Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы
қару-жарақ, сауыт-сайман атаулары
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кескен
- Ала. Алаша ат. Ақта ат
- Кезеген. Созаған .
қару-жарақ, сауыт-сайман атаулары. Олардың ішінде жақ/жай сияқты қарапайым қарумен қатар мылтық, зеңбірек сияқты отты қарулардың да бүгінде көпшілік оқырманға бейтаныс, қолданыста жоқ сөздерді талдауға болады. Жақ (оны қазақтар садақ деп те атайды), оның «детальдары»: кіріс, адырна және оғы мен сауыттарының аталулары бүгінгі оқыр- мандарға біршама таныс, біріншіден, батырлар жырлары сияқты эпостарды мектептен бастап танып, оқып жүрген адамдар жай/жа,
екіншіден, жай тарту – бүгінгі спорттың бір түрі екендігі де бұл 252 саладағы сөздерді ескілік деп танытпайтын сияқты. Ал мылтық деген отты қарудың жалпылық атауы таныс болғанмен, оның қазақ қауымы XVIІ-ХІХ ғасырларда пайдаланған түрлерінің атаулары ескіліктер қатарына жатады. Жоғарыда айтылды, бүгінгі ғылыми еңбектер мен көркем әдебиеттен мылтықтың қозыкөш, күлдірмамай/ құлдырмамай, шамғал/самқал, жекеауыз, бірауыз, қандыауыз, желдіауыз, шиті, берен деген түрлері болғанын біле аламыз. Әрине, олардың әрқайсысының құрылымын, қасиетін (сын, сапасын) дәл түгел айтып бере алмауымыз мүмкін. Дегенмен кейбіреулерінің өзгелер берген түсіндірмелерін келтіруге болады. Жезайыр. «Қазақтың батырлар жыры» деп аталатын үлкенді- кішілі жыр үлгілерінде ұрыс-соғыс, шабуыл-шайқастар суреттелетіні мәлім. Демек, бұларда ертеректе қолданылған қару-жарақ, сауыт- сайман, құрал-жабдық, қорған-пана атаулары мен ұрыс-соғыс семан- тикасын қамтитын қимыл-әрекет, сын-сипат атаулары – етістіктер, сын есім мен үстеу едәуір мол болған. Олардың көпшілігі – бұл күнде ұмыт бола бастаған немесе мүлде ұмыт болған сөздер. Мысалы, ба- тырлар жырлары мен тарихи көркем шығармаларда кездесетін отты қарудың, айталық, мылтықтың қозыкөш, күлдірмамай/құлдырмамай,
түр-түсін, кімдер жасайтынын арнайы зерттеу еңбектерінде айты- лып жүрген болар. Мысалы, Шоқан Уәлиханов: «күлдірмамай деп аталатын мылтықты қазақтар өздері жасайды, оны құлдырмамай деп те атайды, сөз түбірі – құлдырау», – дейді (Ч.Ч.Валиханов, 1-т., 460- бет), ал шамғалды (самқалды) «ұзын, ауыр мылтық» деп түсіндіреді (сонда). Сондай-ақ қара мылтық – ружье без насечки. Қозыкөш – самқалдың бейнелі атауы. Тіпті кейініректе жиналған жырларда, мы- салы, Ә.Диваев нұсқасындағы «Едіге» жырында орыс тілінен ауысқан
ордың түбінде жатып [Едіге оны] бердеңкемен қақ жүректен басып кеп қалады» (Едіге батыр, 1996, 129-бет). Бердеңке сөзі де бүгінгі жас ұрпаққа түсініксіз, ескірген атаудың бірінен саналады. Топ. Орта ғасырлардағы ұрыс-соғыстарда түркі, монғол әскер- лері мылтықпен қатар зеңбірек сияқты отты қаруларды да пайда- ланғанын эпостық жырлар мен жыраулар шығармаларының тілі көрсетеді. Топ деп түркі, ноғай тілдерінде зеңбіректі атайды, яғни зеңбірекпен топ сөздері – варианттар, сондықтан топ-зеңбірек деп қатар да қолданылған: «Керней-сырнай тарттырып, топ-зеңбірек арттырып» (Алпамыс, 1957, 51). «Қалмақтар келіп топ атты» (Қамбар, 1957, 30). 253 Топ атауы жеке де келеді: Әскерге топ арттырып, керней қойды (Қамбар). Күнделікті тұрмыста болсын, үлкенді-кішілі кикілжің ұрыс- төбелесте не ұрыс-шайқаста болсын қолдануға болатын қарапайым қару ретіндегі құралдар да болған. Солардың бірі – келте/келтек сөздері.
Жан басына тоғайдан Кесіп алды бір келте («Қобыланды батыр»). Қолына ұстап бір келтек, Айқайлайды жерді өртеп («Қамбар батыр»). Бұл сөздің «қару» мағынасы мәнмәтіннен де, сөз семантикасы- нан да аңғарылады: «қолға ұстайтындай шағын (келте) етіп кесіп алған ағаш бұтағы». Келте (қысқа) сын ссіміне зат есім тудыратын -к жұрнағы жалғанып келтек болып қолданылуы дұрысы болса керек. Өлең шартына (ұйқас, өлшем деген сияқты) қарай келте варианты да қолданыла берген. Себіл де – ескірген сөз. Оны Ә.Марғұлан қару-жарақтың аты деп түсіндіреді, бірақ қандай қару екені айтылмайды (Ә.Марғұлан. Көкетайдың ертегісі. - Алматы: Жазушы, 1973. - 73-бет).
Шауып келіп Қараман Безеу тісті кертартар, Тас төбеге салады («Ер Қосай»). Кертартар – кәдімгі шоқпар емес, арнайы жасалған тістері бар шоқпардың түрі деп түсіну керек шығар. Кескен дегенді Л.Будагов «род булавы» (шоқпардың бірі түрі) деп түсіндіреді (Л.Будагов, 128-бет). Сота – сойыл сияқты ағаш қарудың мойынға асып жүретін бір түрі болса керек. Бара-бара балалар Ойынды болды қоюы. Ерегеспеді ол және Тиеді деп сота, сойылы. Мойындағы сотамен Әрқайсысын бір салды («Алпамыс»). Лексикалық ескіліктердің және үлкен тобы – батырлар мен
кездесетіндері: ала, алаша ат, бедеу, бедеу ат, тобышақ т.б. Ала. Алаша ат. Ақта ат. Қазақтың батырлар жырларында жылқы малына қатысты ала сөзі өте жиі кездеседі: 254 Мінгенде аты ала-ды, Қылшық жүнді қара-ды («Қобыланды батыр»). Ерлер мінер алаға, Қас батыр шабар қалаға («Алпамыс батыр»). Мінген аты ала-ды, Алаға тоқым салады («Қамбар батыр»). Ала сөзінің осы күнгі түр-түске қатысты сындық мағыналары түсінікті. Ал оның жылқы ішінде «көрнекті жүйрік ат» деген мағынадағы қолданысы бұл күнде актив емес, бұл мағынадағы ала сөзі түсіндірме сөздіктерде көне деген белгімен берілген. Сірә, ала – тек қана көрнекті, жүйрік ат емес, азбан дегеннің синонимі бо- лар. Ал азбан – ақтатылған (піштірілген) еркек мал, орысша мерин деп аталады, мерин – монғол тілінен келген, мерин сөзінің қалмақ тіліндегі мағынасы «ақтатылған (тарттырылған) айғыр» (Толковый словарь русского языка. Под редакцией Д.Н.Ушакова. - Т. І-ІV. - М., 1935-1940). Ала деп жылқы малының азбанын атаса, азбан – жай ғана піштірілген еркек мал емес, үйірге түсіп жүрген, яғни әбден есейіп күш жиған жануардың ақтатылған кездегісі, ол «ертеңнен шапса – кешке озған, ылдидан шапса – төске озған томаға көзді қасқа аз-
ат. Демек, ала мен азбан – синонимдер екен. Қазақ жырларында ала варианты жиірек кездесетіндігінің бір себебі ала – тек жылқы малының азбаны, ал азбан деп қой, түйе малына қарата да айтылады. Ала – қазақ жырларында мықтылықтың символы. Осыған қарағанда, ала және осымен түбірлес алаша (ат) көрсетілген мағынада түркі тілдерінің қыпшақ тобына тән болса керек. Татар тілінде алаша (ме- рин) варианты тіркелген. Қазақтың ертедегі өлең-жырларында алаша тұлғасы бар. Бірақ қазақ жырларында алаша, алаша ат варианттары ала сөзіне қарағанда, сирек кездеседі. «Ер Тарғын» жырында қалмақтың «алты құлаш ала аты» алаша ат деп жырланады: Тарғын батыр: «Алаша
кезейді. Мүмкін, бұл жерде ала дегеннен гөрі өлең өлшемі үшін алаша варианты дұрыс келіп тұрған болар, өйткені ала мен алаша тепе-тең қатар түземейді: «батырлар мінген ала-ды» («батырлар мінген алаша» демейді) немесе жылқы ішінде алашамын деген жол- дарды кездестірмейміз, өйткені, біріншіден, алаша – үш буынды сөз, өлең өлшеміне тура келмейді, екіншіден, мықтылықтың симво- лы ретінде алаша, азбан, ақта синонимдері емес, тек ала варианты қалыптасқанға ұқсайды. Алпамыстың астындағы аты Шұбар ала деп аталады:
255 Жалынады жас бала Астында Шұбар алаға («Алпамыс батыр»). Бұл сөздердің тағы бір синонимдік қатары бар. Ол – ақта, ақта ат. Мұны XVI ғасырдағы қазақ жазбасының ескерткіші тарақ таңбалы жалайыр руының биі – Қадырғали Қосымұлының «Жами’ат- тауарих» атты шежіресінен табамыз: «Ечкілі оғлы Хасан Едіге би нің
ол – атбегі дегеннің варианты. Қазіргі қазақ тілі үшін бұл да – ескі сөз. Ақта сөзі Атырау, Маңғыстау өлкелерінде диалектизм ретінде көрсетілген мағынада сақталған. Сөйтіп, азбан сөзінің синонимі ала сөзі қазақтың ертеректегі әдеби тілінде мықты, жүйрік жылқының атауы болып, поэтикалық бірлікке айналған, сондықтан батыр өзінің батырлығын танытқысы келгенде, «жылқы ішінде аламын» дейді немесе «мінгенде атым ала- ды» деп бейнелейді.
сияқты көрінеді. Өйткені бүгінде біз бедеу деген сөздің қазіргі бір мағынасын ғана білеміз де оған сай келмейтін қолданыстарды кейде осындай бірліктерді сөздікке енгізген зерттеушілерді «масқаралап», кекеп-мұқап сынап жатамыз. Ал қазақтың орасан бай, ғаламат көрікті тілі бар ескі жырларын, әсіресе атақты батырлардың атымен келетін эпостық шығармаларды оқыған, оның сөз кестесіне бір сәт назар аударған зерделі адам бұлайша жаңылыспас болар еді. Қазақтың ба- тырлар жырларының барлығында дерлік бедеу ат, наз бедеу, бедеу-
Астыңдағы алтын тақ, Белдеудегі бедеу ат, Я менікі, я сенікі, – деп Алпамыс батыр қалмақ ханына сес көрсетеді. Бектер мінген бедеу ат Темірменен тағалар (Қамбар батыр). Айналайын Тарланым, Бектер мінген бедеудей («Ер Тарғын»). Ылғасыз болсын бедеу деп, Қулықтың сүтін еміздім («Қобыланды батыр»).
Адамның болмас естісі-ай, Қайда кетіп барасың, Қарағымның ешкісі-ай (Алпамыс батыр). Бедеу ат тіркесінің қолданыста болғанын бұдан жарты ғасырдай бұрын акад. І.Кеңесбаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты 256 еңбегінде нақты мысалымен көрсеткен болатын. Оның мағынасын «жүйрік ат» деп түсіндірген-ді. Және бұл тіркес бедеу бие, бедеу болу,
еді.
Ноғай тілінде бедеу жүйрік ат, ал «құлындамайтын, қысыр» деген мағынада бөде, бөдеу сөздері бар деп көрсетеді (Қазіргі ноғай-орыс тілінің сөздігі). К.К.Юдахин қырғыз тіліндегі бедөө сөзін «скаковой конь» (жүйрік ат) деп аудара отырып, «бұл сөз араб тілінен келген» деп көрсетеді. Қырғыз тілінде де мысал фольклорлық шығармадан келтірілген. Бедеу ат әзірбайжан тілінде де бар, ол арабы ат, яғни бәдәуилер (бедуиндер) шығарған, араб тұқымдас жылқы тұқымы деген де түсінік-танымдар бар. Қазақтың ескі өлең-жырларында мұндай жылқыны арабы ат деп атайды: Алаштан байтақ озбаса, Арабыдан ат сайлап мінбен-ді. Алп, алп, алп басқан, Арабы торым өзіңсің (Шалкиіз). Ал бедеу – араб сөзі болса, ол «жүйрік (ат)» мағынасында парсы мен түркі тілдерінде арабтан келген болып шығады.
қазақ тілдерінің білгір маманы Ислам Жеменей (Парсыша-қазақша және қазақша-парсыша сөздік. - Алматы: Санат, 1994. - 221-бет).
ат қана емес, тіпті бәйгі аты да емес, көбінесе хандар, бектер, батыр- лар мінетін сұлу, мықты ат, бағалы жылқы: Жібектей жалын төгілтіп, Ерні төмен салынған, Құйрығы гүлдей малынған. Күдері бел, күпшек сан
Темірменен тағалар («Қамбар батыр»). Наз бедеу деген тіркес – қазақ жырларында тұрақты поэтизм, мұнда наз – парсы сөзі, мағынасы – «грациозный». Демек, наз бедеу – сұлу ат. Қарағай менен бітер тал, Кімге келмес керімсал,
Бұлар ертедегі ноғайлы дәуірінен келе жатқан қолданыс болса керек. «Қарайдар мен Қызылгүл» деген ноғай жырының қазақша аудар- масында:
257 Бір бедеу ат мінгенім, Аруымды іздерге, – деген жолдар бар (Қарайдар мен Қызылгүл, 48-бет). Жыр мәтіні аударма болғанмен, ноғай тілі мен қазақ тілінің ұқсастығына қарай көп қолданыстар (жыр жолдары) түпнұсқадан сақталған деуге болады. Осы жырда: «бедеуден бедеу сайлап ат мінген» деген өлең жолдары да бар. Бедеу (ат) сөзінің «жүйрік ат,
сақталғанын Мұрат Мөңкеұлы (XIX ғ.), Ақан сері (XIX ғ.) сияқты ақындардан да көреміз: Құйрығы гүлдей малынған, Күдері бел, күпшек сан
Шапса да қанша жүйрік, бедеу озар (Ақан сері). Қайткен күнде де қазақ тілінде бедеу ат тіркесі де, жылқы малы- ның еркегіне қатысты жеке айтылатын бедеу атауы да бар екендігі даусыз.
ұрпақ бермейтін қысыр жылқы малы» деген мағынада қолданылған түркінің (қазақтың) өз сөзі ме? «Бұл күнде Қызылорда, Арал, Атырау, Маңғыстау қазақтары бедеу ат деп түрікменнің жүйрік жылқысының тұқымынан шыққан атты атайды», – деп көрсетеді диалектолог ма- мандар (ҚТАС, 136-б.) Бұл күнде бедеу сөзі әйел затына және ұрғашы мал баласына айтылатындықтан, кейбір сыншылардың бедеу ат деген болмайды деп тіл мамандарын сынауы – мүлде қате, сауатсыздық.
себебі, біріншіден, оның ауыз әдебиеті үлгілері мен ілгергі ғасырларда жасап өткен ақын-жыраулар тілінде жиі қолданылатындығы, екін- шіден, бейнелі поэтизмге айналған тұрақты тіркес болып қалып- тасқандығы. Ал, жоғарыда айтылды, лексикалық ескіліктер сақталған орындардың бірі – бейнелі тұрақты тіркестер. Тобышақ. «Едіге» жырында: Торылы жылқы тобышақ, Топтап жиып алар-ды, – деген жолдар бар.
білдіреді (К.К.Юдахин, 740), бұл сөздің қырғызша түсіндірмесі – «тобурчақ – чоң жақшы ат, соғушқа минүүгө жаракту ат». Тобышақ сөзі қазіргі қазақ, қарақалпақ тілдерінің сөздіктеріне енбегенмен, ерте кездерде қолданылғаны даусыз. Қазақ тілінің аймақтық сөздігінің көрсетуі бойынша тобышақ/тобыршақ – Жамбыл, Шу өңірлерінде, Қытай қазақтары тілінде «жылқының жүйрігі, таза арғымақтың бір
258 түрі» «(Айғыр салсақ қазанат, содан туар тобышақ»). Тобыршақ тұлғасындағы р дыбысы түсіріліп, тобышақ болып жұмсалуы – заңды құбылыс: р дыбысы түркі тілдерінде әлсіз, сусымалы дыбыстардың бірі екендігі белгілі. Жылқы малына келгенде, бұл кезде ұмыт болған не ұмытыла бастаған эпитеттер, теңеулер, қимыл атаулары қазақ тілінің ертеректегі өлең-жырларында едәуір мол екендігін көрсететін фактілердің бірі – торылы жылқы тобышақ сияқты тіркестер деп ойлаймыз. Батырлар жырларының негізгі тақырыбы ұрыс-соғыс болған- дықтан, осы ұрыс-шайқастарда қолға түсетін тұтқындар мен олардың өздерін және «бедеу аттарын» қамайтын орындардың атауларының біразы көне сөздер мен ескірген бірліктер болып келеді. Бұл күнде
жырларда тұтқынға түскендер жетім және жесір деп аталған. Бұл екі сөздің қазіргі қолданыстағы мағыналары түсінікті: жетім – «әке-шешесі жоқ бала, жесір – «ері (күйеуі) өлген әйел». XV-XIX ғасырларда жетім мен жесір сөздерінің бұл көрсетілген мағы- наларынан басқа мағыналары да болған: жетім – «тұтқынға түскен, еркінен айрылған, құлдыққа жегетін адам». Шоқан Уәлиханов: «Қазақтар құлдарды екіге бөлген: соғыста қолға түскен құлды олжаласқан құл немесе жесір деп, ал сатып алған немесе өзге жолмен (соғыста емес) келген құлды жетім деп атаған дейді (Ч.Ч.Валиханов Собрание сочинений в 5-томах. - Т.I, - 1961. - С.127). Мұны қазақтың эпостық жырларындағы қолданысы дәлелдейді. «Қобыланды» жы- рында қалмақтың ханы Көбікті қызына: Екі пәнде әкелдім, Берсем сені күйеуге Бас жетімің еткендей, – дейді. Мұндағы екі пәнде деп тұрғаны – қапыда (ұйықтап жатқанда) қолға түскен батырлар – Қобыланды мен Қараман. Көбікті қызына сені күйеуге бергенде осы екеуін құл етіп, яғни бас жетім етіп беремін дейді.
Ертедегі қазақ салтында ұзатылған қызға зат-мал-мүлік жасаудан басқа малшы-жалшы, күтушілерді қоса беретін салт дәстүрі болғаны белгілі. Мысалы: Қырық құл мен қырық күң Қосып берді қызына («Қобыланды батыр»). «Қыз Жібек» жырында Жібекті іздеп келіп, қалмақ ханынан жеңіп алған Сансызбайға қайын жұрты «Сексен нарды толтырып жасау ар- тып, Бес жетім, алтын отау берді» дейді. Мұндағы бес (әлде бас?) жетім – ұзатылған Жібектің жасауына қосып берген құл, күң сияқты күтушілер. 259 Жетім сөзінің «тұтқын» мағынасын күні кеше (XIX ғасырдың I жартысында) өткен Махамбет ақыннан да табамыз. Махамбет көтеріліс жеңілгеннен кейін Баймағамбет сұлтанның алдына келу- ге мәжбүр болады. Ол өзін Баймағамбет сұлтанның қолына түскен тұтқын, бірақ ұрыс-шайқаста қолға түскен емес, өз аяғымен өзі келіп түскен тұтқын деп атайды: Ұрмай-соқпай келтірген, Арманың бар ма Құдайға Мынау Махамбет сында жетімді-ай, – дейді. Мұндағы жетім сөзінің ертедегі тағы бір мағынасын білмеген баспагерлер (редактор, корректорлар) бұл сөзді тырнақшаға алып жазып келеді. Бұл өлең жолдарындағы жетім – әке-шешесі (қорғаушысы, қолдаушысы) жоқ Махамбетпін деген сөз емес, өзі де ашып айтқандай, «ұрмай-соқпай» қолға түскен тұтқынмын деп тұр, демек, тырнақшасыз жазылуы керек.
болған: бірі – «соғыста қолға түскен тұтқын», екіншісі – «қалыңмалы төленген әйел заты» (оның ішінде ұзатылмаған қыз да). Жесір сөзінің бұл мағынасы XX ғасырдың басына дейін, әсіресе «жер дауы, жесір дауы» сияқты дау-дамай, сот істері жүріп тұрған кезде де сақталған.
ескерткіштері тілінде жиі кездеседі. Бұл мағынада сирек болса да, қазақ жырларында да орын алған тұстары бар. Мәселен, «Айман- Шолпанда» (XIX ғ.) Көтібар батыр Маман ауылын шауып алғанда оның екі қызы – Айман мен Шолпан: «Жесірді қолға түскен аясын ба, Қорқады кетеміз деп нарға мініп». Көтібардың ерке тоқалы – Теңге «жесірді жұрт мақтаған көрейін деп» Айман қыздың алдынан шығады. Бұл жырда қолға түскен деген анықтауыш жесір сөзінің «тұтқын» деген семантикасын меңзеп тұрғанмен, Айман сияқты бай қызының бойжеткенше айттырылмай, басы бос болуы мүмкін емес, демек, қалыңмалы төленген қалыңдық кезінде қолға түсіп отыр. Осы жерде қазақ тіліндегі жесір сөзінің 3-мағынасы және болғаны байқалады. Ол – айттырылған, әсіресе қалыңы берілген қыз, «тұтқын», болашақ күйеуінің «меншігіндегі» адам. Күні кеше- ге дейін орын алып келген «жесір дауы» әрдайым күйеуі өлген тұл (жесір әйел) туралы ғана емес, айттырылған, көбінесе қалыңмалы төленген, құдалар «құйрық-бауыр жескен» қалыңдыққа қатысты дау болғандығы белгілі. Жетім, жесір сөздерінің қазіргі мағынасы да ертедегі өлең- жырларда сақталған. Махамбет ақын (XIX ғасырдың I жартысы): 260 «Жетімдерге жем бердім, Жесірлерге жер бердім» дегенде жетім де, жесір де – осы күнгі мағынада келіп тұр. Қолға түскен тұтқындарды қамайтын орын негізінен зындан болғаны белгілі. Бұл – қазірде де түсінікті сөз. Ол – жерді тереңдетіп қазылған шұңқыр. Бұрын асыл бұйымдарды немесе керек заттарды сақтау үшін қазылған орды қандақ деп атаған. Бұл – парсы сөзі, түбірі
Қазыналы қандағы Есепсіз түрі мол еді («Алпамыс батыр»).
түрі – зындан. Патшаның сол күнде Қазулы оры бар еді, Қуанып халқы жүгіріп,
Домалатып баланы Зынданға әкеп тастады («Алпамыс батыр»). Бұл жыр жолдарында қандақ – қазулы ор, ал оның адам қамауға арналған тұсы зындан деп аталатыны байқалып тұр. Қолға түскен батырдың өзін ғана емес, астына мінген атын да қамауда ұстайтын болған (жақсы атты жаудікі деп қоя беру, өлтіріп тастау – жылқы малының қадірін білетін түркі-монғол халықтарында болмайтын салт, сондықтан оларды қамайтын жайдың арнаулы атау- лары болған. Солардың бірі – әлек сөзі). Әлек. Қобыланды батыр жырында: Баланы тастап зынданға, Шұбарды салды әлекке, – дейді. Бұл сөздің мағынасын келесі жолдар түсіндіре түседі: Темір үйді салдырды,
Шұбар атты кіргізіп. Бұл – түркі тілдеріне араб тілінен ертеректе енген сөздердің бірі болар. Араб тіліндегі әлек түркі тілдеріне бірнеше мағына беретін болып қалыптасқанға ұқсайды. Қазақ тілінде бұл күнде әлек сөзі «әбігер, әуре» және «азап» мағыналарында қолданылатын болса, ноғай тілінде әлек сөзі – «өлім, қаза». Кірме сөздің семантикалық қозғалысын о баста «азап, әуре», одан «өлім, қаза», одан «азап шектіретін, қазаға ұшырататын орын» (темір тор, темір үй) болып жұмсалған деуге болады. Бұл жердегі әлекке салу етістігі қазіргі қолданыстағыдай «әуреге салу, әбігерлеу» дегенді емес, «қоршауға әкеліп салу, темір үйге кіргізу» деген мағынада келген, бұл сөз қазақ 261 тілінде «азаптайтын темір тор, темір үй» мағынасында кездеседі. Өте сирек қолданылған ескіліктің бірі. Түсіндірме сөздіктерде әлек сөзінің біз көрсетіп отырған мағынасы берілмеген. «Темір тор» мағынасындағы әлек сөзі ескі жырлардың өзінде де сирек кездеседі. Алпамыстың Байшұбары сияқты өте күшті асау жылқы болмаса, жалпы ат атаулыны темір торға қамамай-ақ ұстауға болатыны белгілі, сондықтан ат қамайтын «түрмелерді» қазақтар біле бермеуі де мүмкін. Тұтқын болғаннан кейін оны босанып қашып кетпейтіндей етіп ұстайтын амал-шаралардың болатыны белгілі. Қазақ қауымында бұларды атайтын сөздер де ескіліктер қатарынан табылады. Олар да мағыналары күңгірт тартқан, бұл күнде қолданыстан ығысқан сөздер болып келеді. Солардың бірі – ақбұрғы. Ақбұрғы. Тұтқынның мойнына салынатын кісен. Ақбұрғылап мойнына кісен салып, Апарып темір үйге бөлек бағар («Арқалық батыр»). Ақбұрғы, сірә, ағаштан жасалатын болу керек. «Арқалық батыр» жырының екінші бір жерінде: «Ақ кісен, қол – шеге, мойнында – ағаш» деген жолдар бар. 2006 жылға дейінгі сөздіктерде бұл атау тіркелмеген. 2006 жылғы қазақ әдеби тілінің 15 томдық түсіндірме сөздігіне біз қостық. Ақбұрғы қазақтың ертеректегі өмірін суреттеген өлең-жырлырда ғана сақталған. Сыртқы жаулармен жер үшін, елдік үшін соғысып өткен қазақ халқының тілінде ұрыс-шайқас кезінде тұтқынға түсу не тұтқын алу сияқты қарекеттерге қатысты сөздер мен тіркестер аз болмаған. Соңғы ғасырларда (XIX-XX) ұмыт болған бұл сөздер өлең-жырларда сақталған ескіліктердің бірі саналады. «Алпамыс батыр» жырында қолжіп, бәзір деген сөздер – аяқ-қолды байлайтын тұсаулар атауы бар: Бір шіренгенде ақырын Үзілді қолжіп танабы. Босанған соң екі қол Аяқтың бәзірін алады. Бұлар да қазақ, қырғыз сөздіктерінде тіркелмеген. Қолжіпті құрамындағы сөздердің жеке мағыналарына қарап түсінуге болады: қолжіп – қолды байлайтын жіп, ал бәзір-ді әзірге таба алмадық. Алаулау. Ұзақ тарих жолында елін, жерін, ата мекенін қорғап не жаңа қоныстарды іздеп ұрыс-соғыспен өмірі ат үстінде өткен бабаларымыздың тілінде, оның әсемдік әлемі өлең-жырларында, әсіресе ерлік эпостарында ұрыс-соғысқа қатысты сөздер аз болмаған сияқты. Осы күнгі соғыс деген атауға қатысы бар алаулау, тоғыс/
262 Тәңір оңғарса жолымды, Алаулаған қалмақтан Кегімді барып алармын, – дейді Қобыланды батыр. Күні кешегі Махамбеттің өзі: Алты күндей алаулап, Он екі күндей ой ойлап, – деп толғайды. Бұл мысалдардағы алаулау – «соғысу, ұрысқа шығу». Сәл ілгеріректегі мектеп оқулығында батырлар жырлары мен Махамбет өлеңінде кездесетін алаулау етістігі «күйіп-жану» деп түсіндіріліпті. Әрине, бұл – мүлде қате түсінік.
Тоқсан баулы ақ көбе Тоғысқан жерде кигенмін, – деген жолдардағы тоғысу етістігі қазақ тілінде бұл күнде осы жердегі мағынасында қолданылмайды. Тоғысу сөзінің мұндағы мағынасы – «соғысу, ұрыста айқасу». Сөз түбірі – тоқы (тоқу) етістігі көне түркі тілдерінде «сражение» («ұрысу, соғысу»). Бұл етістік XVI ғасырдағы қазақ мәдениетінің жаз- ба ескерткіші – Қадырғали бидің «Жами’ ат-тауарих» атты еңбегінде жиі қолданылған. Бұл сөз көне түркі тілдерінде «бить, ударять, стучать» мағынасын білдірген. Бүгінгі қазақ тіліндегі тоқайласу, тоқылдақ (құс), тоқпақ (құрал) сөздерінің семантикасы осы көне тоқы- (тоқу) етістігіне алып барады. Тоқуш/тоғысу тұлғаларының бір қатарда тұруы – кәнігі құбылыс. Бұл көне сөз осы мағынада қазақтың өзге жырларында да кездеседі: Қыз Назымға таласып, Екі батыр соғысты. Бұлт шайнап, мұз бүркіп Үркер мен айдай тоғысты («Қамбар батыр), – дегенде де Үркер мен Айдың бір қатарға келіп, айқасуына теңеп айтылған «соғысу» мағынасында келіп тұр.
раптан келіп бір-бірімен түйісу, тоқайласу; 2) бірге жиналу, бас қосу, кездесу» (ҚТТС. - 9-т., 1986, 157-бет). Қадырғали бидің «Жылнамасынан» тоқушмақ (тоғысу) етістігін кездестіреміз: «[Чингиз хан] ол йыл Бұйрұқ ханға тоқушмаққа ат- ланды». Тоқыс, тоқысу/тоғыс/тоғысу тұлғалары осы көрсетілген мағынада сирек болса да, қазақ жырларында да бар: Бас боп өзі Қараман Қыздырды қырғын соғысты. Екі жақтың әскері Жігермен қайта тоғысты («Төрехан батыр»). 263 Тоғысу етістігі – бетпе-бет келу деген мағынада қазақ жырларын- да бейнелі қолданыс: Тоғалай салды соғысты, Қызылқұмның ішінде Екі батыр тоғысты («Едіге», Мұрын жырау нұсқасы). Екі батыр соғысты, Бұлт шайнап, мұз бүркіп, Үркер мен айдай тоғысты («Қамбар батыр»). Бұл жерде тоғысу – «бетпе-бет келу, қарсы келу» деген поэтика- лық сөз үлгісі. Қазіргі қазақ тілінде «соғыс» мағынасындағы тоғыс зат есімі сөздіктерде тіркелмепті, демек, жоқ. Ал тоғысу етістігі бұл күнде: «1) әр тараптан келіп бір-бірімен түйісу, тоқайласу; 2) бір жер- ге жиналу, бас қосу, кездесу» деп түсіндіріледі (ҚТТС. - 9-т., 1986). Сөйтіп, алау, тоғыс және осылардан жасалған алаулау, тоғысу етістіктерін қазіргі нормадағы соғыс, соғысу сөздерінің ескі эквиваленттері деп тану керек. Бір қызығы – қазіргі ноғай тілінде соғыс/соғысу сөздері – кітаби сөз, ал «соғыс» мағынасында әдеби нормада қауға сөзі қолданылады екен (Ногайско-русский словарь. - М., 1963), соғыс варианты «төбелесу, жағаласу, ұрысу» дегенді білдіреді. Сан ғасырлар бойы елін, жерін қорғау, тілін, әдет-ғұрпын сақтап қалу жолында өмірін ат үстінде ұрыс-соғыста өткізген қазақ халқының сөздік қазынасында «соғысу, ұрысу, айқасу» мағынасында қолданылып келген синоним- дер қатары едәуір. Солардың бірі – ескірген тоғысу сөзі болса, осы қатардағы ойнау етістігі де семантикалық ескіліктердің бірінен сана- лады:
Екпіні қатты жас бала Құлдарменен ойнады («Ер Сайын»). Бұл жердегі ойнау сөзінің мағынасы – «айқасу, соғысу», мұны осы жырдың келесі жолдары дәлелдей түседі: Өзгесін қырып салды да, Отызын жаяу айдады. Әрине, бұл жердегі ойнау – балалардың ойнауы емес, нағыз соғысу, ұрысу. Жаугершілік тақырыбына жататын ескі сөздердің тағы біреуі
кездесетін ескі сөз. Бұл сөз әсіресе жергілікті ерекшелік ретінде жақсы сақталған. Қазақстан мен Ресей жерінің 6 өңірінде 6 түрлі мағынада қолданылатын диалектизм болып тіркелген. Атырау, Маңғыстау, Орынбор өңірлерінде «олжа, пайда, табыс», Түрікмен, Қарақалпақ, Түркия қазақтары мен Маңғыстау өңірі тұрғындарының тілінде 264 кәденің атауы (күйеу келгенде қыз жеңгелері алатын сыйлық), Семей, Шұбартау тұрғындары қалыңмалды алапа деп атайды екен, ал Жам- был, Шу өңірінде «адамгершілік» деген дерексіз (абстракты) ұғымды осы тұлғамен атаса керек, Қарақалпақ жеріндегі қазақтар тойларда берілетін ақшаны түйген орамалды алапа деп атайды. Ресей қазақтары (Саратов облысы) жалақыны алапа дейтіні көрсетілген (Қазақ тілінің аймақтық сөздігі. - Алматы: Арыс, 2005). Бұларда «адамгершілік» мағынасынан басқаларының барлығында да алапа сөзінің о ба- ста (мүмкін, тіпті әріде) «олжа», көбінесе соғыста түскен олжа, одан барып кәдеге қатысты олжа, сый-сыралғы, бұдан барып қызға берілетін қалыңмал (ол да – еңбексіз келетін олжа ғой), сөз мағынасы қозғалысының ең соңғы кезеңінде «жалақы» (маңдай терімен келген «олжа») сияқты семантикасы бары байқалады. Ал қазіргі қазақ әдеби тілінің ең соңғы (2006 жылғы) түсіндірме сөздігінде бұл сөздің 4 түрлі мағынада келетіні көрсетіледі, олардың да семантикалық өзегі – «пайда, табыс, олжа». Алапа сөзінің ең ертедегі мағынасы тұрақты әскерге мемлекет тарапынан жиналатын азық-түлік салығы болса керек (Қазақ энциклопедиясы). Алапа сөзінің түптөркінін монғол тіліндегі алба(н) сөзінен іздеу керек сияқты. Алба(н) сөзінің монғол тіліндегі көне бір мағынасы – повинность, натуральная или денеж- ная (Монгольско-русский словарь. - М., 1957, 29-бет). Қазақ халқын құраған найман, қоңырат сияқты ірі тайпаларының Шыңғыс импери- ясына дейінгі де, кезіндегі де, кейінгі де әскери-соғыс іс-қимылдары, салт-дәстүрлері, қару-жарақтары, әлеуметтік құрылым-тәртіптері монғолдармен іліктес, қатарлас, аралас болғаны мәлім. Сондықтан түрікше алапа сөзі мен монғолша алба сөздері түбірлес болар деп топшылауға мүмкіндік бар. Ал біз бұрынырақ жүргізген ізденістерімізде («Сөздер сөйлейді», 2004) Бұхар жыраудың (XVIII ғ.) Шоқан Уәлиханов жазып алған жырындағы: Қырық сан қара қалмақты Жарлығына қаратқан,
Арпалап атты қунатқан, – деген жыр жолдарын Шоқан жазбаларын жариялағанда акад. Ә.Марғұлан мен Д.Кармышевалар бұл жолдар- ды: «окружая себя ореолом величия» – «айналасына ұлықтық нұрын шашқан» деп орыс тіліне аударғанына сүйеніп, алапасын арттырып тіркесі «беделін арттырып» деген екінші бір мағынасы болар деп жорамалдап едік («Сөздер сөйлейді», 2-басылымы, 1994 ж.). Демек, бұл жерде Бұхар жырын аударушылар да, біз де жаңылысқан екенбіз, өйткені Бұхардың «алапасын арттырып, арпалап атты қунатқан»
265 дегені – әскерге жинайтын алым-салығын арттырып, әскер атта- рын қунатты (мықты, қунақы етті) деп тұрғаны байқалады. Демек, мұндаға алапа-ның мағынасы ең алғашқысы – «әскердің күш-қуатын көтеретін алым-салық». Кейінгі ғасырларда осы қарекеттің жойыла бастағанына байланысты бұл сөз де енді «соғыста түскен олжа, та- быс» дегенді атай бастаса керек және әрі қарай сөздің семантикалық өрісі түрленіп, әр өңірде әртүрлі (бірақ түпкі семасы мағыналық реңк, өзегі сақталып) мағынаны беріп кеткені байқалады.
нылмайды (тарихи шығармалар мен тарихқа қатысты ғылыми- танымдық еңбектерде болмаса). Эпостық жырлар мен XV-XVI ғасырлардағы ноғайлы-қазақ жырауларының тілінде бүгінгі қолданыста жоқ, көпшілік оқырман бірден түсіне алмайтын бірқатар сөздер кездеседі. Оларды жоғарыда атаған тақырыптарға жатқыза алмаймыз, олар жеке зат атаулары, бірен-сараны аң-құс атаулары, сын-сипатты көрсететін сөздер және іс-қимыл атаулары болып келеді. Бұларды да ескірген, көнерген сөздердің қатарында талдауға болады. Күспен. Бұл сөз XVI ғасыр жырауы Шалкиіздің жырында кездеседі. Ол әміршісі (хан иесі) Би Темірді қажы сапарынан тоқ- татуға айтқан жырында: Қара бас күспен шалдырып, Көк теңіздің үстінде Көтеріп желкен аштырып, Уа, хан ием, жүк тиеттің кемеге, – дейді. Түркімен тілінде кесәбой (барка с одной мачтой и двумя пару- сами) деген сөз бар екенін Будагов көрсетеді (Будагов, II, 178-бет). Бұған қарасақ, күспен <кесәбой<кесбой<күсбей<күспен болып фонетикалық трансформацияға ұшыраған сөз болар деп топшылауға болады. Сонда әуелі жүкті қара бас (басы қарамен боялған) баржаға (тіркемеге) тиеп алып, кемеге жеткізген дегенді айтып тұрған тәрізді. Қырым сияқты айнала теңізді жағалаған ноғайлы халқына баржа сияқты тіркеме де, кеме де өте таныс болуы – даусыз. Ал ноғайлының ауыр жұртының ішінде «қазақ шыққан» (қазақ болған) Шалкиіз күсбой/күспенді ауызға алып, «Тәңірінің үйі – Қаһбаға» (Меккеге) теңізбен жол жүруге ыңғайланған әміршісі Би Темірге сөз айтқан тәрізді. Сөйтіп, күспен – түбі жалпақ сүйретпе жүк кемесі болар. Бұл сөз араб жазуымен күспей деп те жазылуы мүмкін, и мен н әріптерінің суреті бірдей, тек асты-үстеріндегі нүктелердің жаңылысып түсуі де мүмкін.
Домбай. XVI ғасыр жырауы Шалкиізде: 266 Далада құлан (,) домбай шұбырса, О дағы бір егеулі оққа жолығар, – деген жолдар бар. Жарияланып жүрген мәтіндерде құлан домбай деп қатар жазылған, араларында үтір жоқ. Демек, құланның домбай деген тұқымы деп түсінуге тура келеді, араларына үтір қойылса, домбай – құлан сияқты жабайы жануардың атауы болмақ, ал домбай құлан деп орындары алмасып келсе, «семіз, күйлі» немесе «жуан, ірі» құлан (жабайы жылқы) деп топшылауға болады, өйткені домбай – ноғай тілінде «жуан, толық» деген мағынадағы сөз: домбай – полный человек, дом- бай таяқ – толстая палка (Ногайско-русский словарь, 1963, 101-бет). Домбай сөзі қазіргі қазақ тілінде де бар. Түсіндірме сөздіктің тал- дауына сүйенсек, ол: 1) нобай, нұсқа; 2) ауыспалы мағынада «сес, қыр, қоқан-лоқы» деген мағыналарды береді екен (ҚТТС, 3-т., 153- бет). Мысалдар бір-ақ жазушыдан келтірілген. Бұл түсіндірмелерді даусыз деу де қиын. Ал көне жыр-толғаулардағы өте сирек (әзірге табылғаны бір ғана Шалкиізде) кездескен құлан домбай немесе құлан, домбай; құлан-домбай дегендегі домбай, сірә, жабайы (да- лада шұбырып жүретін) жануардың біреуінің атауы, немесе тіпті құлан дегеннің екінші атауы болуы мүмкін. Жыраудың бұл сөйлемі – бейнелеп айтқан афоризмдік толғауы. Сондықтан, біздіңше, құлан- домбайдың шұбыруы – ұмыт болған қолданыс болар. Демек, мұны да біз лексикалық бейнелі ескілік болар деп топшылаймыз. Барым. Барым сөзі – «мал-мүлік» мағынасындағы ескілік. Бұл күнде бар сөзі – негізінен әртүрлі модальдық қызмет атқаратын сөз. Өте көп қолданылады, көптеген тұрақты тіркестерді құрайды. 2006 жылғы «Қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігінде» өте айқын, барлық қолданыс үлгілері көрсетіліп, тіркестегі қолданысы сөзтізбеге шығарылып кеңінен түсіндірілген. Ал біздің іздеп отырғанымыз – бар сөзінің осы тұлғада да, барым тұлғасында да зат есім сипатында «мал-мүлік, байлық» деген мағынада келген фактілер. Қазақтың ескі өлең-жырларындағы барым сөзі – өте көнеден келе жатқан ескілік. Ол көне түркі тілдерінде «мал» және «мүлік» деген екі мағынаны берген екен (ДТС, 84). Бұл күнде жырларда кездесетін барым деген сөзді тәуелдік жалғаулы бар сөзі деп ойлауымыз мүмкін (кітабым, қолым, аяғым деген сияқты). Ал, дұрысында, мұндағы -ым – тәуелдік жалғау емес, сөз тудырушы жұрнақ. Оның тәуелдік тұлғасы бары- мым болып айтылған (ДТС, 84). Осындай ескі тұлғасында қазақ жы- раулары да қолданған: Талқан қып алды шәрімді, Талауға салды барымды («Алпамыс батыр»). Падшадан барым – садаға, Қолыңнан келсе, жәрдем ет («Қамбар батыр»). 267 Бұл жыр жолдарындағы барым сөзін тәуелдік жалғаулы бар сөзі екен деп қаламыз, оған алдыңғы жолдағы шәрім (шаһарым) деген I жақ тәуелдік тұлға әсер етіп тұрады. О бастан эпосты шығарған жыраудың сөзі барым дегеннің «мал» және «мүлік», яғни «мал- мүлік» деген нақты заттық мағынасын біліп қолданған. Келе-келе барым тұлғасының заттық мағынасы көмескіленіп, қолымда бар за- тымды (ол кез үшін батырдың байлығы «малы» мен «мүлкі» болды ғой) талап алды немесе қолымда не бар, соны патшадан аямаймын деп тұр. Сөйтіп, барым деген туынды зат есім бар деген модальдық тұлғамен ауыстырылып қолданылып кеткен. Дегенмен бар сөзінің заттандырып қолданылғанын оның көптік жалғауымен берілгендігі көрсетеді: Қатардағы нарларың, Қазынадағы барларың, Тәңірі берсе – менікі («Алпамыс батыр»). «Мал» мағынасындағы бар[ым]сөзі бар-мал[ым] түрінде плеонастық (бір мағынадағы екі сөз) қос сөзді де жасаған. Жедел. «Төрехан батыр» жырында екі-үш рет жедел сөзі кездеседі: Жеделіңнен таймайсың, Жаратпаймын түріңді. Төрехан бөтен кісі емес, Мен үшін таста жеделің. Бұл – «жанжал, ұрыс-керіс» мағынасындағы парсы сөзі. Сірә, түркі тілдеріне ертеде енген сөз болу керек. Бұл сөзді қазірде омо- нимдер құрайтын тұлға деп таныған жөн. Қазіргі қазақ тілінде же-
керіс, жанжал» мағынасындағы жедел омонимі сирек кездеседі, бұл күнде осы мағынада мүлде жұмсалмайды деуге болады, демек, ол – лексикалық ескіліктің бірі болып танылады. Айбарақ. Қазақстанның батыс өңірінде ертерек кезеңдерде жасап өткен ақын-жыраулар тілінде: Алпыс басты ақ орда,
Төскейге тігер күн қайда? – деген жолдар бар («Ер Қармыс» // Жыр-дария. - Алматы, 1995. - 92-бет). Бұл жыр жолдарындағы айбарақ тұлғасының мағынасын кон- текске қарап «айбын, айбар» деп топшылауға болады. Қазақ тілінің соңғы (2006 жылғы) түсіндірме сөздігінде айбар сөзін осылайша түсіндіріпті, ал айбарақ сөзіне «қоқан-лоқы болса» деген түсінік беріліп, мысалдар қазіргі жазушылардан келтіріліпті. Бұл түбірден жасалған айбарақтау етістігіне «әйгілеу, елге көз қылу, паш ету»
268 деп түсінік береді. Демек, айбарақ пен айбарақтау – екеуі екі сөз (түбірлес емес) болып шығады. Біз талдап отырған мәтіндегі айбарақ мағынасы «айбын, айбат» дегенге жуық. Айбарақ жергілікті сөз ретінде де тіркеліпті, ол Қызылорда, Арал тұрғындарының тілінде «алдау, өтірік дәлел келтіру» деген мағынада қолданылады екен. Батыс өңірлерде жасап өткен ақын-жыраулардың қолданысында
Сөз қолданыста ноғайлы дәуіріндегі әдебиетке жақын келетін Қазақстанның батыс өңірлерінде жасаған ақын-жыраулар бұл сөзді ескі (ұмыт болған) бірлік ретінде ауызға алулары мүмкін. Ноғай- орыс тілінің сөздігінде айбар сөзі «үйдің терезесіне, карнизіне не- месе ағаштан жасалған үй жиһазына оймыштап салынған өрнек» деп көрсетілген. Алпыс басты ақ орданың да карниздері (үзіктері) оймышталған болуы мүмкін және айбар сөзін айбарақ деп айтудың да орын алуы әбден ықтимал (-ақ/-ек/, -ық/-ік жұрнағы құрал- жабдық, жиһаз, киім-кешек т.б. сияқты тұрмыстық лексикада жиі қолданылатын аффикс екенін ескерсек). Осылай деп түсінсек, «әсем өрнектерін [өзге үйлерден] асырып [көрсетіп] ақ үйді төскейге тігер ме екенбіз» деген тілек толғау жолдарын оқимыз. Мысалдарды көбірек іздеу керек. Дегенмен айбарақ, айбарағын асыру қолданыстары ертеректегі өлең-жырларда ескі бірліктердің қатарынан көрінеді деп айтуға болады. Кезеген. Созаған. Бұл сөздер «Ер Тарғын», «Қобыланды батыр» жырларында кездеседі. Кезегендей қалады, Созағандай алады («Ер Тарғын»). Кезегендей кезеді, Созағандай созады («Қобыланды батыр»). Бірақ кезеген, созаған есімдері тіркескен етістіктерде айырма- шылық бар. Есім сөздің мағынасын өзі тіркескен етістіктен түсініп тануға болатыны белгілі. Сірә, кезегендей кезеді, созағандай соза- ды дегенге қарағанда, кезеген, созаған сөздері көреген, қашаған, жатаған деген сияқты етістік түбіріне -е+ген/-а+ған жұрнақтары жалғанып, сол қимылдың тәндігін білдіретін сөз болуы мүмкін, көреген – «көре білетін, көргіш», созаған – «созғыш (айталық, садақ оғын жақсы созатын), кезеген – «садақты, оқты кезеп атқыш» де- ген сияқты мәнді білдіреді деп топшылауға болар ма еді? Сірә, бұл тіркестер – өте ертеден келе жатқан көркем шаблондар болуы да мүмкін. Заман өте қолданысы сиреп, мағынасы күңгірттене келіп, өзге етістіктермен ауысып, «Ер Тарғын» жырындағыдай «кезегендей қалады, созағандай алады» болып өзгеріп кетуі де мүмкін. Қайткен күнде де, созаған мен кезеген – ескі тұлғалар. Әрине, бұл сөздердің 269 осы күнгі түсіндірме сөздіктерде берілген мағыналары («1) кезбе, қыдырымпаз; 2) толарсақ сүйек») біз талдап отырған сөздерге еш қатысы жоқ. Ауан су. Су сөзімен келген ауан сөзі тек қана ескі өлең-жырларда кездеседі, бұл күнде көрсетілген тіркес қолданылмайды, қазіргі оқырманға мағынасы да түсініксіз. Ауан су – қандай су? Бұл тіркестің екі сөзінің де мағыналары ескі. Бұл жердегі су – өзен дегеннің ва- рианты. Ертедегі қазақ өлең-жырларының барлығында дерлік су сөзі жеке тұрып та, әртүрлі эпитеттермен келіп те өте жиі қолданылған. Эпостық жырлар мен XV-XIX ғасырларда жасап өткен ақын- жыраулар үлгілерінде су және өзен сөздері поэтикалық символ, ол – алдымен туған жердің символы, одан қалды тіршіліктің, бейбіт өмірдің символы. Су – көне түркілер тілінде де, ноғайлы дәуіріндегі ноғай, қазақ т.б. тайпалар тілдерінде де өзінің негізгі мағынасымен қатар (су – вода), «өзен» деген мағынаны берген. Жырлардағы ауан су – «терең өзен»:
«еркінсу, шарықтау» деп түсіндірілген (топшылаған). Мәнмәтінге қарасақ, «шарықтау, еркінсуден» гөрі тереңдеп (яғни тереңде) жүзу екені көрінеді. Ауандап жүзген нән балық, Басын соғып қайраңға, Ит пен құсқа жем болар, – дейді. «Тереңде жүретін (жүзетін) үлкен (нән) балық тайызға (қайраңға) шықса, басын соғып алады» деген астарлы ой айтылады. Бұл күнде ауан сөзі – Қазақстанның батыс өңірінде – Атырау, Маңғыстау тұрғындарында, Еділ, Жайық сияқты терең, үлкен «сула- ры» бар өлкелерде мағынасы ауысып, «су сақтау үшін қазып жасалған шұңқыр» дегенді білдіретін диалектизм. Эпостық жырлар мен XV- XIX ғасырларда жасап өткен ақын-жыраулар үлгілерінде су («өзен») және өзен сөздері – поэтикалық символ, одан қалды, тіршіліктің, бейбіт өмірдің символы. Сөйтіп, ауан – лексикалық ескіліктердің бірі. Көрсетілген мағы- насы бұл күнде ұмыт болған. Мағынасы күңгірттеніп, ұмыт болған сөздер көбінесе поэтикалық элемент (амал) болып жұмсалуға бейім тұрады. Мұндай амалдың бірі – қайталама амалы: ауан, ауан, ауан су дегенде ауан үш рет келіп, жыр жолы тұтас бір поэтизмге айна- лып тұр. Бұл қатарға «Алп, алп, алп басқан арабы торым өзіңсің» (Шалкиіз) немесе Салп, салп, салпыншақ анау үш өзен, Салуалы
270 менің ордам қонған жер (Қазтуған) сияқты жыр жолдарындағы қайталама тізбектерді қосуға болады. Бұларда да алп, алп, салп, салп дегендер – мағынасы күңгірт (түсініксіз), тек белгілі бір стереотиптік құрылымда кездесетін сөздер. Ауан деген сөздің мағынасын іздегеніміз сияқты, алп, алп, салп, салп-тардың сыры ашылар. Олар – мүмкін, ауан сияқты өз алдына толық мағынасы бар лексикалық бірлік емес, еліктеуіш сөздер болуы да ықтимал, бірақ соңғылар да қайталанып жұмсалып, белгілі бір стильдік (көркемдік, эмотивтік) немесе ырғақтық, өлшемдік қызмет атқарып тұрғаны белгілі.
лап түсіндіріліп жүр. ҚӘТС-де аббар көшу – «суыт көшу, сыпы- ра көшу» деп түсіндірілсе, ҚТАС-де «ұзақ көшу» деп танытылып- ты және мұны Қытай қазақтарының ерекшелігі деп тіркепті, ал келтірілген мысал Шалкиізден, XV-XVI ғасырлардағы ноғайлы циклінің үлгілері екені белгілі. Демек, аббар көшу Қазақстанның ба- тыс аймақтары тұрғындарының тілінде сақталса – бір жөн, ал Қытай қазақтары тілінің жергілікті сөзі болып танылуы неғайбіл. Бұл – сірә, Шалкиіздерді оқып отырып, жобалап топшылай салған таным болар.
не арабша-қазақша, парсыша-қазақша сөздіктерден таба алмадық. Аббар – шеттілдік сөз екені даусыз, бірақ нақты тұлғасы (сыртқы түрі – айтылуы, жазылуы) қандай дегенді іздестіру керек болады. Бүгінгі қазақтар оқитын ескі өлең-жырлардың ішінде тек Шалкиізде кездесетін сөз. Демек, ертеректегі ноғай тілінде қолданылуы мүмкін, не біздің күнімізге тұлғасы өзгеріп, мағынасы күңгірттеніп жеткен қолданыс болуы ықтимал. Асмар ету. Шалкиіз жырау әміршісі Би Темірге алыс жолға (Мек- кеге) кетпе, ел-жұртыңды иесіз қалдырма деп толғағанда: Жүк тиесең кетерсің... Етектеп жиған көп халқың Сұлтан ием, кімге асмар етерсің, – дейді. Будагов асмарламақ сөзін түрік тілінде «поручить, рекомендо- вать, заказать» деп түсіндіреді (Л.З.Будагов, Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. - Т.I. - Санкт-Петербург, 1869. - С.55). Сірә, оғыз-қыпшақ ру-тайпалары Сырдарияның төменгі ағысында араласып жүріп-тұрған кездерінде (XI-XIII ғасырлар) қыпшақ тілдеріне оғыздық сөздердің енуі және керісінше процестер болғаны даусыз. Соның бір көрінісі – ноғайлық дәуір үлгілерінің тілінде ас- мар сияқты сөздер орын алып сақталып қалғаны. Бұл сөз әзірге біздің тапқанымыз тек Шалкиіз жырларында ұшырасады, «тапсыру, аманат ету» деген сөз мағынасында келеді. Қазақ тілінде қолданылмайды, демек, бөгде тілдік көне қолданыс болып танылады. 271 Ағыну. «Қобыланды батыр» жырында: «Әуелі, Құдай, ағындым, Ата-анамды сағындым», – деген жолдар бар. Бұл сөз қазақ тілінің қазіргі түсіндірме сөздіктерінде тіркелмепті (көрсетілмепті). Тек «Қазақ тілінің аймақтық сөздігінде» ағыну сөзін Қытай қазақтары тіліндегі диалектизм деп көрсетеді де, мысалға «Қобыланды» жырынан алынған жоғарыдағы жолдарды береді, мағынасын «жалыну, жалбарыну» деп көрсетеді. Ағыну етістігінің мағынасы мәнмәтінге қарағанда, «сыйыну» немесе «шағыну» деген- дерге саятын сияқты. Сөздің этимологиясын қарастырғанда, ағы> ағыла-> йығла-> йыла-> жыла- деген тұлғаларға барып тіркелмес пе екен деп ойлауға болады (Э.В.Севортян. Этимологический словарь тюркских языков. - М.: Наука, 1974. - С. 80-81). Ол күнде ағындым сөзі «Құдайға жалындым немесе сағынышымды айтып шағындым, тілек айттым» дегенді білдіретін болып шығады, өйткені жырдың бұл екі жолы – Қобыланды баланың зынданда жатқанда айтқан сөзі. Демек, тұтқын бала әуелі Құдайға шағынғанын, содан соң ата-ана- сын сағынып жылағанын айтқан сияқты. Бұл – әзірге жорамалымыз. Іздестіре түсу керек. Ал Қытай қазақтарының жергілікті ерекшелігі деп тану – қисынсыз, өйткені сол өңірдегі сөйлеу тілінен не көркем әдебиетінен мысалдар жоқ.
білдіретін сияқты. Аламан тегін алсын деп, Олжа болып қалсын деп Түн ішінде лақтым (Батырлар жыры). Жасы алпысқа келгенде, Әкем қайда ылақты («Ер Қосай»). Бұл жыр жолдарында ылағу деген қимыл-әрекеті «жөнсіз бет алу, адасу» емес, «белгілі бір мақсатпен аттану, жортуылдау» де- ген мағынада беріліп тұр. Бұл сөйлемде Ер Бөкшенің баласы – Ер Қосайдың сұрағы мен әкесінің жауабы айтылған. Ер Бөкше, әрине, бір жаққа бетімен адасып кеткен жоқ, жорыққа аттанған. Қазіргі қолданыста лағу (ылағу) сөзінің мағынасы жоғарыда көрсетілгеннен бөлек («басқа жаққа бетімен кету, адасу» және «не болса соны айту, бос сөйлеу» – ҚТТС, 7-том, 48-б.). Қазақтың өлең- жырларында, әсіресе батырлар жырларында ұрыс-соғысқа, шабуыл-жорыққа қатысты мағынасы бар етістіктердің варианттары, синонимдері, метафоралық тұлғалары едәуір көп екені байқалады, сондықтан бірқатар сөздердің бұл күнде өзімізге айқын мағыналарынан өзгеше мағынада жұмсалған етістіктердің ескі қолданыстар болып көрінуі заңды. Әрине, бұндай етістіктердің осы күнгідей мағынада жұмсалуы да аз кездеспейді. Мысалы: 272 Гүмпілдеген көп қалмақ Алды-артына ылақты? («Ер Қосай», 24, 25). Бұл жерде ылақты сөзі «бет-бетімен қашу», «айдалаға кету» дегенді білдіреді.
Мағынасын да бірден тап басып айтып беру қиын. Бұл тұлға XV-XVI ғасыр ақын-жырауларының тілінде кездеседі. Доспамбет жырау: Қосақай, Қосай, Ер Досайдың анасы: Хан қызындай сұлтанның
Омыраудағы он түймесін ағытып, Кейінгі қалған көпекке Қалай да белін шешті екен! – дейді. Бұл жолдарда бірнеше ескілік бар: айдындықтай, білек, сұл-
талдайық. Сөз түбірі – айдын. Ол орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштері тілінде «жарық, жарқыраған анық, ашық, айқын» де- ген мағыналарда жиі қолданылған. Сірә, бұл айдын сөзінің о бастағы денотат мағынасы болар. Түбірге -ды жұрнағы жалғанып, адамның жағымды бейнесін сипаттайтын эпитет ретінде қосымша (коннотат) мағынада да жұмсалған. «Қыз Жібек» лиро-эпосын жырлаушы жырау бас кейіпкерін ай- дынды туған Қыз Жібек деп суреттейді. Орақ батыр туралы жырда кейіпкер Айдынды Орақ, айлы Орақ, Айбалтасы қанды Орақ болып аталады. Айдынды Жібекте, айдынды Орақ та «нұрлы, сәулетті» деген мағынада суреттеліп тұр. Нұр – күннің ашық сәулесі, ол ақ сөзінің семантикасына жақындайды. Ақ жүзің аппақ екен атқан
одан таңның нұры, бұдан ашық, әрі қарай аппақ жүз болып өрбіген, яғни семантикалық қозғалысқа түскен. Демек, айдын/ айдындық тұлғалары – қазақ тілінде поэтикалық бірлік болып қалыптасқан ескі сөз.
екінші сындық мағынасы – «ақ, аппақ». Қазақ тілі үшін бейтаны- стау айдындық деген есім сөзге -тай теңеу жұрнағын жалғап, «ашық нұрдай>аппақ>ақ» (білек) болып мағынасы жылжыған. Ақ, аппақ – сұлулықтың символы, ол айдындықтай деген ескілік сөзбен қатар айтылып, эстетикалық әсері күшейтілген. Мұндай тәсіл – қазақ тілі үшін кәнігі дағдылы құбылыс екендігі белгілі. Сөйтіп, туыс түркі тіліне тән айдындық сөзінің айдындықтай ақ білек болып қолданылуы – семантикалық ескіліктің бір көрінісі болып танылады.
|