Берік Аташ, Қуаныш Әлжан ҒҰмар қараш алматы

271
4. Көркемдік пен ғибраттылық
Сен жатырсың қатты терең ұйқыда, 
Өзді-өзімен алысуда миқыда, 
Талас-тартыс үнемі ызы-қиқыда, 
Оянбастай жұртым саған не болды, – 
деген жолдарда да [2, 126 б.] ұйқы өзімен-өзі тұйық ашылмайтын 
жабық  құбылыс  емес,  ұйқының  түпмәні,  барар  жері  «ояну» 
болғандықтан,  автор  ұйқыны  уағыздамайды,  керісінше, 
ұйықтамауды,  қайнаған  тіршілікке  бет  бұруды,  өмірдің  оңды-
солын көре білуді, іскерлік пен шабытты, еңбек пен жаңашылдыққа 
ұмтылуды қуаттайды. 
Жалпы  алғанда,  бейнелі  сөз  (образды)  «Ұйқы»  алдымен, 
психологиялық  әдіснама  ретінде  жеке  адамдарға  арналған 
кемсітушілік  емес,  барша  қазаққа  арналған  рухтандырудың 
барынша  гуманистік  психологиялық  «өзімсіне»  айтқан  тәсілі. 
Себебі, Ұйқы, Маса т.б. құбылыстар өзгеге емес, қазақ халқының 
діліне ыңғайластырылған, сана-сезіміне ықпал етуге оңтайлы әдіс 
десе де болады. Жалпы алғанда, «Ұйқының» қолданылу техникасы 
бірден-ақ  пайда  болған  жоқ,  ол  айта-айта  шаршаған  адамның, 
айтқанына  құлақ  түрмеген  енжар  кісіге  реніштің  туындысы, 
нақты  шынайы  өмірдің  бейнесі.  Бұл  тұтас  қазақ  халқы  енжар 
немесе  жайбарақат  дегенді  білдірмейді,  бірақ  тез  арадағы  уақыт 
күттірмейтін  рухтың  қозғалуы  қажеттілігіне  байланысты  туған 
тәсіл.  Ол  өзге  ұлтқа  арналмаған  және  арналуы  да  мүмкін  емес, 
сонымен қатар тек қазақ өкілі өз ұлтына ғана арнап айтуға тиісті 
шабыттандыруға  арналған  рухани-рухтық  құрал.  Ол  тек  «ұйқы, 
ұйқы» деп қайталана бермейді, әр түрлі туыстық ұғымдар арқылы 
қоғамдық  психологияға  жолданады.  Мысалы,  Ғұмар  Қараштың 
«Қазаққа» деп аталған өлеңінде бұл тәсіл мынадай әсер ету тетігі 
бойынша қисынын табады: 
Қамықпа, қарайлама, ілгері жүр, 
Батыл бас аяғыңды, бақ көзіңе.
Көзіңді аш, есіңді жый, жәйды байқа
 [2, 149 б.].
«Ұйқының»  тағы  бір  қыры,  тұтас  қоғамды,  халықты  бір 
ағза  ретінде  қарастыратын  түсініктен  де  туындайды.  Әрбір  адам 

272
Ғұмар Қараш
ұйықтайды  және  оянады.  Бірақ  халықтың  ұйқысы  «тым  ұзақтау 
болып  кетті»  деген  бағдармен,  оны  оятуды  көздейді.  Сондықтан, 
ұйқыдағы елді ояту Ғұмар Қараштың да басқа қазақ зиялыларының 
да  қоғамдық-саяси  қызметі  арқылы  көрінетін  негізгі  мақсаты. 
Себебі,  ұйқыдан  оятпай  жатып,  оған  бірнәрсе  айтудың  өзі  құр 
бекершілдік болып шығады. Бұл зиялылар ұйқыдан тек оятып қана 
қоймай, оянғаннан кейін не істеу керектігіне де жол сілтейді. Мы-
, оянғаннан кейін не істеу керектігіне де жол сілтейді. Мы-
оянғаннан кейін не істеу керектігіне де жол сілтейді. Мы-
. Мы-
салы  «Замананың  адамы»  деп  аталған  толғауында  «ұйқы-ояту» 
схемасын тағы да осындай мағынада қайталайды: 
Ұйқы қанды тұралық, 
Тұрып кеңес құралық.
Осынау бір кездерде
Күліп тұрған ел де бар, 
Біліп тұрған ел де бар...
 [2, 85 б.]. 
Жоғарыда  атап  өткендей,  психологиялық  үдерістерді  тура 
батыстық  ғылым  тұрғысынан  емес,  өзіндік  ұғымдары  мен 
түсініктері бойынша зерделеу бұл тұста аса маңызды ахуал болып 
отыр.  Сондықтан,  мұндағы  психологиялық  категориялар  жүйесі 
кейде академиялық, ал кейде ұлттық бағыттарда да ұсыныла беруі 
мүмкін. Осыған байланысты, оның поэзиясы келесі кезекте, белгілі 
бір  арнада  таза  қазақи  психологиялық  категорияларды  саралауға 
қарай бет бұрады. 
Соның бірі – «Көңілге» және «Көңілдің жауабы» деп аталатын 
екі  жұптан  құралған  сұхбат  типтес  өлең.  Мұнда  атаулары  айтып 
тұрғандай, басты объект – Көңіл. Көңіл академиялық психология 
ғылымында  да,  этикада  да,  философияда  да,  педагогикада  да 
арнайы категория ретінде құрылмаған, шындап келгенде, орысшаға 
да аударылмайтын, таза қазақы психологиядағы басты ұғымдардың 
бірі десе де болады. Ол тек әдеби, поэтикалық, көркемдік мәнерде 
қолданылатын  сөз  ретінда  ғана  түсініледі.  Шындап  келгенде, 
оны  солай  деп  түсініп  жүрген  біздің  өзіміз,  қалыптасып  қалған 
таптаурын санамыз деп білсек, бұл ұғым осы мәнерлермен қатар, 
ұлттық  психологияның  өзіндік  бір  терең  мағыналы  категориясы 
болуға лайықты ішкі жан дүниелік үрдіс деп ұққандығымыз жөн 

273
4. Көркемдік пен ғибраттылық
сияқты.  Ендеше,  Көңіл,  бір  қарағанда,  әрбір  адамға  өзінен-өзі 
түсінікті  психиканың  бір  бөлшегі  сияқты  нәрсе  болып  көрінеді. 
Шындап келгенде, біз Көңіл деп нені айтамыз? 
Ол  үшін  алдымен,  оның  тілдік  қырларына,  түрленуіне  назар 
аударуымыз керек. «Көңіл-күй» адамның сол сәттегі ашу, жабырқау, 
қуану сияқты сезімінің сақталып тұрған күйі. Бірақ «көңіл-күй» мен 
«көңіл» бір нәрсе емес. Керісінше, «көңілге» «ала-көңіл» түсінігі 
неғұрлым жақынырақ болғанмен, бірақ олар да тура сәйкес ұғымдар 
болып  табылмайды.  Көңіл  таза  күйінде,  «көңіл  шіркін»,  «көңілі 
жас» деген сияқты тіркестерде ғана қолданылады. «Көңілденді» сөзі 
бұдан гөрі қайтадан «көңіл-күй» құбылысына неғұрлым жақынырақ 
болып келеді, яғни, оның оңды (позитивті) түрі, қуанды, шаттанды 
деген сияқты сөздерге неғұрлым жуықтайды. Осыдан, біз көңілдің 
барынша көбірек мағыналарды жамайтын кеңірек ұғым екендігін 
аңғарамыз  және  барынша  күрделі  түсінік  болып  құрылғандығын 
түйсінеміз, қалай болғанда да бұл – алдымен психологиялық үрдіс. 
Осыны байқаған автор оған арнайы маңыз беріп, өлеңінің атын 
да солай атаған тәрізді. Себебі, ол бір қырынан осы көңіл үдерісін 
ашып көрсетіп, оны түсіндіруді мақсат етіп тұр, екіншіден, ол таза 
көңіл туралы теориялық мәселе қозғап тұр. Бұл өлеңде, себебі, оқиға 
жоқ, тек қана теория бар. Өйткені, ақын белгілі бір адамның немесе 
халықтың көңілі туралы емес, жалпыға ортақ көңіл түсінігі туралы 
айтып отыр. Демек, ол жеке кездейсоқ жағдайлар болмағандықтан, 
жалпы, абстрактілі болғандықтан, ғылыми психологиялық қалыпқа 
жатады деп айта аламыз. Егер ол тіпті, бұл пікірлерін өлеңмен емес, 
қара сөзбен жазатын болса, онда оның халықтық психологиядағы 
қазаққа ғана тән ерекше ұғым екендігі де анығырақ сияқты болған 
болар еді. Бірақ, автор, оны ғылыми түрде ұсынуды мақсат етпейді, 
арнайы поэтикалық мәнермен көркемдеп жеткізеді. 
Ендеше,  автор  осы  көңіл  құбылысын  концепт  ретінде  ашып 
көрсетуде, оның түрленген нұсқаларын былайша ұсынады: «асқан 
көңіл»,  «тасқан  көңіл»,  «ашқан  көңіл»,  «байтақ  көңіл»,  «жайтақ 
көңіл», «байқап көңіл», «тарпаң көңіл», «қартаң көңіл» т.б. оның 
32 рет түрленуін, яғни, сан алуан қалпын атап өтеді. Егер оларды 
психологиялық тұрғыдан талдап өтетін болсақ, ақынның айтқысы 
келген көңіл ұғымының мазмұнын осы өлең жолдары арқылы аша 

274
Ғұмар Қараш
аламыз. Өлең тұтастай сол «Көңілге» сұрақ қоюдан құралған және 
ол ә дегеннен-ақ былай басталады: 
Сен неге жабырқадың асқан көңіл?
Телегей теңіздерше тасқан көңіл.
Жабығып жау жағында жалғыз қалсам, 
Сабырдың санасымен ашқан көңіл
 [2, 150 б.]. 
Демек,  көңіл  сөздік  түрленуімен  қатар  психологиялық 
түрленулерге  де  ұшырайды  екен.  Тасып,  шабыттанып,  өрленіп 
келген  көңіл  бір  мезетте  жабырқап,  мұңайып  қалады.  Егер 
адамның  өзі  басқа  бір  қолайсыз  жағдайларға  түсіп  қалса,  ішкі 
жан-дүниесі  құлазып,  жалғыз  қалғандай  болса  (Жабығып  жау 
жағында жалғыз қалсам), онда көңіл сабырды шақыру арқылы оны 
қайтадан құтқарып алып шығады. Бұл жерден, көңілдің адамның 
жан дүниесін тұтас алып шыға алатын, өз орнына келтіре алатын 
қасиеті  болғанына  қарамастан  кей  кездерде  өзі  де  Жабырқап 
қалатындығын  ұғындық.  Бұл  өлең  жолында  көңілдің  –  адамның 
жалпы  жан  дүниесінің  билеушілік  қызметі  ашылады.  Келесі  жол 
былайша жалғасын табады:
Не болды мұнша саған байтақ көңіл, 
Жүйріктей жаратылған жайтақ көңіл, 
Ой жетпес, ақыл жетпес нәрселерді
Бәрін де білуші едің байқап көңіл.
Көңілдің  «байтақ»,  «дархан»,  «кең»,  «жүйрік»  қалпының 
неліктен мұндай күйге түскендігіне тағы да сұрақ қойған субъект 
бұл  тұста,  оның  ақылдан  да,  ойдан  да  асып  түсетін  тағы  бір 
ерекшелігін  ашып  береді  және  тым  жүйріктігі  мен  тездігін  де 
көрсете кетеді. Демек, бұл академиялық ғылым бойынша айтқанда, 
интуицияға  жуықтайды.  Бірақ  оны  таза  интуиция  деуге  де 
келмейді,  себебі,  интуицияның  өзінің  интеллектуальдік,  сезімдік 
деген сияқты бірнеше түрлері бар және ол байтақ деп бағалауға да 
келіңкіремейді. Ендеше, автор бұл шумақта көңілдің ақыл-ойдан да 
жүйріктік қасиетін ашып береді.

275
4. Көркемдік пен ғибраттылық
Әрбір шумақ сайын Көңілге қарата толғанған ойлар, ойшылдың 
бұл мәселемен арнайы шұғылданғандығын білдіреді және барлық 
шумақтарда  да  ол  тыс  қалмайды,  керісінше,  осылай  әр  түрлі 
қырлары ашыла түседі. Ақын бұл құбылысты әрі қарай былайша 
сипаттайды:
Не болды саған мұнша тарпаң көңіл
Көп көрген дүниені қартаң көңіл
Ғайыпты көзбен көрмей, оймен білген
Баяғы қайда кетті санаң көңіл?...
Яғни, көңіл «тарпаң», «дүниені көп көрген», өмірлік тәжірибе 
жинақтаған,  «қартаңдығы»  ештеңеден  де  қобалжымайтын,  асып-
саспайтындай  дәрежеде  болғандығына  қарамастан,  ол  кенеттен 
жабырқаулы күйде тұр. Неге? Ол ғайыпты, яғни, сол сәттегі жоқты 
немесе рухани болмысты көзбен көрмей-ақ, ойша біліп отырады. 
Оның  санасының  биік  деңгейінің  көрінісі  қайда  кеткен  деген 
сауал қойылып отыр. Демек, бұл шумақтан, көңілдің ғайыпты да 
көзбен көрместен, оймен біліп отыратын «көріпкелдік» (интуиция 
тәрізділік) қасиеті ашылады. Келесі кезекте, ақын өз ойын әрі қарай 
былайша сабақтайды:
Не болды саған мұнша керім көңіл, 
Іштегі тарады ма шерің көңіл?
Қаратқан мың сан елді ауызыңа, 
Сондағы қайда кетті сенім көңіл?
Бұл жерде көңілдің шері, көңілге деген сенім үрдістері, жалпы 
алғанда,  оны  тек  сезімдік  нәрсе  деп  түсінуге  болмайтындығын 
айғақтап береді. Бұл тұста да, көңілдің өмірдегі жетекшілік қасиеті 
байқалады.
Осылай  көңілдің  құбылуы  әр  түрлі  өмірлік  жағдайлармен 
сабақтаса  келе,  кейде  өмірмәнділік-онтологиялық  мәселелерге  де 
тоғысады:
Не болды саған мұнша алғыр көңіл?
Секілді сел ағызған жаңбыр көңіл

276
Ғұмар Қараш
Алдыңда ажал үйі – қазған көр бар
Сүрінбе, қарсы жатса қарғы көңіл. 
Осы  тұста,  көңіл  мен  ажалдың  бетпе-бет  келуі  –  оны  «болу-
болмау»  жөніндегі  онтологиялық  мағынаға  дейін  жетелейді. 
«Сел  ағызатын  жаңбырдай»  көңіл  ажалға  да  мойынсұнбауы 
тиіс.  Ендеше,  ол  –  өмірлік  жігер  немесе  өмірлік  күш  ретінде 
өзінің ішкі мағынасын аша түседі. Көңіл өзінің арман-қиялы мен 
романтикалық  шабыты  арқылы  асқақтайды.  Ол  адам  болмысын 
алып  жүретін  және  жетелейтін,  тіпті  оның  физикалық-тәндік 
құрсауын да мүмкіндігінше бұзып өтетін жігерленген тасқын үрдіс 
те болып шығады:
Бір кезде судай шалқып тасқан көңіл
Талабы Қап тауынан асқан көңіл
Құс жетпес қанат қағып ұшқан көңіл, 
Жерлерге жетіп аяқ басқан көңіл.
Жалпы бұл шумақтардан көңілдің сипаттары көрсетілгенмен, 
біз  үшін  ғылыми  психологиялық  түрде  оның  не  екендігі  туралы 
мағлұмат  берілмейді  десе  де  болады.  Дегенмен,  жоғарыдағы 
көрсетілген  сипаттамаларға  қарап,  біз  «Көңілді»  –  адамның 
биологиялық-тәндік  болмысымен  байланысып  жатқан  өмірлік 
күштің және оны реттеудің тұтас ішкі рухы, адамның рухани жан 
дүниесінің  жалпы  бағдарлы  болып  келетін  сезімдік  көрінісі  деп 
анықтай  аламыз.  Ал  тылсымдық  деңгейде  таразыласақ,  Көңіл 
–  адамды  қайда  болса  да  жетелеп  отыратын,  кейде  тұлғаның 
тәндік болмысын менсінбей асқақтап артқа тастап кететін игілікті 
«таза» періштелік және кінәлауды көтермейтін нәзік сезімдермен 
көмкерілген  рухани  шабыттың  мүлтіксіз  өмірлік  бейнесі  деп 
анықтай аламыз. 
Әйтсе  де,  ақынның  келесі  «Көңілдің  жауабы»  деп  аталатын 
толғауы  оның  психологиялық  мазмұнын  аша  түседі.  Себебі, 
мұндағы  «ақыл»,  «талап»,  «қайрат»,  «бақыт»,  «нәпсі»  сияқты 
психологиялық  құбылыстар  мен  психикалық  үдерістер  оның 
бұларға  жанасатын  және  жанаспайтын  жақтарын  ашып  береді. 

277
4. Көркемдік пен ғибраттылық
Бұл өлең, аты айтып тұрғандай, жоғарыдағы көңілге айтқан назға 
қайтарылған жауаптың мағынасынан құралады.
Е, ..Шіркін, өкпе айтыпсын бірақ маған, 
Менің де айтар сөзім бар-ды саған.
Өкпенің бәрін жинап маған жауып
Құр қалды бұл өкпеден біраз ағам.
.........................................................
Сөйлесем өз өмір тарихымды
Білінер тек сол күнде менің бағам, – 
деп басталған толғау, сәйкесінше, басқа да психикалық үдерістерді 
жат  көрмейді,  оларды  «аға»,  «бауыр»  деп  құрметтейді.  Себебі, 
оларға қарағанда, көңіл өздігінен әрекет ететін үдеріс емес, солар 
арқылы  бәрін  жиыстырып,  барып  мағынасын  ашатын  құбылыс 
түрінде көрінеді:
Ең үлкен тұңғыш ағам ақыл еді.
Біреуі талап дейтін мақұл еді, 
Ақыл, талап – екеуі арасында 
Бір тумам қайрат деген батыр еді.
Ең соңғы кенже тумам маған тете, 
Тұрақсыз бақыт дейтін пақыр еді. 
Бұдан  кейін  осы  бес  психикалық  үдерістің  бір-бірімен 
байланысқан  кейпі  және  олардың  адам  өмірінің  мағынасы  мен 
мәнін айқындап беретін, оның тағдырын шешетін, ұмтылдыратын 
көрінісі баяндалады. 
Бесеуіміз ата-анадан туып едік, 
Бірлікке белді бекем буып едік, 
Ер жеттік, есейген соң жетеміз деп
Қашқынды – нәпсі деген қуып едік.
Нәпсі – ғылыми түрде алғанда, адам бойындағы инстинктердің 
жағымсыз  түрлерінің  жалпы  жиынтығы  дегенге  келіп  саяды. 
Әрі  қарай  өлең  жолдары  оқиға  түрінде  өрбиді,  Бақыттың  оларға 
бірікпей бөлек тартып жоғалып кеткені, ал Қайраттың (бұл жерде 

278
Ғұмар Қараш
физикалық күштен гөрі жігер, ерік мағынасында сияқты) оны іздеп 
табамын деп аттанып кеткені және Талаптың да бұлардан бөлініп 
кеткені  туралы  өрбіген  оқиға  әрі  қарай  көңілдің  өзінің  жалғыз 
қалғаны, ақылдың бұлардың бәрін басқарып алып жүруі тиіс екені 
туралы  айтылады  да,  өзінің  жабырқау  күйінің  себебі  осындай 
жағдайлардан  туындап  шығатындығы  жөнінде  болып  келеді. 
Шындығында,  «Талап»,  «Қайрат»,  «Ақыл»,  «Бақыт»  қолдамаса 
Ішкі Өмірлі Рух қозғалыссыз қалады. 
Бұл толғаулар, жалпы алғанда, біріншіден, тек Ғұмар Қараштың 
жеке басындағы оқиға ғана емес, барлық адамның психикасындағы 
болып  жатқан  өзгерістер  және  ол  академиялық  ғылым  тілімен 
айтсақ,  ойшылдың  өзіндік  бір  «психоанализі»  тәріздес.  Әрине, 
ол  батыстықтан  бөлектеу,  мысалы,  Бақыт  та  адам  психикасының 
бір  бөлшегі  болып  шығады.  Шындығында  да,  абстрактілі  бақыт 
ұғымын  объективтендірген  батыстық  философия  мен  тұрмыстық 
философия  бүгінгі  күнге  дейін  оны  «сырттан  іздеумен  әлек» 
болып  жүр.  Көптеген  пікірталастардан  кейін,  көбінесе,  «адам 
өзін бақытты сезінсе болды, сол – бақыт, бақытты сезіну адамның 
өзінің  ғана  қолында»  деген  тұжырым  қабылданып  жүр.  Ендеше, 
Ғұмар Қараштың психоаналитикалық жүйесіндегі Бақыттың ішкі 
таза психологиялық құбылыс екендігін дәйектеуі ақылға қонымды 
сияқты.  Демек,  адамның  депрессиялардан,  қобалжулардан, 
жабырқаулы көңілден т.б. ада болып, өзін-өзі жайбарақат сезініп, 
психологиялық  түсіріліп  (психологическая  разгрузка)  жүрген 
таза  психикалық  күйі  –  бақыт  деген  сөз.  Мысалы,  З.  Фрейд  те 
объективті  мораль  мен  табуды  «Жоғарғы-Мен»,  «Цензура»  деп 
адам  психикасына  байланысты  құбылыс  етіп  шығарды  емес  пе? 
Олай болса, Бақыт та таза психологиялық құбылыс болуға «құқы» 
бар. 
Бақыт нәпсіге тұтастай болмысымен қарсы шыға алмайды, кей 
сәттерде,  адам  нәпсіқұмарлықпен  алдамшы  болса  да  кішкентай 
бақыттарға  кезігеді.  Ғұмар  Қараш  туындысындағы  Бақыттың 
Нәпсіні  қуғысы  келмей,  бөлек  тартқанының  да  мағынасы  сол 
сияқты,  ақынның  айтайын  деген  түпкі  ой  да  –  осы.  Ал  жігер 
немесе ерік күші (шығармадағы Қайрат) ақылсыз немесе талапсыз, 
нәпсіге қарсы күресуге шабыттанғанмен, өзінше ештеңе де бітіре 

279
4. Көркемдік пен ғибраттылық
алмайды және ол да нәпсіқұмарлыққа қарай шабыттануы ықтимал. 
Сондықтан да ол шығармада із-түзсіз жоғалып кетеді, яғни, бейтарап 
деген сөз. Ал сана (шығармада ақыл) ерікті (Қайратты) ғана емес, 
барлық психикалық үдерістерді бақылап отырушы екендігі белгілі. 
Мұны Ғұмар Қараш та назардан тыс қалдырмайды: 
Басқару бәрімізді ақылға жөн, 
Бос жатпау талап, шіркін саған да жөн
 [2, 153 б.].
З.  Фрейдте  сана  мен  бейсана  қайшылығы  құрылса,  Ғұмар 
Қарашта Ақыл, Талап, Қайрат, Бақыт, Көңіл бесеуі Нәпсіге қарсы 
және үнемі қуып жете алмайды, демек, мәңгі бағындыра алмайды 
деген сөз. Қазақы түсінікпен айтсақ, ол – сағым. Ойшылдың мұндай 
психоанализ  жүйесі  психолог  ғалымдар  үшін  әлі  де  толығырақ 
зерттеуді  қажет  ететін  күрделі  құрылым.  Себебі,  ұлттық  таным-
түсінікте осындай психоанализдік тұжырымдар тек Ғұмар Қарашта 
ғана  емес,  тереңірек  үңілсек,  басқа  да  ойшыл  тұлғаларымызда 
кездесіп  қалатын  үдеріс.  Мысалы,  Шал  ақынның  мына  бір 
толғауына назар аударсақ, мұнда да психиканы талдаудың өзіндік 
бір ерекше үлгісі берілген:
Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі, 
Бөріге қой алдырмас ердің ері, 
Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса, 
Жоламас ешбір пәле шайтан-пері
 [88, 136 б.]. 
Көріп  отырғанымыздай,  мұнда  да  бейсаналылықтың 
(нәпсі)  моральға  (иман)  деген  ықпалы,  оны  жолдан  тайдыруға 
деген  әрекетінің  тек  сана  арқылы  (ақыл)  реттелетіндігі 
туралы  психоанализдік  құрылымның  өзіндік  бір  тамаша  үлгісі 
құрылғандығы белгілі. Немесе, Абайдың да «Ыстық қайрат, нұрлы 
ақыл, жылы жүрек» түзілімі, этика мен философия болумен қатар, 
белгілі бір деңгейде психоанализдік тұрпатты болып келеді. 
ХХ  ғасырдағы  батыс  психологиясындағы  З.  Фрейдтің  жеке 
адамдық  психоанализін  Э.  Фроммның  әлеуметтік  психоанализге 
айналдырған үлгісін мысалға алып, жоғарыдағы Ғұмар Қараштың 

280
Ғұмар Қараш
«Көңілге»  деп  аталған  толғауының  мазмұнын  жекеден  жалпыға 
көшірсек,  біздіңше,  бұл  екіншіден,  өлеңнің  түпмәніне  үңіліп 
қарасақ, қазақ халқының ұлттық рухы: оның бұрынғы асқақтығы 
мен қазіргі жасыған күйі деп болжамдаймыз. Мұндай жалпылауды 
түсіну үшін ойшылдың Ресей отаршылдығы әбден дендеген шағын 
бейнелейтін «Саған не болды?» деп аталатын шығармасына назар 
аударғандығымыз жөн. 
Қаның таза, сен олардан кем емес, 
Сен артықсың, олар саған тең емес, 
Өз бойыңа осы жүріс жол емес, 
Байқамастай, жұртым, саған не болды?
Алатаудан асып барып жайлаған, 
Беткейінде құлын тайың ойнаған, 
Ойына алған ісін етпей қоймаған, 
Ел емес пе ең, жұртым, саған не болды?
Шыңғыс, Бати хандық құрып тұрған ел, 
Қарақыпшақ Қобыландылар туған ел, 
Қарсылаған дұспан жауын қуған ел, 
Емес пе едің, жұртым саған не болды?
Бұл  жолдар  да  жоғарыдағы  Көңілге  қойылған  сауалдарға 
сәйкес келеді, ал оның берген жауабы осы сұрақтардың жауабымен 
келіп астасып жатыр. Бірақ бұл жерде қоғамдық психология үдерісі 
жүреді. Ендеше, біз ақын өлеңдерінің өзіндік бір сабақтастығын, 
бір-бірімен ішкі тұтастығын көре аламыз. 
Үшіншіден,  бұл  толғаулар,  жалпы  алғанда,  қазақ  этикасын 
психологиялық тұрғыдан негіздеу болып табылады десе де болады. 
Ғұмар  Қараштың  мұндай  түзілім  құруының  түпмақсаты  –  қазақ 
болмысын ашу және адамгершілік пен этиканы сақтаудың өзіндік 
бір ғылымиланған үлгісін ұсыну екендігі белгілі. Бірақ ақын үшін 
оның ғылымиланғандығы маңызды емес, халыққа, ұрпақтарға әсер 
ету тетігінің мықтырақ болғандығы маңызды. 
Ақын  келесі  кезекте,  қазақ  дүниетанымында  жиі  кездесетін 
тақырып  –  махаббат  мәселесіне  тоқталады.  Автордың  бір 

281

жүктеу/скачать 2,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: