Бүгінгі санда: Еділдің бойына қонған ел
қазанда жолдаған хатыңызға Алматы
жүктеу/скачать 16,56 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Қазақстан Республика сын дағы «Тіл тура- лы» Заңның 25-бабына сәйкес осы Заңның орындалуына бақылау жасау тілдерді да
- С ә й к е с і н ш е , З а ң н ы ң о р т а л ы қ ж ә н е облыстардың, республикалық маңызы бар қалаларың, астананың жергілікті атқарушы
- Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтқанда, егер тілімізге қатысты заң бұзушылықтарды түп-тамырымен жоямыз десек, онда сөзсіз тіл инспекциясы
- Мемлекеттік мекемелердегі, министрліктердегі, әкімдіктердегі мемлекеттік тілдің жағдайы соншалықты мәз емес. Олай дейтін себебіміз, мұндай құрылымдарда
- Президентіміз айтқандай, «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде». Дәуіржан Т ЛЕБАЕВ, Ақбота ИСЛ МБЕК
- Ұлағатты ұстаз, түркітанушы ғалым, қазақ әдеби тілінің қалыптасуын зерттеушілердің бірі, филология ғылымының докторы
қазанда жолдаған хатыңызға Алматы қаласы соттарының тәжірибесінде соңғы үш жылда «Тіл туралы» заңды бұзушылыққа қатысты азаматтық және қылмыстық істер қаралмағаны туралы хабарлаймыз» делінген. рине, «Тіл туралы» заңбұзушылыққа қатысты істердің сотқа түспегені дұрыс та шығар. Бірақ таразының екі жағы, таяқтың екі ұшы бар дегендей, еліміздің әр ңірлерінде «Тіл туралы» заң бұзылмайды деп те айту қиын. йткені мұны күнделікті мір барысында к ріп жүрміз. Кейде азаматтарымыздың бейжайлығы да бұған әсер етпей қоймайды. Ал енді осындай заң бұзушылықтарды дер кезінде анықтап, тиісті шараларды кім қолданады? Сотқа шағым түспесе, сот мұндай іске здігінен араласпайтыны түсінікті ғой. рине, бұл тек жалғыз Алматы қаласына ғана қатысты мә селе емес. Республиканың зге аймақ тарында тілге қатысты заңбұзу- шы лықтардың мысалдарын к птеп келтіре беруге болады. Бірақ одан шешімін тауып кеткен мәселені к ріп отырғанымыз жоқ. «Баяғы жартас, сол жартас». Прокуратура қызметі туралы Қазақстан Р е с п у б л и к а с ы К о н с т и т у ц и я с ы н ы ң 83-бабына сәйкес, прокуратура мемле- кет атынан Республиканың аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және зге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын, жедел іздестіру қызметінің, анықтау мен тергеудің, әкімшілік және орындаушылық і с ж ү р г і з у д і ң з а ң д ы л ы ғ ы н ж о ғ а р ы қадағалауды жүзеге асырады. Ш ын мәнінде, аталған орган з құзыретінің аясында «Тіл ту- ралы» заңның орындалуын қадағалайды. Бұл орайда біз еліміздің Бас прокуратурасына тілдегі заңбұзушылықтар жай-күйін білмек ниетпен хат жолдаған едік. Редакциямызға келген жауап хатта: «Қазақстан Республика сын дағы «Тіл тура- лы» Заңның 25-бабына сәйкес осы Заңның орындалуына бақылау жасау тілдерді да- мыту саласындағы басшылықты және салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын уәкілетті органның құзыретіне жүктелген. С ә й к е с і н ш е , З а ң н ы ң о р т а л ы қ ж ә н е облыстардың, республикалық маңызы бар қалаларың, астананың жергілікті атқарушы органдарында сақталуын бақылауды Мәдениет және спорт министрлігі жүзеге асырады. Осыған орай, аталған Заң талаптары- ның сақталуына тексерістерге қатысты толық мәліметтерді уәкілетті органнан алуға мүмкіндіктеріңіз бар екендігін ха- барлаймыз. Сонымен қатар прокуратура бұзылу фактілері анықталды. Аталған фактілер бойынша прокуратура органда- рымен заңдылықты бұзушылықтарды жою туралы 6 ұсыныс енгізілді» делінген. рине, прокуратура тіл саясаты- мен түбегейлі айналысатын құрылым емес. Ол, жоғарыда айтқанымыздай, Ата Заңымыздың 83-бабына сәйкес жұмыс істейді. Демек, елімізде тілге қатысты туындаған сан-салалы түйткілдерді дер кезінде кешенді түрде күн тәртібіне қойып, үнемі бақылау жасап отыратын, мұндай мәселелерді тиісті құзыретті органдар мен ұйымдардың алдына нақты қоятын арнайы құрылым керек. Сонда ғана біз тіл саласын- да бірнеше қадам ілгері басамыз. Шешімін таппаған сұрақтар да мейілінше азаяды. Ең бастысы – қоғамымызда азаматтар тарапы- нан мемлекеттік тілге деген құрмет артады. Тиісінше қазақ тілі аясының кеңейуіне жол ашылып, жақсы мүмкіндіктер жасалады. А л бізде тіл саясатымен тікелей айналысатын құрылымдар з бетінше жұмыс істеуде. Заң жүзінде бір-біріне бағынбайды. Мұның салдарынан тілге қатысты жұмыстарда береке жоқ. йткені мемлекетік тіл саяса- тын басқару тетіктері вертикальды болмай отыр. Мәселен, Тіл комитетінің құзыреті облыстық тұрмақ, аудандық тіл б ліміне де к п жағдайда жүрмейді. Парадокс! Мұндай жағдайда үйлесімді, нәтижелі жұмыс қайдан болсын!? Ол тіпті мүмкін емес. Демек, біз де Латвия, Литва елдерінің тәжірибесіне сүйеніп, мемлекеттік тілді з тұғырына қондыратын және оның мәртебесін барлық салада к здің қарашығындай сақтап, қорғауға білек сыбана кірісетін уәкілетті орган құруымыз керектігі айқын к рінеді. Бір таңғаларлық жайт, біздің елімізде жұмыс істеп, нәпақа тауып жүрген шетелдік кәсіпкерлер з қызметкерлерін, яғни біздің елдің азаматтарын здерінің т і л і н д е с й л е т і п қ о я д ы . Ж ұ м ы с қ а қабылдау үшін шет тілін білу керектігін міндет етіп қояды. Олар зара ешуақытта мемлекетіміздің тілінде с йлеспейді. Бұл асын ішіп, аяғын сыйламау емес пе? зге мемлекеттерде мұндай жағдай жоқтың қасы. йткені әр мемлекет зінің мемлекеттік тілін қорғайды және оның қолданыста болуына үлкен к ңіл б леді. Ол барша әлемде ешқандай наразылық та тудырмайды. Қалыпты жағдайдай қабылданады. Біз де осы жағын мықтап ойлануымыз керек. Егер елімізде тіл мәселесін үнемі назарында ұстап отыра- тын арнайы құрылым болса, қазақ тілі сол құрылымның заңды қорғауында болар еді. Балтық жағалау елдері здерінің мемлекеттік тілдерін тәуел сіз дік алғаннан кейін аз уақыт ішінде заңды тұғырына қондыра білгенімен ерекшеленеді. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтқанда, егер тілімізге қатысты заң бұзушылықтарды түп-тамырымен жоямыз десек, онда сөзсіз тіл инспекциясы тәрізді құзыреті күшті, тіл саясатымен мықтап айналысатын уәкілетті құрылым әлбетте керек. Тілге деген қажеттіліктің туындауына оң әсер етер еді. Оған еліміздің тіл саясатында қалыптасқан жағдай көзімізді жеткізіп отыр. Бұл мәселе әлдеқашан пісіп жетті. Енді қолға алмасақ, күні ертең бәрі де кеш болуы мүмкін. Мемлекеттік мекемелердегі, министрліктердегі, әкімдіктердегі мемлекеттік тілдің жағдайы соншалықты мәз емес. Олай дейтін себебіміз, мұндай құрылымдарда қазақ тілі көбіне-көп аударма тілге айналғалы қашан. Қысқа қайырғанда, тіл тұғырын биіктетуге арналған нақты шаралар қабылдау қажет.Өйткені Президентіміз айтқандай, «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде». Дәуіржан Т ЛЕБАЕВ, Ақбота ИСЛ МБЕК АНА ТІЛІ 5 №44 (1354) 3 – 9 қараша 2016 жыл
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖӘНЕ ТІЛ МӘССАҒАН! ДАНАЛЫҚ МӘЙЕГІ Бір диуана ел аралап, шаһардан-шаһар кезіп, ұзақты күн қоржын артқан қашырының үстінде жүреді. Айтар с зі, берер батасы: «Жақсылық етсең зіңе, жамандық етсең зіңе» деген мақал болса керек. Күндердің күнінде есік алдына шығып тұрған еріккен кербез әйел келе жатқан диуананы к ріп: «О, сұм неме, міне саған жақсылық та, жамандық та. Ал да же, арам қат!» деп у қосып пісірген бір таба нан- ды ұстата салады. Нанды қоржынына са- лып алған диуана ел аралап, жұрттың қол қайырын алып жүре береді. Диуана шаһардан-шаһарға бет алады. Жапан далада шұбап келе жатқан керуенді к реді. Керуен соңында жаяулар келеді. Керуен жақындай келе диуана қасына келіп тоқтайды. – Е, диуана, жүрген жерің мейірімді, қайырымды болсын, – деп сәлем береді ке- руен басы. – Жүрер жол, басар тауың жеңіл болсын, – деп диуана жауап қатады. Керуен соңында азып-тозған аталы-балалы екеу тұр екен. – Ей, диуана, біздің күн қараң болды. Азық таусылды. Мына тағдырдың тәлкегіне ұшырап, қарақшыларға тоналған аталы-ба- лалы екеуіне жүрек жалғар бірдеңе болса бер, – дейді керуен басы. Қайырымды диуана қоржынынан бір таба нан алып екеуіне б ліп береді. Неше күн ашыққан олар нанды қомағайлана асай бастайды. Нанды жеп бола бере әуелі бала, одан кейін әкесі құлайды. Сол құлағаннан тіл бермейді. Неше күн, неше түн жол аза- бын бірге к ріп жалғасып келе жатқан ер аза маттардың лгендеріне к здері жеткен керуен шілер диуананы бас салып тепкілей бастайды. Диуананы ауыз аштырмай сабай береді. Бір мезет диуана үн қатады: – Уа, қайырымды адамзат, жазықсыз мені таяқтадыңдар, ел берген қайыр-садақаны алып жүре бердім. Кімнің не бергенін қайдан білейін. Бірақ мен осы таба нанды берген үйді білемін... Ар жағын айтқызбай керуеншілер бастыр- малатып кетеді: – Жүр, баста бізді сол үйге. л і к т е р д і а р т ы п а л а д ы . Д и у а н а керуеншілерді ертіп шаһардағы нан берген әйелдікіне келеді. Керуеншілер түйелерін ш геріп, ліктерді түсіреді. Жүгіріп далаға шыққан сылқым әйел ліп жатқан з күйеуі мен жалғыз баласын к ріп, з ісіне зінің жаны күйзеледі. Ақыры іш құса болып леді. йелдің зұлымдықпен жазықсыз жанға жауыздық жасамақ әрекеті з алдына к р болып қазылады. Міне, «Жақсылық етсең зіңе, жамандық етсең зіңе» деген мақал осыдан қалған. («Ел аузында», «Жазушы», Алматы, 1989 ж.) «Жақсылық етсең өзіңе...»
С йтіп, ұстазымыздың есімі Бабаш білқасым ұлы екенін, институттың жаңадан жұмысқа келген әрі проректо- ры, әрі партком хатшысы екенін білдік. Жаңадан келген оқытушының осындай лауазымдарды қатар атқаруы оның осал еместігіне к зімізді жеткізді. Тіл мен әдебиетті жанындай сүйіп оқуға түскен сол кездегі студенттердің бірқыдыру ерекшеліктері бар болатын. Олар соғыстың зар- дабын к рген, тоқшылықты бастан кешпеген, соғыстан кейінгі бүлінген халық шаруашылықты қалпына келтіруде қолғабыс жасап еңбек ет- кен жандар еді. Білімге құштар, мейірімге де ш ліркеген азаматтар болатын. Себебі к бінің әке, ағалары соғыстан оралмаған. Кейбірі мүгедек болып қалған. Сондықтан тең құрбылары елдегі де, з мірлеріндегі де материалдық кемшіліктерді к п елемейтін. Біз сол кезде Гурьев қаласының Мәскеу к шесіндегі патша заманнан қалған ескі гимназия орнында оқыдық. К не болса да, үлкен ғимараттай, білім ұясындай санайтын едік. Бізге оқу корпусының жұпынылығы емес, ондағы оқытушы-профес сор лардың шәкірттерін білім мен ғылымға тәрбиелейтін ұлағаттылығы керек болды.
Оқытушылардың ішіндегі Бабаш аға сияқты тұлғалы ұстаз ортамызда жүргенде одан үлгі алуға, дара қасиеттеріне еліктеуге тырыстық. Себебі ол мір к рген, жас та болса тәжірибе жинақтаған адам еді. Осы орайда ғалымның мірбаянына азды- к пті тоқтала кетсем деймін. Бабаш білқасымұлы 1931 жылдың 2 қарашасында Атырау (Гурьев) облысының Исатай ауданына қарасты Тұщықұдық (бұрынғы Дуаберген) ауылында дүниеге келген. 1947 жылы Новобогат кентіндегі Амангелді атындағы орта мектепті тәмамдаған соң еңбек жолын мұғалімдіктен бастады. Талапты жас 1953 жылы Орал педагогика институтын тәмамдайды. Институт қабырғасында жүріп үздік үлгі к рсеткен шәкірт алғашқы курстан-ақ Коммунистік партия мүшелігіне қабылданады. Қазақ КСР-інің 30 жылдығына арналған студенттердің ғылыми конференция- сына қатысады. Үш жыл бойы те жақсы оқып, институтты бітіргенше Сталин атындағы дербес стипендия иегері болады. Толыққанды маман иесі атанған ол Гурьев облыстық оқу б ліміне жұмысқа орналасуға жол- дамамен келіп, зі оқыған Амангелді атындағы мектеп директорлығына тағайындалады. К п ұзамай облыстық партия комитетінің мектептер б ліміне нұсқаушы ретінде жұмысқа қабыл да- натын болады. Бірақ жас маман бұл қызметтен бас тартады. Себебі бар аңсары – ғылым жолына түсіп, аспирантурада білім алу еді. Бірақ облыстық партия комитетінің хатшысы ырық бермей, Бәкең обкомның қызметкері болуға мәжбүр бо-
Сон дықтан да к ше мен аялдама атауларының дұрыс аталуын қамтамасыз ету мақсатында бейнеро ликтер ұйымдастырып, к ліктердегі хабар ландыру, жарнамалардың ҚР «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңның 21-ба- бына сәйкес болуын қадағалау қолға алынуы шарт. К рнекі ақпаратты Тіл Заңына сәйкес ретке келтіру үшін барлық деңгейдегі билік нормативтік құқықтық құжат (қаулы, кім, бұйрық т.б.) қабылдап, нақты бір мекемеге оның орындалуын жүктегенде ғана шаралардың тиімділігі артпақ. Қоғамдық ұйымдармен бірлесіп сауатсыз жар- нама иелерін әшкерелеп, БАҚ-тарда сатиралық бағыттағы материалдармен түзеу тәжірибеге жаратылуы керек.Тіл комиссиясының салмағын арттыру үшін мекемелерді тексеруге комиссия мүшелерінің қатысуы маңызды. Сонымен бірге тіл комиссиясында кемшіліктері анықталған мекемелердің басшыларын заң талаптарына сәйкес жазалау түпкі тиімділікті арттырады. А р а л а с м е к т е п п е н а р а л а с б а л а б а қ ш а атаулының бәрінде де тілдік с йлеу ортасы орыс тілінің жетегінде. Таза орыс мектептерінің зінде қазақ балаларының құрамы мол. Ал аралас мектеп- терде қазақша, орысша оқитын балалардың бәрі де с йлеу ортасы орыстілді болған соң, әрине, орыс тілінде с йлемей тұра алмайды. Сондықтан әр үш аралас мектептiң екеуiн – қазақ, бiреуiн орыс мектебiне айналдырып, қазақ мектептерiн к бейту керек. К птен бері қозғалып келе жатса да тағы да еске салайық, Ұлттық бірыңғай тестілеу кезінде қазақ тілі міндетті пән ретінде енгізілуі қажет. Сондай-ақ оқу құралдарының дайын электрондық нұсқасын ғаламторға енгізу арқылы қазақ тілін үйрететін сайттарды ашу – кезек күттірмейтін мәселе. Тәуелсіз ел ономастикалық хал-ахуалының байырғы тарихи жер-су атауларын қалпына келтіру арқылы зіндік алтын зегін табуы – уақыт талабы. Сол себепті де, барлық аудандық, қалалық
М емлекеттік тілдің жаппай қолданыс тіліне айналуы те сылбыр жүргі- зілуде. сіресе, мемлекеттік емес ұйымдардағы, жеке кәсіпкерліктердегі құжат- тардың қазақ тілінде жүргізілуіне серпін беру, түсіндіру жұмыстарын жүргізу те маңызды. Ал қаржылық сала бойынша берілетін есеп, кесте, орталықтандырылған жүйелік есептіліктерде мемлекеттік тіл мүлдем қолданылмай отыр. Оған қаншалықты күш, қандай заң қажет, барлық фор- масы цифрмен берілсе, тек бағандарындағы жазу- ды згерте салуға әлі күнге дейін ешкімнің құзіреті жетпей отырғаны ма? К пшілікті қынжылтып отырған басты бір мәселе, еліміздегі орталық органдардан к птеген құжаттар тек орыс тілінде келуде. Қай тілде хат кел- се, сол тілде жауап қатуға тиіссің. Т мендегілердің әлгіндей биік органдарға тісі батпайтындығы белгілі жайт. Сол себепті де, министрліктер мен зге де республикалық органдардың мемлекеттік тілге к шуін с зден іске к шіретін уақыт жетті деп құлаққағыс білдіруге мәжбүрміз. Қазақ балабақшаларының санын к бейту, балабақшаларда қазақ тілінде тәрбие беретін топтарды арттырып, білікті мамандарды тарту, мемлекеттік тілдің қажеттілігін зге ұлт кілдеріне орыстілді БАҚ арқылы түсіндіріп, насихаттауды тиімді жүргізетін мезгіл де сарыжемденіп барады. Бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту, баспас з арқылы қазақ тілінің қоғамдағы беделі мен мәртебесін, қажеттілігін арттыруға бағытталған мақалалар жа- риялау, арнайы бағдарламалар жүргізу жайы к ңіл к ншітпейді. К біне ткен шаралар ж ніндегі ақпарат, шолулармен шектеліп отырмыз. Ел шеңберіндегі к ліктердің қай түрін алмаңыз, бәрінде дерлік халыққа қызмет к рсету қызметі әлі күнге к біне орыс тіліне жүгінеді. шүйіретіндерді айтасыз, үйренгісі келмейтіндерді қайда қоясыз. Ал Голландияға тіпті аз уақытқа мекен етуге барсаңыз да голланд тілін білуге міндеттісіз. Келгеніңізге бес жыл толса арнайы сынақтан туге тиіссіз. Сынақ тапсыра алмасаңыз 400 евро айыппұл салынып, елден кету қаупі т неді.
Қазақтың ұлтжанды қайраткерлері ткен ғасырдың басында-ақ ана тіліміздің келешегіне қатты алаңдаушылық білдірген еді. Мәселен, дау- ылпаз ақын Сәкен Сейфуллин 1923 жылы жазған мақаласында былай деп қадап айтқан: «Ынтасыз іске, к ңілсіз іске сансыз б гет, сансыз уайым табуға болады. Бірақ біздің айтуымызша, бұл іске б геттің к птігі басқа себептерден. Себептің ең алды – іс басындағы адамдардың бұған шындап кірісуге ниеттерінің жоқтығы, ынталарының жоқтығы. Шын ниет болса, екпінді ынта бол- са, қазақ тілінің кеңселерде жүріп кетуіне шүбә жоқ». Содан бері бір ғасыр тсе де шекеміздің шылқ еткені шамалы. «Баяғы жартас – сол жар- тас». Сол іс басындағылардың шын ниетінің жоқтығынан қайран да қайран қасиетті тілім сандаған кеңселердің есігін сығалаумен күн кешу- де тіпті тәуелсіздік заманында! з ұлтын шынайы сүйетіндер – әрине, патриот- тар. Ұлы Дала ұландары да ұлттық намыс сезімі әуелеген, ұлттық тегін орынды мақтаныш тұтатын скелең жұртпыз деп жаһанға жар сала алады. Со- лай еттік те! Енді Мәңгілік тілі бар Мәңгілік елміз! Бұл, ағайын, к птен күткен идеямыз еді. Осы идея мыз ұлттық дамуымыздың нақтылы жолда- рын айқындап берген Мәңгілік идеологиямызға да айналып отыр! Елдігімізді асқақтатып, еңсемізді к теретін, жасампаз халық екендігімізді әлемге паш ететін жарқыраған бағдаршам! Елбасымыз айтпақшы, «Ұлтты күшейтудің бірінші тетігі – тіл». Сол себепті де, бізге бүгінгідей жаңғырған дәуір де ана тілінде таза с йлейтін, маңдайы жар қыраған, жүрегі нұрлы, жаны да, ары да таза ұрпақ қажет! лады. Екі жылдан кейін комитеттің үгіт-насихат секторының меңгерушілігіне тағайындалады. Осы жауапты жұмыстарды атқара жүріп ғылымға баруды бір сәт есінен тастамайды. Сондықтан ма- мандығы бойынша жұмыс істеуі керектігі ж нінде басшыларға қайта-қайта тініш жаза береді. Ақырында, обком хатшысы: – Сіз ж нінде басқа жоспарымыз бар еді, оған қарамай, тініш беруіңізді тоқтатпаған соң, бюро мүшелерімен ақылдаса келе, Гурьев педагогика институтының партия ұйымын күшейту мақ сатында зіңізді институттың парт- ком хатшысы және институт проректоры етіп жібереміз,– деді. Баратын жаңа қызметтің ғылымға біртабан жақындағанына қуанып, институтқа жұмысқа орналасады. Партком хатшылығы мен инсти- тут проректорлығын 1958-1961 жылдары қатар атқарады. Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл білімі институтының аспирантурасына түседі. Болашақ жас ғалым қазақ әдеби тілінің тарихын зерттейді. Ол кезде әдеби тіл тарихын Абайдан, Бұқар жыраудан, Орхон Енисей жазбаларынан басталады деген түрлі нұсқалар айтылып жүретін. Ал Бабаш ұлт тарихындағы алғаш қы қазақ газеті «Дала уәлаяты» газетінен бастау керек ті гін зерттеуімен дәлелдеуге тырысты. С йтіп, к п те- ген жазба нұсқалардан іздестіріп, қазақтың әдеби тіл тарихын ХVІІІ ғасырдан бастауды ұсынуды ой- лайды. Бұл ғылымдағы жаңалық болатын. Ол Қырғыз ССР Ғылым Академиясының академигі, түркітанушы ғалым И.А.Батмановтың жетекшілігімен кандидаттық диссертациясын ойдағыдай қорғап шығады. Болашағынан мол үміт күткен Тіл білімі институтының басшы- лары Б. білқасымовты институтқа жұмысқа қалдырады. С йтіп, оның түпкілікті ғылым жолы- на түсуіне үлкен мүмкіндік ашылады. Алғашқы ізденісі ХІХ ғасырдың 80 жылдарын- да Омбы қаласында шығып тұрған «Дала уәлаяты» газетінің (1888-1902) тілін зерделеумен бастал- са, кейін бұл газеттен 18 жыл бұрын Ташкент қаласында шығып тұрған «Түркістан уәлаяты» газеті (1870-1883) қосылады. С йтіп, мұндай газеттердің тілін салыстыра зерттеу нәтижесінде «Алғашқы қазақ газеттерінің тілі» атты моногра- фиясын дүниеге әкеледі. Бабаш ағамыз ғылымға араласқан 1960 жылдарға дейінгі кезеңде қазақ әдеби тілінің тарихы тиянақты қолға алынбаған сала болатын. Тіл тарихынан мақала жазған ғалымдарымыздың еңбектері нақтылы әдеби, жазба нұсқаларды зерттеудің негізінде жазылған жұмыстар емес еді, к біне бірер деректердің негізінде айтылған тұжырымдар ғана болатын. 1960 жылдардан бастап, яғни Тіл білімі институты жеке шаңырақ к теріп, жоспарлы зерттеу тақырыптары енгізілгеннен бастап, тіл тарихын, оның ішінде әдеби тіл тарихын монографиялық деңгейде зерттеу қолға алына бастады. Осы орайда, ең алдымен, қазіргі ұлттық әдеби тіліміздің негізін қалыптастырған Абай мен Ыбырай шығармаларының тілі зерттеліп, олардың жаңа жазба әдебиетті қалыптастырудағы қызметі айқындалды. Алайда, ұлы жазушы Мұхтар уезов кезінде дұрыс к рсеткендей, әдеби тіл ғылыми айналымға енгізілген мұрағаттарының қай-қайсысы да негізі Абай, Ыбырайдан баста- латын жаңа жазба әдеби тілімізді жан-жақты саралауға з үлесін қосатын жәдігерліктер болып табылды.
Бұл с з етілген мұралардың тілін сипаттап, олар дың әдеби тілді қалыптастырудағы қызметін к р сеткен зерттеуі негізінде Б. білқасымов «ХІХ ға сырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі» де ген тақырыпта докторлық диссертациясын қорғады.
Мұнымен тоқтап қалмай, ғылыми ізденістерін тереңдете түсіп, ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы жаз- ба ескерт кіштер тілін қарастырды. Солардың б і р і – Х V І І ғ а с ы р д а ж а з ы л ғ а н б і л ғ а з ы Бахадүрдің «Түркі шежіресі». Бұл шығармаға қатысты ізде ніс тер туынды тілінің ескі қазақ әдеби тіліне тым жақын екендігін к рсетеді. Себебін ғалым бұл шығарманың к не қыпшақ тілінде жазылғандығынан деп дәлелдейді. Оның бұл тұжырымдары 2001 жылы жарық к рген « білғазы ханның «Түркі шежіресі» және оның тілі» атты еңбегінде к рініс тапқан. Бабаш білқасымов Тіл білімі институтында қызмет атқарған жарты ғасырдан аса уақытта ғылыми Т үркітанушы ғалым бірер жазушының шығармаларының негізінде қа лып таспайтыны белгілі. Сондықтан ткен кез дерде жарық к рген әдеби, әсіресе жазба нұс- қаларының тілі толық зерттеліп, олардың да жаз- ба әдеби тілінің қабырғасы қаланып, қатаюына ти гізген әсері айқындалуы қажет болатын. Ғалым осы мәселеге бет бұрды және ізденістері де сәтті болды.
Зерттеушілер тарапынан кейбір жазба нұсқа- лар дың аты аталғанымен, ол деректерді Мәскеу, Санкт-Петербург, Қазан, Орынбор, Ташкент қалаларының мұрағат қорларынан іздестіруге тура келді. Б. білқасымовтың бұл салада талмай ізденуінің арқасында бұрын ғылым дүниесіне беймәлім қазақ тіліндегі бірсыпыра жазба, баспа жәдігерлер мен құнды құжаттар табылып, олардың жазылу тарихы мен тілдік, стильдік ерекшеліктері талданып, ғылыми айналымға енді. Бұл орайда Ыбырай Алтынсариннің з қолымен бірінші санын даярлап, баспаға ұсынған «Қазақ газеті» атты қолжазба газеті (оны шығаруға патша үкіметі рұхсат бермеген) мен «Шариат әл-ислам» атты кітабын (1884), Абайдың қатысуымен жазылған «Қарамолла съезіне жасалған ережені» (1894), Н.Ильминскийдің «Самоучитель руский грамоты для киргизов» (1861), В.Катаринский шығарған «Қазақ кальендарын» (1897), сол тұста баспа бетін к рген қиссалар мен миссионерлік әдебиеттердің қазақша аудармаларын, т.б. жиы- нын елуге тарта үлкенді-кішілі жәдігерліктерді атауға болады. Бұл жазба мұраларымыздың тіл ерекшелігін, жанрлық, стильдік сипатын зерделеудің арқасында ХІХ ғасырдағы жазба әдеби тілімізді жан-жақты сипаттауға мүмкіндік туды. Зерттеушінің 1982 жылы жарық к рген «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі» атты монографиясы осы мәселеге ар- налды. Онда ол ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілін к ркем әдебиет стилі және ресми құжаттар стилі бағытында қарастырды. Бір с збен айтқанда, Б. білқасымовтың ізденістермен қатар, қоғамдық жұмыстарға да араласумен келеді. 1967-1975 жылдары институттың ғалым- хатшысы, 1987-1991 жылдары Тіл білімі институ- ты директорының ғылыми жұмыстары ж ніндегі орынбасары қызметтерін атқарды, түркология және қазақ тілі тарихи б лімінің меңгерушісі болды. Бірнеше мәрте Институт партия ұйымына жетекшілік етті. Институт ардагерлер алқасын басқарды. Бірқатар жыл Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының алқа мүшесі және институттағы бастауыш ұйымының т рағасы болып істеді, яғни қоғамның алғашқы қалыптасу кезеңіне к мегін тигізіп, атсалысты. Ардақты азамат бұрынғы Одақ к лемінде ткен бүкілодақтық, аймақтық конференциялар мен симпозиумдарда баяндамалар жасады. Тіл тарихынан шәкірт даярлауға да сүбелі үлес қосып келеді. 16 ғылым кандидатын, 2 ғылым докторын тәрбиелеп шығарды. Оқымыстының қаламынан 11монография, 300-ге жуық ғылыми-к пшілік мақалалар туды. Солардың басым к пшілігі әдеби тіліміздің тарихына арналған. Ғалымдығы мен ұстаздығы «Ерен еңбегі үшін», «Еңбек ардагері» медальдарымен, Қазақ КСР Ғылым Академиясының Құрмет грамотасы- мен, Қазақ КСР оқу-ағарту ісінің озық қызметкері деген құрметті атақпен марапатталды. «Исатай ауда нының құрметті азаматы» атанды. «Түркі шежіресі және оның тілі» деген монографиясына Шоқан Уәлиханов атындағы Бірінші дәрежелі сыйлық табыс етілді. Ол сонымен қатар «Жара- тылыстану ғылымдар академиясының» академигі. Бұлардың бәрі тынымсыз ізденістің, қажырлы еңбектің белгісі дер едік.
жүктеу/скачать 16,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|