Б.Ғ. НҰҒман а. А. Абдрахманова а. О. Жетписбаев
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1.2 Қазақстан тарихы пәні
немесе проблеманың қойылуы Бүгінгі күнге дейін адамзат тарихы әлі бірқалыпты зерделенбеген, мәдениеттердің өзара әрекеттесуі сыртқы саясаттың айқындалуы ретінде қарастырылды. Негізінде әрбір мәдениеттің жергілікті, автономдық даму тұжырымдамасы бекітілді. Тарихнамада қалыптасып қалған біреуінің басқа- лардан «үстемдігі» идеясы, көптеген халықтардың бейнесін жалғанға шығарды. Ақырында Бүкіләлемдік тарих тек Батыстың тарихы ғана болды. Тарихи аспектіде «өзара әрекеттесу» ұғымының категориялық тұрғыдағы ыңғайын ұғыну тұтас та, қандай да бір қажетті процестің мағыналық проблемаларын шешер еді. Көшпелі мал шаруашылығының және сәйкес өмір салтының пайда болуы шаруашылық қызметі саласында бұзып өту және ұтымды жауап болды. Көшпелілік шаруашылық айналымына Еуразия кеңістігін жұмылдырды. Номадтар ежелгі өркениеттердің және жеке аймақтардың мәдени-шаруашылық тұйықтығын бұзды, тайпалардың ішінде, жеке халықтардың арасында эконо-микалық және мәдени байланыстарды кеңінен қамтамасыз етті. Осыдан, номадтықтың дұрыс мағынасы осыдан тұрады деген ой келеді. Екі орта (көшпелілер әлемі мен егіншілер әлемі) арасындағы интеграл таңбасы сияқты, өз қызметінің және тіршілігінің прогрессивті және драмалы сипатын анықтады. Табиғаты бойынша көшпелілік - бағытталған өзара әрекеттесу қабаты. Өзара әрекететсуде дамуы - бұл адамзаттың тіршілік етуінің шарты. Гүлденуші мәдениет – бұл басқалармен үздіксіз байланысу өнімі. Әлемдік мәдениет аясында, қазақ халқының тарихы субъект мағынасында көшпелі өркениет ретінде қарастырылады. Атап айтқанда, Қазақстан тарихы көшпелі дәстүрлер әлемін білдіреді. Б.э. дейінгі ІІ-І мыңж. шебінің өзінде-ақ Қазақстан территориясында мал шаруашылығы - шаруашылықтың негізгі, сонан кейін билік етуші түрі болған. Біздің олжаларыздың тарихи мағынасына жүгініп, (Ботай энеолитикалық қонысы. Сүйектер мүрделерінің 99%-і жылқыларға тиесілі болған. Көкшетау аймағы; Тамғалының «портреттік галереялары». Жауынгерлердің бейнелері. Алматы аймағы), «тас» адамның өзінде-ақ мекендеу ортасымен ерекше қатынастар қалыптасқан деп сенімділік-пен болжауға болады. Ол бастапқы, «жылқы шаруашылығы мәдениетінің үйірлі түрін» қалыптастырды. Үлкен жетістіктер қатарына көшпелі шаруашылықтың шығу тегінде орасан зор роль атқарған, жылқыларды қолға үйрету процесін, атап айтқанда, тұтас алғанда өркениеттің дамуын жатқызуға болады. Қазақстан көшпелілерінің шаруашылық-мәдени жүйесін қалыптастыруда жылқы ролінің маңыздылығы сөзсіз болып табылады. Бірнеше мыңжылдықтар бойында жылқы, көшпелілер қатынасының басты құралдарының бірі болып табылған. Тамақтану, тасымалдау көзі болды, әскери істе алғашқы рольді атқарды. Жылқы құрал ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік дифференциация негізі де, байлық көрсеткіші де, дала тұрғыны игілігінің өлшемі де болды. Көшпелі мәдениетте бірінші кезекте барлығы атқа бағдар алғандықтан, ол «алаш» ұғымында көрініс тапты. Бұл оқиғалартуралы естеліктің ұзақ сақталғаны соншалықты, тарихи ата-бабалар жайында сөз болғанда, әдетте қазақ: «Алаш Алаш болғанда, Алаша Хан болғанда» - деген. Ал бастамасы мифологияның өзінде-ақ - қанатты ат - «алаш» бейнесінде салынған. Қазақстан далаларында «ең жақсы аттарды құрбандыққа шалған. Аттың басы мен тұяқтары қорға-ныш... болған, тұлпардың тұяқтарының жартастағы бейнелеріне табынған, олар Орталық Қазақстанда, Қаратау және Маңғышлақ тауларында көп ашылған. Бұл суреттерді қазақтар тұлпар тас деп атайды. Тұлпар тұяғының бейнесі Орталық Қазақстан мазарларының, мысалы Кеңгір өзенінде Келін там мазарының күйдірілген кірпіштерінде де кездеседі (13 ғ.)». Ұсынылған жұмыста «қазақ» сөзінің этимологиясын айқындау немесе талдау мәселесі тұрған жоқ (көбісі «халық» және оның «аты» ұғымдарын өз араларында теңестіреді, яғни қазақтардың шығу тегін зерделеу олардың этникалық атауын ауыстырады, «қазақ» сөзін «қазақ туралы» ұғыммен тәуелділікке қояды). Керісінше, қазақ халқының тарихын «қазақ» терминінің пайда болуының өзінің өзгешелегі болуы мүмкін және ерекше кезеңді білдіреді деген сұраққа жауап беру тұрғысынан қарастыру керек. Қазақ хандығының (және халқының) пайда болуына қатысты, көшпелілер әлемінің бөлінуі салдарынан (себептер мен факторлар жеткілікті дәлелденген) тұтас алғанда тарихи процесс тізбегіндегі жеке буын (түркі әлемінде) сияқты болатынын қарастыру қажет. Шындығында, Керей мен Жәнібектің көшіп кетуі қазақ ұлысының қалыптасуының басы да, аяғы да болған жоқ. Бірақ ол әр түрлі аспектілі процестің басты сәттерінің бірі болды: Жетісудың байтақ далала-рында ұлыстың өзінің болашақ атымен тарихи кездесуі болды. Қазақ термині-нің бастапқы мәні - саяси. Қазақ терминін қолдану олардың қандай ұлысқа тиесілі болғанына қарамастан, әрі қарай да этникалық ортақтығын белгілеу үшін қызмет атқарады деп болжау керек. Халықтар мәдениетінің тарихы көп қырлы, ал оның құбылыстары шексіз екендігін, сондықтан ол оны ұғынуға жасалған көптеген ұмтылыстарда өзінің көрінісін табатынын ұмытпайық. Ойшылдардың оны анықтауға алуан түрлі амалдар ұсынғаны сондықтан емес пе? Бұл жағдайда О. Сүлейменовтің адамзаттың борышын тереңнен ұғынып түсіндірген постулатына жүгінеміз: «Өткен - оны білетінге, болашақ оны жасайтынға тиесілі» (О. Сүлейменов Аз и Я. Алматы, 1990, 63 б.). Қазақстанның тарихы, ең алдымен - Еуразиның ауқымды территориясын алып жатқан, «Көшпелі өркениет» тарихы. Ол өркениеттің өзіндік ошағын құрды. Жетекші шаруашылықты (оның салдарында өндірісте меңгеру және мамандандыру, яғни бұзып өту болған, өндіруші технология түрлерінің бірі ретінде), қоғамның әлеуметтік, экономикалық, рухани және саяси өмірінде бұзып өтуге себепші болған, мал шаруашылығы құраған. Онда болмыстың сапалы жаңа түрлері, жаңа коммуникациялық құралдар – көшіп жүру және отырықшылық, қалалар салу (кенттену) және сауда жасау, әскери өнер және дипломатиялық қызмет, пошта байланыстары және т.б. пайда болды. Қол жеткізген жетістіктердің шыңы меншікті жазуын құру болып табылды, ол саз дөңгелектерден (оларда қола дәуірінде таңба-символдарды бейнелеген. Ғалым-дар бұл олардың жазуға айналуының басы деп санаған), таста жазылған стелалардан қағаз бетіндегі қолжазбаларға дейін жол жүріп өтті. Руно жазуы-ның ерекшелігі – бұл ғылымды зерттеушілердің жеке әңгімесі. Қысқаша айтқанда: руно таңбалары, руно жазуы, ою-өрнек өнері - бұл сана мекенін тарату, адам санасының ішкі импульсі, графикалық символ деп түсіндіруге болады. Руно «ақпаратты тасушы» ретінде түсіндіріледі, ол ұғымдар мен мағы-налар кешені. Барлық руно таңбалары дүниенің кірпіштері болып табылады. Номадтар қоғамын ұйымдастыру жүйесі өте тұрақты әлеуметтік-саяси организмді білдірген, ру-тайпа және әскери-әкімшілік қатынастарында база- ланды, яғни ол ру-тайпа құрылымдарының дамыған жүйесін тудырды. Мысалы, ру деңгейлері қазақтарда әр түрлі ұғымдармен белгіленеді, бірақ олардың біреуінің семантикасын талдайық – «Арыс». «Арыс» сөзінің бастапқыда адам-дар руында бірігетін, «неке» мағынасын болжайтын теологиялық сипатты өзгешелігі болды (Тәңірдің адамға бастапқыда берген батасы мынадай: «Арлы бол, Арлы іс жаса», яғни адамның жаралуын салтанаттап, Ол оны «құдайдың күш-қуатын иеленуші» ретінде күшпен анықтады). Салдарында, ол өзінің өзгеше, кеңейтілген түсіндірмесін иеленді. Бұл белгі ол арқылы мемлекеттегі рулар арасындағы қатынастар байланысқан, әлеуметтің берік негізін, оның әлеуметтік ортақтығын көздеді. Бұл жағдайлар көшпелі өркениет феноменінің және атап айтқанда көшпелі тәсілдің принциптік ерекшеліктері туралы айтуға мүмкіндік береді. Номадтық мәселелері екінші бөлімде аса толық айтылатын болады. жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|