Бұл сөзді әзірге біз «Едіге» жырынан (Шоқан 

нұсқасындағы) кездестірдік. 1905 жылы П.М.Мелиоранский жария- 

лаған  бұл  нұсқада  бұжғын  (немесе  божғын)  болып  жазылған 

бұл  сөзді  осы  нұсқаны  1996  жылы  қазіргі  қазақ  жазуымен  жария- 

лағанда, араб қарпімен божыған деп оқып транскрипциялапты. Ал 

бұл  сөзді  (бұжғын,  божғын)  Шоқан  да  өз  кезінде  (XIX  ғасырдың 

орта тұсында), П.М.Мелиоранский де (XX ғасырдың басында) қазақ 

тілі  үшін  түсініксіз  сөз  деп  танып,  Шоқан  оны  «полынь»  (жусан) 

деп  түсіндірсе,  П.М.Мелиоранский  «нам  это  слово  неизвестно» 

деп  көрсетеді  (Сказание  об  Идегее...,  20-бет).  Сірә,  араб  қарпімен 

берілген тұлғасы (бұғжын) дұрыс болар. Бұлар не ерте кезде, «Едіге» 

жырлана бастаған XV-XVI ғасырда ноғай, қазақ тілдерінде «сүттен 

ашытып жасалған, яғни ашы, ашулы, ашуы күшті» ішімдікті атаған 

болар.  Сусын  емес,  ішімдік  болар  деп  отырғанымыз  –  жырда  Мен 

божғыннан ащымын, сербет құйсаң түщымын дейді дұшпанына өз 

күшін  танытқысы  келген  кейіпкер  (Тоқтамыс).  Бұл  жерде  божғын 

мен  сербет  (шербет/шарбат)  сияқты  қарама-қарсы  қойылған  об-

раздар осыны көрсетеді. Егер сөз түбірі бож/божы/бұж/бұжы болар 

деп тапсақ, бұжы сөзі – қазірде де қолданыста бар тұлға, оның бір 

мағынасы – «қымыз, айран сияқты тағамдардың қатты ашып кетуі» 

деп көрсетеді қазіргі түсіндірме сөздіктер.

Бұжғын/божғын  деп,  сірә,  ертеректегі  ноғай,  қазақ  тілдерінде 

сүттен жасалған ашуы күшті ішімдік аталған болар. Қазіргі қырғыз, 

қазақ  тілдеріндегі  ішімдіктің  бір  түрі  –  боза  атауы  да  божғын/

бұжғын дегенмен түбірлес болуы мүмкін (түркі тілдерінде ж-з ды-

быс алмасуы – кездесетін құбылыс). Бірақ бұл – жорамалымыз ғана. 

Қайткенде  де  «ішімдік»  мағынасында  қазірде  қолданыста  жоқ  сөз. 

Сондықтан тұлғасы жағынан да, мағынасы жағынан да ескіліктердің 

бірі ретіндегі қолданыс деп табамыз.

Бүріншік. «Едіге» жырының Шоқан нұсқасында: Алғаным келін 

болған жұрт, Ақ бүріншік салған жұрт деген жолдар бар. Мұндағы 

бүріншік сөзінің мағынасын мәнмәтінге қарай оңай аңғаруға болады: 

296

әңгіме – келін боп түскен жас әйелдің қайын жұрты туралы, демек, 

қалыңдықтың келін болуының этнографиялық бір белгісі – басына ақ 

жамылғы (орамал) салуы (бүркенуі) дегенді білеміз. Сөз мағынасын 

топшылауға ақ және басына орамал – ақ бүріншік салу, яғни басын 

бүркеу,  бүркену  мағынасынан  көрініп  тұрғандығы  да  көмектеседі. 

Бүріншік сөзінің түпкі тірегі – бүрү етістігі, одан туындаған бүркену 

сөзінің  семантикалық  тірегі  –  жамылу  (басына  салу).  Қазіргі  қазақ 

тілінде  бүркеніш  (көзден  тасалап  тұратын  жамылғы),  бүркеншік 

(басқа  салатын  жамылғы)  тұлғалары  бар,  оның  бүріншік  варианты 

бұл күнде жоқ. Сірә, бұл осы заттың ескі атауы болар. Қазақ тілінде 

«жамылу» ұғымы бүрү деп емес, бүркену деп аталатын болғандықтан, 

бүріншік тұлғасы ескіріп, бүркеншік деген түсінікті тұлға қолданылып 

кеткен сияқты. «Едіге» жырының Шоқан жинаған нұсқасы, оның өзі 

айтқандай, ең әрідегі жырланысы болғандықтан, талданып отырған 

сөздердің орын алуы – заңды. Демек, бүріншік сөзін тұлғалық ескілік 

деп  санауға  болады.  Әйел  баскиімінің  бүріншектен  басқа  да  атау-

лары  біраз  бар,  олардың  ертеректегі  түрлері  бүріншік/бүркеншік, 

баутақ, бүгінде барлары – орамал, кимешек, жаулық, тіпті бұлар да 

мағыналары айқын болғанмен, олардың тұлғаларына этимологиялық 

талдау жасауға болады.

Айталық,  баутақ  сөзін  акад.  Ә.  Марғұлан  «кимешек»  мағына- 

сындағы  монғол  сөзі»  деп  түсіндіреді  (Марғұлан  Ә.  Ежелгі  жыр-

аңыздар.  -  Алматы,  1985.  -  57-бет).  Монғол  тіліндегі  богтах  деген 

сөздің қазақша (түрікше) тұлғасы дейді. Бірақ біз монғол сөздікте- 

рінен  бұл  сөзді  таба  алмадық.  Сірә,  басқа  бір  еңбектерде  бар  бо-

луы  керек.  Ал  кимешек  сөзінің  этимологиясын  проф.  К.К.Юдахин 

жақсы көрсеткен: қырғыз тіліндегі елечек – «күйеуі бар әйелдің орап 

байланған  бас  киімі  (тюрбан)»  деп  талдайды.  Елечек  –  парсы  сөзі, 

қырғыз тілінде «токол елечек (тоқал елешек – сәл аласалау ақ тюр-

бан). Қаз(а) елечек – үлкен елечек: «қаза елечек оронгон қатындары 

танымал»,  сайма  елечек  –  мандайына  өрнек  салған  елечек»  деген 

түрлерін көрсете келіп, «киймелечек (кимешек) – қазақ әйелдері бай-

лайтын  елечек»  деп  арнайы  түсіндіреді.  Киіме+елечек  –  кимечек, 

қазақша – кимешек (Кирг.-русс.сл., 949-бет).

Сөйтіп,  ақ  бүріншік  –  қазақ,  қырғыз,  ноғай  т.б.  халықтардың 

әйелдерінің  «этнографиялық  таңбасы»  (көрсеткіші),  ескі  сөз,  бірақ 

түбірі түркілік және түсінікті сөз.

Бұғай/боғай.  Бұл  сөз  тек  қана  «Едіге»  жырының  Шоқан  нұс- 

қасында  кездеседі:  Қырқада  біткен  қырық  адыр  Қырық  басып 

жүрер-ді  боғай  құбаша  ұғыл.  Осы  тұлғамен  Сыпыра  жыраудың 

Едігенің қауіпті батыр екенін Тоқтамысқа суреттеген сөзінде 14 рет 

келген сөйлемдер түйдегі (блогы) бар, 14-інші блок:

297

Есен-аман кетсе сол,

Еділден арман өтсе сол,

Сәтемір ханға жетсе сол,

Осы өшін, сірә да,

Сенен алмай қалмас-ты боғай құбаша ұғыл! – деп аяқталады. 

Бұл тұлға мүлде бейтаныс, ешбір сөздікте жоқ және боғай/бұғай 

сөзімен келген сөйлемнің өзін анық түсіну қиын: боғай – анықтауыш 

па  (боғай  құбаша  ұғыл),  жағымсыз  мәнді  атау  сөз  бе,  етістік  пе? 

Мұны  проф.  П.М.Мелиоранский  сусымалы,  әлсіз  л  дыбысы  түсіп 

қалған болғай деген етістік тұлғасы деп түсіндіріпті, -ғай жұрнақты 

етістік келер шақты білдіреді дейді.

Бұт сауырлы күреңше ат,

Бұтқа тартып мінер-ді боғай құбаша ұғыл – 

деген жолдарын егер ондағы мінер-ді боғай дегенді мінер болғай 

деп  танысақ,  қазіргі  қазақ  тілінше  айтса,  жырау  бұтқа  тартып 

мінетін болар деп толғар еді. 

Сөйлем  мағынасының  түсініктілігін  қуаласақ,  П.М.Мелиоранс- 

кийдің  талдауының  дұрыстығына  ойлануға  тура  келеді.  Кәмілдікті 

көрсететін  -ды/-ді  аффиксі  күрделі  етістіктің  неге  ортасында  тұр. 

Дұрысы – бұл қосымша күрделі етістіктің ең соңғы сөзіне жалғануы 

керек  сияқты.  Демек,  талданып  отырған  боғай/бұғай  тұлғасын 

әрі  қарай  іздестіру  керек,  ол  –  мағынасы  бар  жеке  сөздердің  бірі 

ме,  етістіктің  құрамдас  компоненті  ме?  Шоқан  нұсқасындағы  бұл 

сөйлемдер  Қ.Сәтбаев  вариантында  қазақша  берілген,  7-8  буынды 

өлең өлшемі де сақталған, сөйлемнің мағынасы да түсінікті: Сауыр-

лы бұт күреңше ат, Бұтқа тартып мінер ол. Ал Шоқан нұсқасында 

өлең  өлшемі  де  бұзылып  тұр:  Бұт  сауырлы  күреңше  ат  (7  буын) 

Бұтқа  тартып  мінер-ді  боғай  құбаша  ұғыл  (11  буын).  Қ.Сәтбаев 

нұсқасында жоғарғыдай сөйлемдердің бірінде боғай сөзі жалғыз де-

ген сөзбен алмастырылған: Сонау бір жалғыз құбаша ұл, Әлі де ұзап 

кеткен  жоқ.  И.Н.Березин  жинағында  бұл  жолдар:  Кешегі  кеткен 

еңсегей бойлы құбаша ұл, тағы бір жерінде: Кешегі кеткен жалғыз 

ұл деп жазылған (Едіге батыр. - Алматы: Ғылым, 1996. - 360-361-бет-

тер).

Кіс/күс. Бұл сөз қазақ тіліндегі «Едіге» жырында ғана емес, өзге 

батырлар  жырларында  да,  лиро-эпостарда  да  жиі  көздеседі.  Кіс  – 

терісі бағалы аңның атауы. Бірақ терісі бағалы аңдар көп қой. Мы-

салы,  орысша соболь  деген  терісі өте  бағалы,  қымбат  «тышқанды» 

қазақ  тілінің  сөздіктері  көбінесе  бұлғын  деп,  кейбіреуі  кіс,  ақкіс, 

ақтышқан деп көрсетіпті.

1987  жылғы  «Краткий  русско-казахский  словарь»-да  соболь  – 

бұлғын, горностай – ақкіс, ақтышқан, арыс. 10 томдық түсіндірме 

298

сөздік  «кіс  –  орман-тоғайларда  тіршілік  ететін,  терісі  бағалы  аң, 

бұлғын» деп береді (ҚТТС, 5-том). Демек, кіс пен бұлғын – бір аңның 

екі  түрлі  атауы  болып  шыққан.  Қазіргі  ноғай  тілінде  кіс  –  соболь. 

Қырғыз тіліндегі бұлғын сөзін тек эпос жырларында кездесетін сөз 

деп ескертеді де, орысша соболь деп береді: «Ақ көрпесү булғундай 

Арғымағы  дүлдүлдей»  деген  мысал  келтіріледі  (Киргизско-руский 

словарь. Под редакцией К.К. Юдахина. - М., 1965). Кіс, ақ кіс – гор-

ностай (Казахско-русский словарь. Алматы: Дайк-Пресс, 2001). Осы 

сөздікте бұлғын – соболь. Орыс тілінде біреуі – соболь, екіншісі – гор-

ностай деп аталатын терісі бағалы екеуі – екі түрлі аң. Собольдің терісі 

қоңыр, горностайдікі ақ болады деп көрсетілген (Словарь русского 

языка.  Под  редакцией  С.Н.Ожегова.  -  М.,  1952).  Татар  тілінде  кеш 

(оқылуы – кіш) – соболь. Зоолог маман С.Арзымбетов горностайдың 

қазақша ақ кіс, ақтышқан, арыс деп аталатынын көрсетеді. Ертедегі 

ата-бабаларымыз  тек  малшы,  егінші  ғана  емес,  аңшы  да  болған. 

Сондықтан  мал,  аң  терілерін  әдемі  өңдеп,  төсек  жабдығы  сияқты 

бұйымдарға  пайдаланғанын  ескі  өлең-  жырлардан  білеміз.  «Едіге» 

жырының Шоқан нұсқасында Едіге баласы – Нұралын туғанда, оны 

қара кіске бөлетті, қара кіс батар деп, бала кіске бөлетті дейді. 

Сондай-ақ  өкпелеп  кетіп  қалған  Едігеге  Тоқтамыс  хан  жіберген 

«парламентер» Кең  Жанбай қайт  дейді: «Хан  саған,  Жауырындары 

жақталы, Түйме бауы тартпалы Ал қара кіс тон береді, Үстіңе оны 

ки-сәна» дейді ғой. Демек, бұл жерде кіс – бағалы аң терісі. Біздіңше, 

«соболь», өйткені қара кіс, ал қара кіс дегендерге қарағанда, терісі 

қоңыр  аң  (бұлғынның  терісі  ақ  болады),  Кістің  иленген,  өңделген 

жұқа,  жұмсақ  терісіне  жаңа  туған  баланы  орау  –  әуелде  өмірде 

болған, кейін көркем образға айналған сөз үлгісі. Өте ертедегі баба-

ларымыз да аң, мал терілерін илеп өңдеп әртүрлі киімге жаратқанға 

ұқсайды.  Қазіргі  жамылғының  көрпе  деген  атауы  –  жаңа  туғай 

қозының иленген терісі ғой. XII ғасырдың соңы мен XIII ғасырдың 

I  жартысында  араб  жазуымен  сақталған  көне  түркі  ескерткішінде 

(ғылымда QBN деп көрсетілетін) көне түрікше берілген бір сөйлем 

бар,  оны  біз  қазіргі  жазуымызға  транскрипцияласақ:  «бу  тұл  тоны 

сучлуб үчун кейтім ас», орысша аудармасы – «вдовье платье с меня 

спало и я оделась в белый горностай» (ДТС. - Л., 1969. - С. 59) деген 

мысалды оқысақ, мұнда «жесір әйелдің киімін (белгілі мерзім өткен 

соң) тастағаннан кейін сәнді киімді (бұлғын терісін салған не теріден 

тігілген) кидім» деп тұр. Дәл осындай мысалды қазақ тіліндегі жыр-

лардан да табамыз. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» эпосында: Қозы мен 

Баян «бір жатыпты қара кіс жамылысып» дейді.

Кіс сөзі бұл күнде соболь деген аңды ғана емес, жергілікті жерде 

сусарды «кіс» деп атайды екен.

299

Сөйтіп, жырлардағы кіс сөзі – көненің көзі, келе-келе ал қара кіс 

тон беру, қара кіс жамылып бір жату, қара кіске бөлеу, бала кіске 

бөлеу  сияқты  поэтизмге  –  бейнелі  тұрақты  тіркестерге  айналған. 

Сөздің  қолданыстағы  көнелігін  сыртқы  тұлғасының  өзгеріп 

отыратындығы да көрсетеді. Мысалы, «Едіге» жырының Қ.Сәтбаев 

нұсқасында бұл атау кес деп берілген (жазылған). Кейбір жырларда 

кес түрінде де жазылған варианты бар. 

Қоллық.  «Едіге»  жырының  Шоқан,  Сәтбаев  нұсқаларында  бала 

Едігенің  досы  Аңғысын  оның  үйінің  тұсына  келіп,  айтқан  сөзінде: 

«Үстіндегі қамқа тон Төрде отырған билерге Қоллық шықпаққа бол-

са игі», – дейді. Қ.Сәтбаев нұсқасында жырдың дәл осы тұсы, яғни 

Аңғысын баланың Едігені қауіптен сақтандырып айтқан сөзі былай-

ша берілген: «Тақта отырған қамқа тон Төрде отырған билерге Қулық 

шақпай бұл сана».

Бұл  мәтінде  араб  жазуынан  қазіргі  жазуға  көшіргенде  бірнеше 

тұсының қате оқылғаны көрінеді. Қоллық тұлғасы қулуқ болып, болса 

игі деген сөздер бұл сана болып кеткен. Жоғарыда да айтқанымыздай, 

ескі  өлең-жырлардың  мәтінін  араб  жазуынан  латынға  немесе  осы 

күнгі  қазақ  жазуына  (кириллицаға)  көшіргенде  дұрыс  оқылмаған 

транскрипция айтарлықтай орын алған және бұл ағаттық жыр мәтінін 

түсінуде немесе жеке сөздерді тануда үлкен зиянын тигізеді. Бұл жер-

де келтірілген жыр жолдары екі нұсқада да түсініксіздеу, оның ішінде 

қоллық шықпақ немесе қулық шағу дегендер не? Қоллық сөзін қазақ, 

ноғай,  қарақалпақ,  түркімен  сөздіктерінен  таба  алмадық.  Белгілі 

түркітанушы  К.Мусаев  қоллық  сөзі  татар  тілінде  «жұмыс,  шаруа» 

деген мағынаны білдіреді дейді (К.Мусаев. Лексикология тюркских 

языков.  -  М.:  Наука,  1984).  Бірақ  «Едіге»  жырындағы  мәтінге  кел-

генде,  бұл  мағынаны  жанастыру  қиын:  Үстіндегі  қамқа  тон  төрде 

отырған билерге қалайша жұмыс (қоллық) болып шығады? Сондай-ақ 

қулық шағу деген де бұл мәтінде мүлде ешбір мағынаға жуыспайды. 

Мұны түсініксіз сөз деп Мелиоранский де көрсетпепті. Біз де әзірге 

«Едіге» жырындағы қоллық сөзінің түсіндірмесі мен түптөркінін таба 

алмадық.

Қосалықтау.  Өте  сирек  кездесетін  бұл  сөз  «Едіге»  жырынан 

көрінеді:  «Қосалықтап  отау  тіктірген...  Көшкенде  бартал  тарт- 

тырған».  Бұл  сөзге  П.М.Мелиоранский  де  түсінік  берген:  «ставя 

парами» деген болар дейді, яғни киіз үйлерді қатар тіктіру дегенді 

білдіретінін  айтады  және  бұл  тұлғаның  сөздіктерде  жоқ  екенін  де 

ескертеді.  Көшпелі  халықтардың  тұрмысында  киіз  үйлерді  қос-

қостап  тіктіру  салты  немесе  сәндіктің,  байлықтың  белгісі  болса 

керек.  Біз  проф.  Мелиоранскийдің  түсіндірмесін  қолдаймыз,  яғни 

қазіргі  қосарлау  сөзінің  ескі  варианты  деп  танимыз.  Кезінде,  сірә, 

300

қосалық  тұлғасы  зат  есім  де  болған  болар,  оған  етістік  тудыратын 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: