Дәріс №4 ШӘДІ ТӨРЕ ЖӘҢГІРҰЛЫ (1855- Өмірі

ШӘДІ ТӨРЕ ЖӘҢГІРҰЛЫ

(1855-

Өмірі. Абылайдың нәсілі. Абылай – Қасым - Есенгелді (Кенесары) – Жәңгір – Шәді.Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ өңірі, Құкент ауылында дүниеге келген. Шешесі Мәуіті өлең шығарған, күйші.

1861 ж. Ауыл молдасынан дәріс ала бастайды.

1863 ж. Түркістан маңындағы Шаян ауылындағы медреседе жалғастырады.

1864 ж. Шымкент – Абдолла Шәріп (араб, парсы)

1866 ж. Ташкент – ОА ақын-ғұламаларынан дәріс алады

1870 ж.ж.Бұхарада діни білім алады.

1931 «Молда» деп Марғұланға жер аударылады

1933 ж. Ақталады

Орыс тілін жетік білген. Шығыс қисса-дастандарымен жақсы таныс болған. Құлыншақ, Мәделілерді ұстазым деп тұтқан.

Жасынан Фердоуси, Жәми, Низами т.б. шығармаларын көп оқыған.

1913 ж. «Айқап», «Қазақтарға сәлем хат»

Сауатты жазушы. Негізге мекбебі – шығыс әдебиеті.

Өлеңдерінің басты тақырыптары – қоғам, әлеуметтік өзгерістер, жалқаулықтан құтылу, халықтың оянуы, дін, жан тазалығы. Ақын өлеңдерінде Ресей және басқа елдердің озық мәдениетін, білім деңгейін дәріптейді.

Ағатртышулық идеядағы өлеңдер де жазған.Оның ойынша, қазақтың отар болоғанының негізгі себебі – көшпелі салт:

Сарарқа мен Сырдағы,

Көшпелі қазақ баласы.

Ақылдың көзін жіберіп,

Ахуалына қарашы.

Артық кетті біздерден

Өзгелердің һәммасы.

Шығармаларының бір сарыны – отбасы бақытының беріктігі:

Ұғылдан да қыз жақсы,

Сөзімнің осы расы,

Әйел үйде отырса,

Ері қайда жүрсе де,

Бұзылмайды ұясы.

Қисса-хикаяттары – «Хикаят Әмір Хамзе», «Хикаят қамар заман», «Атымтай», «Хикаят Халифа һарон ар – Рашид» (әділет идеясы), «Барсиса» (тозақтан құтылу үшін ғибадатқа берілген сопыны әшкерелейді). Сюжет шығыстан. Назира үлгісімен, бірақ образдарды өзінше жасаған.

Ренесснас ақындары сияқты гуманизм, махаббат, әділет, теңдік идеясы бар. Оның ғашықтары мақсатшыл, ізденімпаз, күрескер, азатшыл келеді. Қаһармандары арқылы ақын жаңа дүниені іздейді. Бұл романтизм арнасындағы азатшылдық идеясына жуық. Осы идеяны жүзеге асыру үшін «Төрт дәруіш», «Хикаят Орақа Күлше»(сюжеті арабтан алынған, орта ғасырдың нағыз батырлық, ғашықтық романы),»Қамар заман» сияқты махаббат жырларын жазады.

«Шар дәруіш» (сюжет исламға дейін). Әйелдің бас бостандығын арман ете отырып, исламға дейінгі нанымдарға кеңшілік береді. Ақын ойынша, ғашытық діннен де патшалықтан да жоғары тұратын нәрсен.

Әдеби мұрасы 100 мың жолдық өлең. 75 мыңы тірісінде жарық көрген. 1910-15 ж.ж. кітаптары Ташкент (Әріпжанов), Қазан (Құсайыновтар) қалаларында жарық көреді.

Шығармаларын бастыруға алғаш қаржы бөліп, оны жұртқа таратуға себепкер болған Ташкент кітапшысы Сейдахмет қажы Сүйлейменұлы мен Түркістан кітапшысы Кәрімжан Хакімжанұлдары.