Ббк 84 қаз-7 а 37 Құрастырушы: Шекербану Рахметолдақызы Жақыпова Ақатай С. Н

Тарихи материалдар 

118

Взлет и падение Кушлук-хана

П

осле  гибели  отца  Кушлук-хан  с  небольшим  числом 

войск  отправляется  к  своему  дяде,  Буюрук-хану, 

надеясь  найти  поддержку  в  продолжении  борьбы  против 

Чингиз-хана.  Здесь  он  соединился  с  незначительными  силами 

государя  меркитов  Тохтаем  и  усиленно  готовился  надлежаще 

встретить  монгольские  отряды,  рыскавшие  по  всем  горным 

склонам  Алтая  в  поисках  Кушлука.  Поимка  наследника 

найманского  престола  для  монгольских  полководцев  была 

первоочередной  стратегической  задачей  и  она  ставилась 

совершенно публично во время первого курултая, политически 

закрепившего достигнутый после победы над найманами успех. 

Следует  заметить,  что  вопрос  об  оставшихся  силах  найманов 

обсуждался  третьим.  Согласно  “Тайной  истории”,  первый 

вопрос  это  –  наречение  Темучжина  Чингиз-ханом,  второй  – 

Мухали – нойона – Гованом.  Остальные  вопросы  касаются 

организации государственных учреждений и институтов. 

Зиму 1205 г. Чингиз-хан решил провести на южном склоне 

Алтая. Выбор не случайно пал на горные долины, связанный, 

вероятно,  с  современной  топонимикой  Сартау  и  Жыл-тау, 

отличающиеся довольно мягкими климатическими условиями. 

Это  и  теперь  излюбленное  место  для  зимовья  животноводов 

совхоза  “Калгутты”  Восточно-Казахстанской  области.  А  для 

армии,  требовавшей  восполнения  сил,  место  было  выбрано 

умело. Второй же причиной стала защита от возможных набегов 

Кушлука и Тохтая западных границ найманской территории. 

К весне того же года Чингиз-хан решил самолично проверить 

безопасность границ вдоль правого берега Иртыша и у самых 

истоков реки Бухтармы встретил объединенные силы найманов 

и меркитов, готовых к бою. По Рашид-ад-дину до этого Чингиз-

хан  захватил  Буюрук-хана  во  время  охоты  и  убил  его.  При 

состоявшейся битве Тохтай пал, а Кушлук-хану удалось опять 

спастись,  но  при  переправе  через  Иртыш  союзники  потеряли 

много  людей.  Переправившись  на  другой  берег,  меркиты 

119

ушли в земли кыпчаков и канглы, а Кушлук со своими людьми 

направился  к  реке  Чу,  резиденции  кара-китаев.  Данные 

Джувейни  по  поводу  прибытия  Кушлука  в  ставку  гур-хана, 

противоречивы, он пишет то об его добровольном приходе, то 

о принудительном – Кушлук был взят в плен кара-китаями, но 

сумел завоевать симпатию гур-хана. 

Личное  расположение  гур-хана  и  удачливая  женитьба 

сделали Қушлука одной из значительных и влиятельных фигур 

в ставке кара-китаев, правивших “всеми странами и областями 

Туркестана  и  Мавераннахра”.  Семья  покровителя  одного  из 

наиболее  могущественных  государей  Средней  Азии  не  могла 

не  подогреть  зачахшие  надежды  Кушлука  создать  мощный 

военный блок, способный противостоять ударам Чингиз-хана и 

сплотить воедино распавшийся улус предков. 

История  не  знает  его  возраста,  но  судя  по  описательной 

характеристике ан-Нисави, он был “неопытен” и “юн”. 

Деятельность Кушлук-хана в ставке кара-китаев совпадает с 

ослаблением этого некогда мощного государства, разъедаемого 

как  внутренними,  так  и  внешними  противоречиями.  Видимо, 

старый  и  болезненно  слабый  Чжулху,  гур-хан,  видел  в  своем 

энергичном  зяте  способного  государственного  деятеля  и 

полководца,  смогущего  вернуть  былую  мощь  династии.  Тем 

более, усиление государства хорезмшаха Мухаммеда, который 

почти  завершил  покорение  Среднеазиатского  междуречья, 

покончив  затянувшейся  гегемонией  караханидов,  и  вновь 

образованная  империя  монголов  на  востоке,  приведшая  в 

замешательство  восточные  пределы  “Железной  династии” 

и  могущественных  соседей  заставили  срочно  искать  выход 

из  создавшегося  положения.  Кара-китайская  столица  была 

зажата в тисках не только этих двух набиравшихся сил, новых 

государств, взоры которых были обращены и на их территории. 

То скрытно, то явно выражали свои центробежные стремления 

и  недовольство  господством  кара-китаев  мусульманская 

часть  вассально  зависимых  стран.  Поэтому  появление  на 

политической  арене  кара-китаев  Кушлука,  найманского 

120

явления,  вполне  закономерное,  несмотря  на  весь  кажущийся 

случайный и авантюристический характер его поведения. 

Окончательно  разгромленная  армия  найманов  и  часть 

населения были мигрированы к кара-китаям, предоставившим 

им приют. 

Заручившись  вниманием  и  поддержкой  гур-хана  Кушлук 

почти  бесцеремонно  от  своего  имени  вершил  политические 

дела кара-китаев. 

Казалось,  что  в  лице  Кушлука  были  сосредоточены  все 

надежды  как  кара-китаев,  так  и  различных  врагов.  Они  в 

равной  мере  верили,  что  лишь  он  станет  орудием  каждой 

стороны.  В  такой  сложной  ситуации  Кушлуку  удалось 

уметь  направить  создавшееся  положение  в  интересах  своей 

главной цели, в чем заключается его политическая дальновид-

ность  и  целеустремленность  деятельности.  Но  для  Кушлука 

не  существовала  другая  альтернатива,  кроме  надежды 

государственного возрождения найманов. 

Таким  образом,  объединив  под  своим  знаменем  как 

найманов, так и, возможно, всех недовольных Чингиз-ханом, и 

воспользовавшись, как поддержкой вассалов, так и ухудшением 

взаимоотношений  между  хорезмшахом  и  гурханом,  Кушлук, 

улучив  момент,  разграбил  казну  гур-хана,  хранившуюся  в 

Узгенде,  содержавшую  несметные  богатства,  награбленные  в 

течение многих веков со всех концов света. Они были крайне 

необходимы для наращивания своих политических акций. Тем 

временем, Мухаммед в союзе с самаркандским ханом Османом 

вторгся в западную часть территории кара-китаев. 

При состоявшейся битве (1210 г.), на равнине Пламиш около 

Таласа,  кара-китаи  потерпели  поражение  по  оценке  Иби-ал-

Асира  “страшное  поражение”,  а  их  полководец  престарелый 

Тайанкух  был  взят  в  плен.  Этот  крупный  успех  Мухаммеда 

возвысил и его престиж перед единоверцами в Семиречье. 

Жители  Баласагуна,  в  ожидании  мусульманских  войск, 

подняли  мятеж  против  кара-китаев  и  заперли  городские 

ворота. Такое необдуманное действие фанатично настроенных 

121

мусульман  стоило  больших  жертв:  озлобленные  кара-китай 

осадили город, подвергли его грабежу и убили 4700 жителей. 

Мухаммед  и  не  думал  помочь  своим  единоверцам:  он  был 

занят  делами  Мавераннахра.  Эти  бурные  события  развязали 

Кушлуку руки еще сильнее. Он первым хотел захватить власть 

и с этой целью, воспользовавшись ослаблением боеспособности 

и заручившись поддержкой кара-китайских войск, напал на гур-

хан. По ан-Нисави, Кушлук выступил из Каялыка и в пределах 

Кашгара настиг гур-хана. 

По Рашид-ад-дину, гур-хан не имел другого выхода и кроме 

того,  как  “смиренно  преклониться  перед  ним”.  Но  Кушлуку 

нужен был не трон, а сильная власть и невиданные возможности 

ее,  которую  он  мог  бы  использовать  в  осуществлении  своей 

главной  цели.  Гур-хан  умер  через  два  года,  и  полнота  власти 

перешла в руки Кушлука. 

Когда  Мухаммед  узнал  о  пленении  гур-хана  и  о  том,  что 

Кушлук совершенно открыто распоряжается сокровищами “из 

драгоценных камней и сокровищ, которые веками собирались 

со  всех  концов  света”,  то  он  прислал  Кушлуку  угрожающее 

послание. 

Хорезмшаха  интересовали  не  только  сокровища  гур-

хана,  ради  чего  он  затеял  дипломатическую  игру,  но  и 

территориальные  притязания.  Все  требования  Мухаммеда  к 

Кушлуку были тщетны. После чего Мухаммед отправил против 

него  небольшие  отряды  для  ведения  “партизанской”  войны. 

Эти  войска  хорезмшаха  грабили  народ,  главным  образом, 

мирных  жителей,  подвластных  Кушлук-хану  и  обозы,  стада 

кочевников.  Кушлук  пристыдил  за  это  Мухаммеда: “Так  не 

делают  цари,  так  делают  разбойники.  Если  ты  султан,  как 

говоришь, нам следует встретиться: или ты разобьешь меня и 

завладеешь страной, которая в моих руках, или я сделаю это с 

тобой”. Это было весьма резонным упреком в адрес Мухаммеда, 

который  официально  назвал  себя  множеством  эпитетов  типа 

“Тень бога на земле”, “Вторым Александром (Македонским)” 

или  “султаном  Санджаром”.  Но  Мухаммед  на  предложение 

122

Кушлука  определиться  силой  реагировал,  по  словам  Ибн-ал-

Асира, грубо и также недостойно. 

Непреклонность 

Кушлука 

найманского 

диктовалась 

осознанием  превосходства  собственной  силы.  Он  был 

сюзереном  нового  наймано-кара-китайского  государства, 

которое по мощи и пространству ничем не уступало Хорезму 

и простиралось от Семиречья до Кашгара, тем самым Кушлук 

достиг  своей  ближайшей  политической  цели.  Как  это  всегда 

бывает  в  условиях  феодализма,  индикатором  зрелости 

средневекового государства является экспансия, так и Кушлук-

хан  первым  делом  решил  вновь  подчинить  ранее  зависимые 

кара-китайские  страны.  Это  вызвало  отрицательную  реакцию 

местных правителей этих областей, которые и без того искали 

более сильной, чем Кушлук-хан, протекции. 

Еще в 1209 г. правитель северо-восточной части Восточного 

Туркестана  признал  власть  Чингиз-хана,  а  кара-китайский 

наместник Шаукам был убит восставшимися мусульманами. 

В 1211 в  северо-восточных  пределах  Семиречья  был 

монгольский  отряд  под  предводительством  Хубулай-нойона. 

Тогда  Арслан-хан  карлукский,  предположено  Бартольд  сын 

Арслан-хана  и  брат  Мамуд-мду-хана,  велел  убить  кара-

китайского наместника и объявить себя поданным Чингиз-хана. 

Самозванный правитель Алмалыка Бузар (у Джувейни Озар) с 

титулом Тогрул-хан также признал себя поданным Чингиз-хана. 

По Джувейни, первой жертвой Кушлука был этот Бузар, в его 

умиротворительном походе на Восточный Туркестан, который 

был  убит  во  время  охоты.  В  результате  многолетних  набегов 

были покорены Кашгар и Хотан. 

Государство  Хорезма  ждало  акций  со  стороны  Кушлука. 

Перед лицом новой опасности Мухаммед предпринял ряд мер-

отказался  от  своих  владений  на  правом  берегу  Сырдарьи  и 

освободил,  эвакуировав,  от  мусульманского  населения  Шаш, 

Фергану, Исфиджа, Касал, что фактически означало не только 

боязнь  от  нашествия  Кушлука,  но  и  добровольный  отказ  от 

этих  “здоровых”  и  “процветающих”  городов,  лучше  которых 

123

“в   этом мире не было”. А сам Мухаммед до 1214 г. проводил 

лето далеко на юге, в Самарканде. 

Упорное  сопротивление  мусульман  вынудило  Кушлука 

устроить  гонения  против  публичного  служения  исламскога 

культа.  На  территории  государства  исповедование  ислама 

запрещалось.  Мусульманам  предлагалось  или  принятие 

христианства – религии найманов или буддизма, запрещалось 

носить  мусульманскую  одежду.  Воины  Кушлука  были 

размещены по домам мусульман и им предоставлялись самые 

широкие  права  контроля  над  духовной  жизнью  населения. 

Непослушных  наказывали,  применяя  самые  изощренные 

методы,  Так,  хотанский  шейх  Ала  ад-дин  Мухаммед  был,  за 

подстрекательства  мусульман  к  выступлению,  пригвожден  к 

двери, построенного им медресе. 

Эти  деяния  Кушлука  не  прошли  безнаказанно.  Мухаммед 

хорезмшах  пытается  установить  дипломатический  контакт 

с  Чингиз-ханом,  направленный  против  Кушлука.  В 1218 г. 

Чингиз-хан  послал  против  Кушлука 20-тысячный  отряд  под 

предводительством  Джэбэ,  который  выступил  защитником 

ислама  и  объявил  свободу  совести  покоренным.  Население 

перебило  воинов  Кушлука,  размещенных  на  постой  в  их 

домах.  Кушлук  с  небольшим  отрядом  бежал,  но  на  этот  раз 

был настигнут и убит у озера Сарыколь в горном Бадахшане. 

Найманы, таким образом, полностью и безропотно, покорились 

монголам и некоторая часть вступила им на службу. 

Мəдениет. 1993. №18–19

Қазақ мемлекеті қалай пайда болды?

жəне оған Шыңғыс ұрпақтарының қатысы

XV  ғасырдың  орта  тұсында  қазақ  жиылып,  бас  қосып, 

ту  көтергенде  аспан  ашық,  күн  жарық  болған  екен.  Тарих 

тоғанағын  артқан  керуен  өтіп  кеткеннен  соң  солай  көрінуі  де 

124

ықтимал.  Бірақ  өткенге  бүгінгі  күннің  үкімі  жүрмейтіні  хақ. 

Қалай  болғанда  да,  Қазақ  Ордасымен  шендес  ұлыстардың 

баршасының  шаңырағы  опырылып  ортасына  түсіп,  керегесі 

күйреп бітіп, Дешті-Қыпшақтың орнын Қазақ ордасы басыпты, 

төңірегін қоршаған қалың жау жеңіліп, ту тігуші қаһармандары 

ер атанып, есімдері мəңгі-бақи ел есінде қалыпты. Бізге жеткен 

тарихи деректер осылай дейді. 

Қазақстанның үш мың жылдық жазба тарихынан жерімізде 

əртүрлі  мемлекеттер  болғанын  білеміз.  Бірақ  солардың 

барлығын  Шыңғысхан  дəуірі  үш  топқа  бөліп  кетеді.  Оларды 

Шыңғысханға дейінгі, Шыңғысхан дəуіріндегі жəне Шыңғысхан 

əулетінен кейінгі мемлекеттік құрылымдар деп бөлуге болады. 

Отаршылық кезең, əрине, оқшау тұрады. Демек, қазақ халқының 

мемлекет болып, ту тігуінің түп негізі Шыңғысханның есімімен, 

оның саяси жəне соғыс əрекетімен, ішкі жəне сыртқы елдермен 

қарым-қатынасы  арқылы  тығыз  байланысады  екен.  Жошы 

(кейбір  деректерде – Жолшы) – Шыңғысханның  “асының 

алды, суының тұнығы”, үлкен ұлы. Құрамына Ресей, Солтүстік 

Кавказ  жəне  Қазақстанның  көп  бөлігі  кірген  “Алтын  Орда” 

деп  аталған  ұланғайыр  мемлекеттің  іргетасын  қалаушы  ірі 

қайраткер.  Қазақстан  мен  Орта  Азияның  көптеген  қалаларын 

толық  күйреуден  аман  алып  қалған  да  Жошы.  Ұлы  қағанның 

басқа ұлдарына қарағанда Жошы мейірбан, кішіпейіл, сабырлы, 

өнер мен білімге жақын жан болыпты. Жошы Алтын Орданы 

дара  билейді.  Елінде  де,  жерін  де  қатты  құрметтейді.  Əкесі 

де  үлкен  ұлын  ерекше  жақсы  көреді. “Шежіре  алатрақ”  деген 

XV  ғасырдың  қолжазбасында  Шыңғысханның  Ұлы  Жыршы 

деген уəзірі ұлы қағанға Жошының өлімі туралы қазалы хабар 

жеткізгенде: 

Құлыны өлген құландай,

Құлынымнан айырылдым!

Айырылысқан аққудай, 

Ер ұлымнан айырылдым, –

деп, Шыңғыс хан жоқтау айтыпты деген мəлімет бар. Жоқтау 

түрік тілінде жырланады. Жошының қазасын Шыңғыс ханмен 

125

бірге белгілі əмірлер мен нойондар, шешендер мен баһадурлар 

қосылып  жоқтасады.  Жошыдан  кейін  көп  ұзамай,  алты  айдан 

кейін  ұлы  қағанның  өзі  де  дүние  салады. XVI ғасырдың 

тарихшысы  Хафиз  Таныш  Жошы  хан  өлерінде  Орталық 

Қазақстанға  жерленуін  өсиет  еткенін  жазады.  Жошы  ханның 

күмбезі бүгінде Жезқазған жеріндегі Кеңгір өзенінің бойында. 

Ол  Қазақстанның  мəдени-тарихи  ескерткіштері  тізіміне 

енген,  бірақ  та  жөнделіп  қалпына  келтіріліп  тиісті  дəрежеде 

мемлекеттік қамқорлыққа алынған деп айта алмаймыз. Дархан 

мінезіне  сай  етіп,  Жошыға  құдай  бала-шағаны  да  мол  берген. 

Кейбір деректер бойынша оның 40 ұлы болған деседі. Белгілі 

парсы тарихшысы Рашид-ад-дин Жошының 14 ұлын өз есімімен 

атаса  тұңғышы – Орда,  екіншісі – Бату,  онан  кейінгілері  рет-

ретімен:  Береке,  Беркешар,  Шибан,  Танғұт,  Буал,  Шылауқұн, 

Шынқұр, Шымпай, Мұхаммед, Үдір, Тоқай – Темір, Шыңқұм, 

ал “Муизз-ал-ансаб” деген ортағасырлық шығарма оның 18 ұлы 

болғанын  жəне  Берке,  Бөрі  мен  Беркешар  деген  балаларының 

анасы Сұлтан-қатын екендігін, Орда мен Есен қоңырат руынан 

(Шыңғыстың нағашы жұрты, өз жұрты – қият) алған тоқалдан 

туатынын айтады. 

Жошының өлімін естіген Ұлы Қаған туған інісі Отшығынға: 

“Дешті-Қыпшаққа  бар,  Жошының  ұлы  Сайынды  (Батудың 

лақаб  аты)  əкесінің  орнына  отырғызып  қайт”  деп,  арнайы 

тапсырма  береді.  Ағасының  айтқанын  бұлжытпай  орындап, 

той  тойлап  жатқан  Отшығынға  “Шыңғыс  хан  дүние  салды” 

деген  суық  хабар  түседі.  Біздің  заманымызға  жеткен  тағы  да 

бір  тарихи  рауайатта  Шыңғыс  хан  өлерінде  немересі  Батуды 

Монғолияға  шақырып  алып: “Əкеңнің  билігін  жалғастыр 

да,  əкең  армандаған  жерлерді  жаулап  ал”  деп  бұйырған  екен. 

Хорезм  қаласынан  шыққан  Өтеміс  ханы (XVI ғ.) “Шыңғыс-

наме”  деген  шығармасында  Алтын  Орданың  тағына  Батудың 

отыруы жөнінде тағы да бір деректеме келтіреді. Жошы дүние 

салғанда оның үлкен екі ұлы Орда-Ежен мен Бату əке тағына 

өздерін  өздері  емес,  бірін  бірі  ұсынады.  Мұны  біз  ағайын 

арасындағы  татулықтан  туған  ынтымақ,  береке-бірлік  деп 

126

ұғамыз.  Екеуі  де  хан  болудан  бас  тартады.  Батудың  əкесіне 

тартқан жайсаң да жайдары мінезі туралы көптеген тарихшылар 

айтады.  Еуропа  саяхатшылары  Плано  Карпини  мен  Гильом 

Рубрук  өздері  көздері  көрген  Батудың  ел  ішіндегі  абыройын 

мадақтап жазады, оның құрбы-құрдастарының арасында Сайын 

хан (жақсы хан) аталып, кейін хатқа да солай түсуі сондықтан. 

Осы таласты аталары Шыңғыс ханның алдында шешпек болған 

ағайынды  екеуі  басқа  шешеден  туған 17 інілерін  ертіп,  ата-

жұртына,  Шыңғысханға  аттанады.  Ұлы  баба  алыстан  келген 

немерелерінің  ұзақ  сапарының  мəн-жайын  естіп  біліп,  жылы 

шыраймен қабылдайды да, осыларға арнайы үш жерге үш орда 

қатар тіктіруге бұйрық береді. Алтын босағалы “Ақ Орданы”  – 

Батуға,  Күміс  босағалы  “Көк  Орданы”  –  Орда-Еженге,  Болат 

басағалы  “Боз  Орданы” – Жошының  төртінші  ұлы  Шибанға 

деп, өз қолымен үлестіріп, əрқайсысын жеке-жеке қондырады. 

Ал  кейін  қазақ  хандарының  түп  атасы  болған  Жошының  он 

үшінші ұлы Тоқай-Темірге “Күркелі күйме де бұйырмады” деп 

келемеждейді  қолжазба  авторы.  Бұл  жерде  шығарма  авторы 

Өтеміс хажының Шибан əулетін мадақтап, Тоқай-Темір əулетін 

даттап жатқаны түсінікті. Өйткені өзбек жəне түрікмен хандары 

негізінен Шибан əулетінен тарайды. Тарихшылар да пенде емес 

пе?! Сөйтіп, атасының ақ батасын алып барып, Бату хан əкесінің 

орнына Алтын Орданың ханы болады. 

1236–1242  жылдары  аралығында  Орыс  елін,  Еділ 

Бұлғарстанын, Польша, Мажарстан, Чехия, Валахия мен басқа да 

Еуропа елдерін жайратып салып, Батухан Еділ бойына оралып, 

өмір тіршілігі үш ғасырға созылған Алтын Орда мемлекетінің 

ішкі  жəне  сыртқы  ісін  басқаруға  араласады.  Алтын  Орданың 

тарихындағы балама аттары да көп. Олар: Жошы ұлысы, Дешті-

Қыпшақ, Қыпшақ, Берке даласы, Солтүстік патшалық, Тоқмақ 

ұлысы,  Өзбек  ұлысы  жəне  т.  т.  Мемлекеттің  астанасы  етіп 

Еділдің төменгі сағасынан Сарай қаласын салдырады. 

Ортасына жақсы атанған Бату ханның ірге тасын өзі қалаған 

ұланғайыр  мемлекетінің  болашағына  жасаған  қиянатын  да 

айтпай  кетуге  болмайды.  Жаңа  құрылып,  атағы  жер  жарған 

127

Алтын Орда мемлекетін ешпілеп бөліске түсірген де Бату еді. 

Еуропа  шайқастарында  батырлығымен  көзге  түскен  үлкен 

ағасы Орда-Еженге əкелеріне қарасты аймақты 10 000 түтінмен 

еншіге беріп, Үдір, Тоқай-Темір, Шыңқұм, Сынқұм атты төрт 

інісін  қосып  бөлек  отау  шығарады  да,  бұлар  Жошы  əскерінің 

“сол қанаты” болып аталады. Ал өзіне тиесілі ұлыс пен ағасы 

Орда-Еженге  тиген  аймақ  арасындағы  қазіргі,  Қызылорда, 

Орал,  Атырау,  Маңғыстау,  Ақтөбе,  Жезқазған,  Торғай, 

Жамбыл облысының жерлерін 15000 түтінімен қосып, үшінші 

інісі  Шибанға  тарту  етеді.  Бұлар  “он  қанат”  атанады.  Ендігі 

жерде осы “оң қанат” пен “сол қанаттың” ымыраға келмейтін 

шайқасы қоса жүреді. Басқа дүние, алынбаған қамал, ата-баба 

өсиеті  жайына  қалады.  Оны  біз  Қазақстанның  ортағасырлық 

тарихынан,  кейінгі  жүздер  тартысынан  жақсы  білеміз.  Алтын 

Орданың өз басынан асқан індеті, міне, осы дəстүрден бастау 

алады. Балалары ірге тасын қалаған əлемдік заңғар империяның 

түбіне  жеткендер,  оны  мекендеген  миллиондаған  ел-жұрты, 

ондағы ұлттар мен ұлыстарды кейін Ресейдің табанына салып 

берген  де  осы  еншілік-ұлыстық  құбылыс.  Алтын  Орда  ғана 

ыдырап  қойған  жоқ,  онан  кейінгі  құрылған  Ақ  Орданы  да, 

өзбек  ордасын  да  жарық  дүниеге  алып  келген  де,  ыдыратқан 

да  осы  бөлініс.  Əз-Тəуке  өлгеннен  кейін  үш  жүзге  бөлінген, 

үш хан билеген Қазақ Ордасы да өзінің алдыңғыларының көбін 

кие  жаздап  (жүздік  бөлініс)  Абылайдың  қаһарынан  сескеніп 

барып  тоқтағаны  мəлім.  Алайда,  бұл  құбылыс  тек  Шыңғыс 

ханнан басталмайды. Оның негізі ертеден келеді. “Елім бар еді. 

Ол  қайда?”  деп  Күлтегінді  күңіренткен  де,  Орталық  Азияны 

қырыққа бөліп кеткен де, қос жауымызды өзімізден зор қылып, 

оған Еуразия құрылымын билеткен де осы ежелгі індет болатын. 

Алайда, бұған тұңғыш тойтарыс берген Қасым хан еді. Əдетте, 

біз “Қасым ханның қысқа жолы” дегенде əуелде еске аларымыз 

ел  бірлігі  болғаны  жөн,  əйтпесе,  қанымызға  сіңген  саяси 

сарқыншақ алға басқан аяғымызға шылау бола беруі кəдік. Ерте 

заманнан  бері  əр  ірі  əскери-саяси  қайраткердің  жанына  ертіп 

жүретін  меншікті  тарихшылары  болған.  Ондай  тарихшылар 

128

Шыңғыс ханның да төңірегінде жүргенін көреміз. XIII ғасырда 

жазылған монғол шежіресі “Алтын топшы” (“Құпия шежіре”) 

осының  дəлелі.  Өкінішке  орай,  Қазақ  Ордасын  құрған  қазақ 

хандары  сарай  тарихшыларын  ұстамаған.  Қазақ  хандығының 

дүние есігін ашуы туралы тарихи жазба дерек осы оқиғалардың 

шаңы əбден басылғаннан көп кейін барып, қағазға түскен. Ол  – 

көпке  мəлім  “Тарихи – Рашиди” (“Рашид  ханның  шежіресі” ) 

Оны жазған “қазақ Геродоты” атанған Мұхаммед Хайдар Дулати 

(1499–1551). Шығарма екі бөлімнен тұрады. 1544–1546 жылдары 

Кашмирде,  Үндістанда,  өмірбаяндық  сипатта,  парсы  тілінде 

жазылған.  Автор  Орта  Азияны  билеп  төстеуші  Ақсақ  Темір, 

Шағатай, Монғол жəне Алтын Орда əулеттері туралы, олардың 

өзара  қарым-қатынасы  туралы  жаза  келе,  Қазақ  Ордасының 

құрылуы  туралы  бұлтармас  құжатты  мəліметтер  келтіреді: 

“Ол  кезде  Дешті-Қыпшақты  Əбілқайыр  хан  билеп  тұрды.  Ол 

Жошыдан  тараған  сұлтандарға  қысым  көрсетті.  Жəнібек  пен 

Керей мұның зардабынан Монғолстанға ығысты. Есен-Бұға хан 

бұларды жылы шыраймен қарсы алып, Монғолстанның батыс 

бөлігі  болып  саналатын  Шу  мен  Қозы-Басы  өңірін  тарту  етті. 

Бұлар  алған  жерлерінде  бақытты  тұрмысқа  кенеліп  жатқанда, 

Əбілқайырдың  өлімінен  кейін  Өзбек  ұлысы  қиыншылыққа 

душар болды: талас-тартыс басталды. Ел-жұртының көбі Керей 

хан  Жəнібек  ханға  көшіп,  олардың  саны 200 мыңға  жетті. 

Көшкендер  өзбек-қазақ  болып  аталды.  Қазақ  сұлтандары 870 

жылдан  билік  жүргізді (870 хижра  біздің  жыл  санауымыздың 

1465–1466 жылдарына дөп келеді). Алла-тағала, əрине, бізден 

анығырақ  біледі”.  Түбінде  болашақ  тарихшыларға  қажет 

болады-ау  деген  мəліметтерді  Мұхаммед  Хайдар  профес-

сионалдық  жүйеге  түсіріп,  мүмкіндігінше,  толық  қамтиды. 

Олар – негізгі  қарама-қайшылықтар,  қақтығыстар,  оқиғаға 

қатысқан  тұлғалар,  олардың  іс-əрекеттерінің  себеп-салдары, 

мекен-жайы,  мезгіл  көрсеткіштері,  оқиғалар  тізбегі,  ішкі 

жəне  тысқы  жаңғырығы,  салыстырмалы  оқиғалар,  куəлар 

жəне  т.   б.  зерттеушілерге  қажетті  үлкен-кіші  деректер.  Орта 

ғасыр  аясында  Мұхаммед  Хайдар  Дулатиден  сауатты  да 

129

зерделі  тарихшыны  табу  қиын.  Қазақ  Ордасының  құрылуы 

мен  орнығуы  туралы  бірден  бір  тарихи  дерек  осы  автордың 

шығармасына  шоғырланған.  Қалған  жазба  деректердің 

баршасы бұл орайда қосалқы сипатта қалады. Ал тарихшылар 

арасындағы  дау-дамай  Мұхаммед  Хайдардың  мəліметінің 

түсініктемесінен  туындайды.  Қолжазбаның  əлеумет  назарына 

іліккеннен  бергі  уақытта  ғалымдардың  сүзгісінен  өтіп  болды 

деуге болады. “Мұхаммед Хайдардың жазғандарының барлығы 

дерлік тың жəне аса құнды дүниелер, оның əңгімелері əрдайым 

шынайы  оқиғаларды  дəл  бейнелеп,  анық  баяндайды”,  –  деп 

жоғары  бағалайды  белгілі  қазақтанушы  В.  Вельямин-Зернов. 

Мұндай пікірді кезінде Ш.   Уəлихан, В.  Бартольд, Ə.  Марғұлан, 

М.   Тынышбаев  жəне  басқа  да  белгілі  ғалымдардың  лебізінен 

мəлім. 

Қазақ  хандығының  дүние  есігін  ашқан  мезгілі  Мұхаммед 

Хайдар  Дулати  мырза  қаламында  қалай  өрнектелсе  бізде  сол 

күйінде  шартсыз  қабылдауымыз  парыз.  Ол  үшін  “келісіп”, 

“ортақ  пікірге  тоқайласудың”  қажеті  жоқ.  Мезгіл  “Тарихи-

Рашидиде”  дəл  көрсетілген:  мұсылманша  жыл  санаудың 870 

жылы, жаңа есеппен 1465/66 жылдар арасы, ал оны хиджрадан 

қазіргі  күн  тізбегіне  аудару – мамандардың  қолынан  келіп 

тұрған іс. 

Қазірде  Ұлыстың  Ұлы  Күнін  Наурызға  да,  Конституцияға 

да,  Республика  күніне  де,  Желтоқсан  уақиғасына  да,  тіпті 

шоқыншылардың  Жаңа  Жылына  да  орайластырып  айтып 

жүрміз.  Əдетте,  Наурыз – Жаңа  жыл,  дара  қазақы  азаматтық 

мейрам.  Қазақ  халқының  өз  алдына  дербес  мемлекет  болып, 

көк  туын  желбіреткен  күні  де  Ұлыстың  Ұлы  Күніне  сұранып 

тұр емес пе?! Демек, Наурыз бен Көгілдір Ту желбіреген күнді 

қосып, 1997 жылы  қазақ  мемлекетінің 531 жылдығын  бірге 

тойласақ  Қазақстанның  көп  ұлтты  ел-жұртын  патриоттық 

тəрбиелеу ісі үлкен арнаға жалғасар еді. 

“Ел айырылған” заман деп, бұл кезеңді қазақ ерекше ат қойып, 

атайтынына қарағанда бұл да бір ұлт басына түнек болып түскен 

сергелдең дəуір секілді. Қос ішекті домбыра “Ел айырылғанды” 

130

салғанда  сайын  даласын  патетикалық  сазды  сарынға  бөлейді, 

сахараны  көгілдір  аспанымен  бірге  күңірентеді.  Күллі  қазақ 

тағдырын  бір  шумақ  əуенге  сиғызған  Қожаберген  жыраудың 

(XVIII ғ.) “Елім-айы” сол кезеңнің гимніне татырлық. Тек ғасыр 

басқа.  Мезгілдік  сипатынан  алжасқан  қазақтың  төл  поэзиясы 

халық  басына  түскен  нəубəтті  дəуірлерді  өзінше  жіктеп, 

топтап,  жинақтап,  көбін  “Ел  айырылған”  күйіндей  эпикалық 

жоқтау  түрінде  таратып  отырады. “Қайың  сауған”, “Сауран 

айналған”, “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама”, “Үш қиян”, 

“Зарзаман”, “Аша  тұяқ  қалмасын”, “Абыралы – Жалаулы” 

(Семей  полигонының  құрбандарын  жоқтау), “Желтоқсан” – 

ұлт  басынан  өткен  сұрапыл  да  сұрқия  біртұтас  тағдырдың 

қадау-қадау  тармақтары  ғана. “Ақтабан  шұбырындыда”  қазақ 

хас  жауымен  жаяу-жалпы  айқасса, “Аша  тұяқ  қалмасын”, 

“Абыралы-Жалаулы”  мен  “Желтоқсанда”  ұлт-азаттық  күрес 

тəсілі  сапалы  өзгеріске  ұшырады – орыстың  атом  қаруы  мен 

болат  құрсанған  танкілеріне  тұрпайы  күш  арқылы  айбат 

шегумен  шектелмей,  майдан  үстінде  листовкалар  таратылды, 

отаршылыққа  қарсы  ашық  үндеулер  тасталды,  ұлтты  бас 

бірлікке шақырды. Амал не, арты жалғассыз қалғаны өкіндірді. 

Халық санасы Қазақ Ордасы құрылып жатқан кезеңнің өзінде 

сол  заманның  тарихи  категориялары  болып  кеткен: “тоқсан 

екі  баулы  қыпшағын”, “отыз  екі  баулы  өзбегін”, “он  сан 

ноғайын”, “тоқсан  үйлі  тобырын” (əр  ұлтты  топ  дегені  де), 

“үш  жүз  алпыс  үйлі  қазағын”  қорғаған  Едігесін,  қара-қыпшақ 

Қобыландысын,  Ер  Көкшесі  мен  Ерқосайын  əлі  күнге  дейін 

төбесіне көтереді, пір тұтады, Əз-Жəнібегі мен Асан-Қайғысын, 

Керейі  мен  Баба  Түкті  шашты  Əзизін  əулие  санап,  күмбезін 

көтереді. Өкінішке орай, бабалар жасаған дəулет пен олардың 

аруағына  біз  қайтарған  сəулет  əлі  сəйкес  болмай  жатыр. 

Қол  қысқа,  тон  келте...  Сөйте  тұра  “той  көбейіп  кетті”  деген 

қаңқу  сөзді  құлақ  шалып  қалады.  Ал  той  астарында  тарихқа 

құрмет, бабалардың ақ жолын аңсау жатқанына кей-кейде жіті 

назар  аудара  бермейміз.  Сөйтіп  жүріп  ұлттық  идеологияны, 

патриоттық  тəрбие  ісін,  оның  теориялық  жəне  философиялық 

131

негіздерін басқа өңірлерден іздейміз. Бірақ таппай жатырмыз. 

Бəлкім, кінə өзімізден емес те шығар. Əрине, басты күнəкер  – 

сана-сезімімізді, 

ұлттық 

менталитетімізді 

құрсаулаған 

ұзына  ғасырлық  отаршылдық  жүйе  үйреткен  отаршылдық 

стереотип  болар.  Əдетте,  санасын  отаршылдық  уыт  шалған 

ұлт  өз  мүддесін  жария  түрде  айта  алмайды,  отаршылдықтың 

бастапқы  кезеңінде  қожа  ұлт  (метрополия)  айтқыздыртпайды, 

онан  кейінгі  дəуірлерде  отарланған  ұлттың  өзінің  де  ашық 

айтарлық  хал-жайы  болмай  қалады,  ал  отаршылдықтың  уыты 

бойын  əбден  билеп  алғаннан  кейін  отаршылдық  жағдайын 

əдейі  айтпайды,  тіпті  отаршылдық  сана  ұлттық  игілік  болып 

көрінеді.  Мысалды  алыстан  іздеп  керегі  жоқ.  Кейінгі  кездері 

жастарымыздың  қазақ  тілінен,  мəдениеті  мен  дəстүрінен 

жатсынуының  объективтік  шарттары  басым  жатқанын 

мойындаймыз: мектеп аз, оқу-құралдар тапшы, мамандар жоқ 

т. б. Бірақ кісінің өз басына байланысты, көкейге байланысты, 

субъективтік жағдаяттар аз ба? Бұлар орысша сөйлегенді, бала-

шағасын орысша тəрбиелегенді, орысша киініп, жүріп-тұрғанды 

күнделікті  тіршілікке  қажет  деңгеймен  шектелмей,  оған  əсіре 

мəн  беріп,  мақтан  ұстанатынын,  артықшылық  санайтынын, 

əдейі “көз үшін” жасайтынын біліп те, көріп те жүрміз. Дəл сол 

кезде өзінің ұлттық өркениетті табанының астында жатқанын, 

сол арқылы өзін ғана емес, өзімен қандас өзгені де төмендетіп 

тұрғанын сезінбейді, сезінгісі де келмейді деу аз, əрине сезінеді, 

бірақ  өз  қандасын  кемсітіп  тұрғаны  оған  аса  жағады,  қиялын 

рахатқа бөлейді. 

Мұндай көріністердің ең сорақысы сол – ұлттық-əлеуметтік 

ытырыныс  я  жоқ,  я  аз,  ұлттық  өркениетті  жақтаушылар  жоқ. 

Осындай  кері  əрекеттерді  көре,  біле  тұра,  оған  наразылық 

жасар  жан,  тапшы,  əдетте,  үлкен – аға,  кіші – іні  табылмай 

жатады.  Қуанышқа  орай,  əзірше  бұл  жаппай  заңдылық  емес, 

керісінше, заңдылықтың бұзылуынан туған қисық бұтақ қана. 

Бірақ қисық бұтақ құралып, орман болмасына кім кепіл? Демек, 

оқу-тəрбие, көпшілік мəдени-ағарту мекемелері қазақ тілі мен 

əдебиетін оқытумен шектеліп қалмай, ұлттық өркениетті əдейі 

132

менсінбеуші  ұлт  өкілдерімен  күрес  тəсілін  де  игеруі  керек. 

Ондай  тəжірибе  азаттық  жолына  көшкен  Азия,  Африка  жəне 

Латын Америкасы елдерінде жетерліктей. 

Енді  бұл  мəселелер XVI ғасырғы  қазақ  қоғамында  қалай 

шешілген екен, соған тоқталып көрелік. Бəлкім, ондай тəжірибе 

өзімізден де табылып қалар. 

Əр қоғамда əр түрлі əлеуметтік-саяси əрекеттердің бағытын 

бағдарлайтын  жойқын  рухани-философиялық  заңдылықтар 

болады.  Ол  заңдылықтар  жария  түрде  де  əрекет  жасауы 

ықтимал,  бірақ  оның  əсерін  жеке  адам  тұрмақ,  жалпы  қоғам 

сезінбеуі  мүмкін.  Қоғам  дамуына  астыртын  əсер  ететін 

əлеуметтік күштердің бірі ұлттық зейін, ұлттық менталитеттің 

құрама бөлігі. Ол ұлттық зерде, ұлттық сана-сезіммен қабаттас 

тұрған  құбылыс  болғанмен  оқшауырақ  тұрады,  əдетте  оны 

əлеумет Алла-тағала, бұйрығы, тəңір ісі деп қарайды, ал ғылым 

болса,  оны  кейінгі  кезде  ұлттық  пассионарлық  идея  деп  атап 

жүр. Ұлттық зейіннің күш-қуаты өзіндік қимыл-əрекет жасауға 

жетерлік  дəрежеде  болса,  ол  бөгде,  əсіресе,  сыртқы,  тысқары 

өшпенді  де  жауыз  күштерден  жасқанбай,  жалтаңдамай  өзіне 

өзі  жол  ашып  отырады  (мəселен,  қазіргі  уақыттағы  орыстың 

урашыл ұлттық патриоттары). Ал, керісінше, өзін əлсіз, əлжуаз, 

балаң сезінсе, қолдаушы күштер қуатсыз жатса, ұлттық зейіннің 

астыртын,  жария  емес  əрекетпен  шектелгеннен  басқа  шарасы 

қалмайды. (Бұны мысалсыз да түсінуге болады). Ұлтымыздың 

тарихында  мұндай  рухани-философиялық  күш  əр  дəуірде  бой 

көрсеткен, талай қысыл-таяңда елге даңғыл жол тауып берген. 

Мұндай  күш  деп XV–XVI ғасырдағы  қазақ  идеясын  атауға 

болады. 

Қазақ 

Ордасының 

құрылуына 

байланысты 

тарихи 

материалдарды  бағамдап  қарасақ  бұл  дəуірді  “Қазақтың  Ел 

Болу Дəуірі” деп атауға тұрарлық екен. Ол кезде “сен қайтсең 

де қазақ бол!” деп, күшпен насихат жүрмегені мəлім. Керей мен 

Əз-Жəнібек  ешкімді  қазақ  қылмаған.  Ол  заманда  қазақ  болу, 

қазақша  сөйлеу,  əн-жыр  айту,  қазақша  жөн-жоралғы  өткізу 

əлеуметтік мəртебе болған. Бұл жағынан күні кеше Желтоқсан 

133

уақиғасынан  кейін  балаларымызға  жаппай  домбыра  үйретіп, 

қазақ балабақшалар мен мектептерге жетектеген сергелдең еске 

оралады. 

XV–XVI  ғасырдағы  Қазақ  Ордасындағы  күллі  əлеуметтік 

күштер бағытының тоғысы қазақ деп басталып, қазақ идеясымен 

сабақтасып жатқанын көреміз. Өйткені, қазақ болу идеясымен 

еркіндік, азат болу идеясы, Өзбек ұлысының (1420–1468) ханы 

Əбілқайырдың (1412–1468) қысымынан  құтылу  идеясы  іштей 

қабысып  кетті.  Қазақ  Ордасының  пайда  болуы  салдарынан 

Өзбек  ұлысы  жай  ыдырап  қана  қоймай  іргелі 2 мемлекеттің, 

бауырлас 2 ұлттық, 2 мəдениеттің,  қыпшақ  жəне  қарлық 

диалектілеріне негізделген қазақ жəне өзбек деп аталатын 2 тіл-

дің қалыптасуына жол ашты “Қазақ” деген ежелгі көне атаудың 

өзі де “еркін болу”, “бос болу” (“қаш”, “кез”) деген əлеуметтік 

мағынасынан айырыла қоймаған еді. Енді ол этникалық-саяси 

жаңа мəнге ие болды, ұранға айналды. Сондықтан, сахараның 

түкпір-түкпірінен Қазақ Ордасына босқан халықтардың шағын 

мезгіл ішіндегі 20–30 жыл арасындағы санын тарихи мəліметтер 

миллионнан асқандығын арнайы атап жатады. Қазақ идеясына 

ынтыққан  Дешті-Қыпшақтың  ұлттары  мен  ұлыстарының 

əрекетінен туындаған, (бізге мəлімі бар, мəлім емесі бар) күллі 

уақиғалар  қатпары  бізге  жеткен  тарихи  мəліметтерден  кем 

болуы  мүмкін  емес  те  еді,  егер  мұнан  кем  болғанда  басымыз 

қосылып  жеке  ұлт  болу  асыл  арман  болып  қала  берер  де  еді, 

онда  елге  де,  жерге  де,  тілге  де,  Дешті-Қыпшақтан  мирас 

мəдени  мұраға  да,  ұлттық  салауатқа  да  ие  боларлықтай, 

түбінде тəуелсіздік туын жаңа заманда қайтадан тіге алмас та 

едік.  Расында,  тіге  алмағандар  қаншама?  Демек, 1991 жылы 

тəуелсіздікті аса үлкен шығынсыз, негізінен алғанда кедергісіз 

жариялауымыздың  түп-тамырында 1465–1466, 1721–1757 

жылдардағы  уақиғалар  да,  сол  уақиғаларды  туғызған  аруақты 

ағалардың рухы жатты. Сондықтан, оны XX ғасырдың аяғында 

жүзеге асыру оңалтайлау тұрды. Бұлар, əрине, іргелі əлеуметтік-

философиялық  заңдылыққа  татырлық  құйысқан  тістескен 

өзара сабақтас құбылыстар. Ресми тарихын отаршыл бөгде ұлт 

134

жазған ұлттар өз тағдырын өзі іштей біріктіретін ұлттық зейін 

идеясына қанық болмауы мүмкін емес. Тарихи таным қоғамдық 

сананың  құрамдас  бөлшегі  ретінде  тарихи  қажеттіліктен 

туындайды. Іргелі əлеуметтік-саяси құбылыс дүниеге келгенде 

белгілі  бір  жеке  топтың  мүддесін  ғана  мұғдарлап  келеді 

деген  Маркстік  социологияның  қате  түсінігі  еді.  Марксизм-

ленинизмнің шырмауына іліккен қазіргі қазақстандық тарихи-

методологиялық көзқарасқа ашық наразылық білдіруге болады. 

Қазақ Ордасы ту тіккенде ол қоғамдағы əлеуметтік топтар мен 

жіктердің баршасына ортақ дəулет саналды. Бастапқы кезеңде 

Жошы ханның белгілі бір ұрпағы қазақтың дербес мемлекетінің 

орнығуына,  ұйымдасып,  күшеюіне  ұйытқы  бола  алды,  əрине. 

ХV–ХVІ ғасырдағы қазақ қоғамындағы, əсіресе, Қасым хан мен 

Ақназар арасында саяси əрекеттің басым болуы сонан. Дешті-

Қыпшақ халқы ордалардан сан-алуан түрлеріне, “Алтынына” да, 

“Күмісіне” де, “Теміріне” де тойып болды. Енді күн тəртібінде 

Қазақ Ордасы тұрды. Кіндікті Азияның назары қазақтың аспан 

түсті көгілдір туына түсті. 

Қазақ  Ордасы  о  бастан-ақ  көптің  батасымен  шаңырақ 

көтерді.  Орданың  іргетасын  қалаушылардың  ішінен  маңғыт 

пен ноғайды, мұңғыл мен ұйғырды, өзбек пен қазақты, найман 

мен керейді, дулат пен қаңлыны, арғын мен алшынды, қоңырат 

пен  қыпшақты  кездестіретініміз  сондықтан.  Хандық  кіндікті 

Азияның көптеген ұлттары мен ұлыстарының ежелден аңсаған 

ортақ дəулеті болды. Ақсақ Темір, Шибан, Шағатай əулетімен 

толассыз  шайқаста  жүрген  Монғолстан  ханы  Есен-Бұға 

болашақ  Қазақ  Ордасына  өз  ұлысының  ең  шұрайлы  өңірінен 

жер  кесіп  берді.  Ол  жердің  аты  Қозы-Басы,  қазір  Дегерес 

кеңшары орналасқан өлкеден Шу өзеніне дейінгі аралық. Енді 

Орта Азияда бесінші күш пайда болды. Біршама уақыттан кейін 

Кіндікті  Азия  сахнасына  қазақтың  ата  жауы  Қалмақ  шықпақ. 

Демек, бұл – Қазақ ұлысы болашақ оқиғалардың алдын алып, 

ХVII–ХХ ғасырларда болмақ ұлт-азаттық жанталасқа дайындық 

жұмыстарын бастап кетті деген сөз. 

Зерде. 1997. №1 

135

жүктеу/скачать 3,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: