Бижанова Нұржанар Кәкенқызы

Сурет 1 - Мұғалімнің басқарушылық іс-әрекеті теориясының даму

кезеңдері [33, с. 34]
Мұғалімнің басқарушылық іс-әрекетіндегі алғашқы көріністердің бірі – бақылау – білім алушылардың білімдерін, дағдыларын және әдеттерін анықтау, бағалау. Н.И.Пирогов өз еңбектерінде білімді жүйелі түрде тексеру қажеттілігін, оларды есепке алуды, оқушылардың өзіндік жұмысының рөлін атап өтті [34,с.10]. Мұғалімнің басқару қызметін қалыптастыру мен дамытудың келесі кезеңі үшін білім беру үдерісіне жоспарлауды енгізу, педагогикалық қызметтегі еңбекті ғылыми ұйымдастыру принциптерін қолдану тән, бұл әкімшілік қызметтің саласын кеңейтуді білдіреді. Педагогикалық технологияларды оқыту практикасына енгізу оқыту іс-шаралары аясында бақылаудың әсерін ендіру қажеттігін анықтады. Педагогикалық шеберліктің ең жоғары деңгейі – педагогикалық басқару әдістерін меңгеру, ол дербес ғылыми білім саласы және тұтас педагогикалық үдерісте адамның психикалық әрі әлеуметтікдаму үдерісін басқарудың принциптері, құралдары мен технологияларының жиынтығын білдіреді. Сонымен, біз басқару ұғымын өзіміздің зерттеу пәнімізге сәйкес

«оқыту мен тәрбие үдерісінде субъектілердің өзараәрекеттестігінің адами қарым-қатынаста нәтижелі жүзеге асуын қамтамасыздандыру» деп тұжырымдаймыз.

Біз мұғалімнің «басқару құзыреттілігі» ұғымының мәнін анықтау барысында педагогика саласындағы құзыреттілік түсінігіне тоқталып өтуді жөн көрдік. Педагогикалық әдебиеттерде «құзырет», «құзыреттілік» терминдері жиі қолданылады және белгілі дәрежеде ретке келтірілген. Э.Р.Саитбаева өзінің еңбегінде ғалымдардың құзыреттілік түрлерін 3-тен 37-ге дейін бөліп көрсеткендігін айтады [35,36]. Бұл ұғымдардың кеңінен қолданылуы білім беру жүйесін жаңғырту қажеттілігіне байланысты негізделген.

Н.Э.Онищенко көрсеткендей, шетелдік зерттеулерде «құзыреттілік» жеке психологиялық қасиет ретінде түсіндіріліп, оның құрамында дербестік, коммуникативтік, тәртіптілік, өзін-өзі дамыту сапалары қарастырылады (Э.Шорт, Дж.Равен, т.б.) [37-40].

ТМД елдері мен отандық психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде

«құзыреттілік» терминін белгілі бір қызмет түрімен жиі байланыстырады.

«Құзыреттілік» белгілі бір саладағы білімдер мен біліктер тұрғысынан түсіндіріледі. Ал,«құзырет» ұғымы кез келген тұлғаның, ұйымның құқықтарын білдіреді [41].

Отандық ғалым К.С.Құдайбергенева «құзыреттілікті» педагогиканың категориясы тұрғысынан жан-жақты зерделеген. Оның пікірі бойынша, педагогика саласындағы мұғалімнің құзыреті – нені білуін, нені түсінуін, меңгеруін немесе неге қабілетті екендігін көрсетуі, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығаруы [42].

Сондай-ақ, Н.И.Алмазова құзыретті – адам қызметінің белгілі бір саласындағы білім мен дағды деп, ал құзыреттілікті аталған құзыретті сапалы қолдану деп түсінеді [43]. Н.Н.Нечаев құзыреттілікті «өз ісін, орындалатын жұмыстардың мәнін, күрделі байланыстар, құбылыстар мен үдерістерді, мақсаттарға жету жолдары мен құралдарын мұқият білу» деп түсіндірсе, [44,с.14]. Н.Ф.Талызина, М.Ж.Джадрина және т.б. авторлардың пікірінше,

«білім», «білік», «дағды» сөздері «құзыреттілік» ұғымын нақты сипаттай алмайды, өйткені «құзыреттілік» – білімді, білікті, дағдыларды және өмірлік тәжірибені қабылдауды игеру деп тұжырымдайды [45, 46]. Кейбір авторлар педагог құзыреттілігіне бастамашылық, жауапкершілік, ынта-жігер, мақсатшылдық, өзін-өзі қамтамасыз ету, еңбекқорлық сияқты жеке қасиеттерді жатқызады.

А.В.Хуторской да «құзырет» пен «құзыреттілік» ұғымдарының мағынасын бөліп көрсетеді. Құзыреттілік – белгілі бір субъектілер мен үдерістерге қатысты қажетті және анықталған өзара байланысты жеке қасиеттердің (білім, білік, дағды, қызмет тәсілі) жиынтығы» деп көрсетсе, [47, с.60], В.Ю.Кричевский ғылыми әдебиеттерде «құзыреттілік» ұғымына берілген жалпыға бірдей түсінік жоқ деп есептейді, дегенмен ол табысты қызмет үшін білімнің болуы; осы білімдердің практикада маңыздылығын түсіну; жедел дағдылар жиынтығы; кәсіби қызметке шығармашылық көзқарас сияқты оның белгілерін келтіреді [48,49].

Жоғарыда көрсетілген анықтамалар «құзыреттілік» ұғымын:

• 
  маманның дайындығын, «қабілеттілігін» көрсететін білім беру нәтижесі;
  
• 
  қоршаған ортаны өзгерту мақсатына қол жеткізуге мүмкіндік беретін білім, білік, дағдыларды біріктіру нысаны тұрғысынан сипаттайды.
  

Біздің осы ойымызды 5-кестеде берілген ғалымдардың анықтамалары дәлелдейді. Берілген анықтамаларда құзыреттілік тұлғаның кіріктірілген қасиеті, жеке қасиеті, шешім шығару іскерлігі, жеке сапасы, мінездемесі тұрғысынан айқындалған.

Ғылыми әдебиеттерді талдау барысында біз мұғалімнің «кәсіби құзыреттілігі» (Б.С.Гершунский, Т.В.Добудько, А.К.Маркова, т.б.) ұғымын

«педагогикалық құзыреттілік» түсінігінің (Л.М.Митина, т.б.) синонимі екендігін, сондай-ақ, екі терминнің қатар қолданылатынын байқадық (Н.Н.Лобанова, т.б.). Бірқатар авторлар осы ұғымдарды біріктіріп «кәсіби- педагогикалық құзыреттілік» деген ортақ атау береді (Ю.Н.Кулюткин, Г.С.Сухобская, т.б.). Э.М.Никитинаның пікірінше, педагогтың құзыреттілігі оның ажырамас кәсіби және жеке сипаты ретінде, оның қазіргі уақытта қоғамда қабылданған нормалар мен стандарттарға сәйкес кәсіби және педагогикалық функцияларды орындау даярлығы мен қабілеттілігін айқындайды.

А.К.Маркова кәсіби педагогикалық құзыреттілікті – «мұғалімнің қызметін жүзеге асыруға қажетті білім, дағдылары, психологиялық қасиеттері және олардың нормативтік стандарттар мен нормаларға сәйкес іс-әрекетінің жиынтығы» тұрғысынан айқындайды. Оның педагог құзыреттілігі туралы түсінігіне үдеріс (педагогикалық қызмет, педагогикалық қарым-қатынас, жекелік) және еңбегінің нәтижесі (оқушыларды оқуы мен тәрбиелілігі) кіреді. Ол «мұғалімнің білімі мен білігі оның еңбегінің шынайы құрылымынан тұрады», – деп жазды [51, с. 93]. Ол педагогтың кәсіби құзыреттілігін зерттей отырып, оқытудың тиімділігін қамтамасыз ететін дағдыларды және педагогтың жеке қасиеттерін топтастырады және педагогтың кәсіби құзыреттілігі –

«жеткілікті жоғары деңгейде педагогикалық қызмет, педагогикалық қарым- қатынас, мұғалімнің тұлғасы жүзеге асырылатын, сондай-ақ оқушыларды оқыту мен тәрбиелеуде жақсы нәтижелерге қол жеткізетін ерекше еңбек», – екендігін көрсетеді [52, с. 57].

Сондай-ақ, мұғалімнің кәсіби құзыретін Г.М.Коджаспирова

«педагогикалық қызметтің қалыптасуын, педагогикалық қарым-қатынастарды және белгілі бір құндылықтарды, идеалдар мен педагогикалық сана-сезімді ұстаз ретінде қалыптастыруды оқытушының жеке басын анықтайтын қажетті білім» ретінде түсіндіреді [53, с. 62].

Осы айтылғандардан басқа да бірқатар ғалымдардың педагогтың кәсіби құзыреттілігіне берген анықтамаларын талдау (кесте 6) мұғалімнің кәсіби құзыреті оның жеке мүмкіндіктерін, оған педагогикалық тапсырмаларды дербес және тиімді шешуге мүмкіндік беретіндігін, кәсіби қызметіндегі теориялық және практикалық дайындықтың бірлігін және т.б. қамтитындығын көрсетті.

Кесте 6 - Ғалымдардың «кәсіби құзыреттілік» ұғымына берген анықтамалары

Автор	Анықтама
В.А.Сластенин	жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекетті атқару мақсатында теориялық және практикалық дайындығы мен қабілеттерінің бірлігі
Н.Н. Тарасевич	кәсіби педагогикалық әрекетті өзіндік ұйымдастыру
А.К.Маркова	педагогикалық іс-әрекет пен педагогикалық қарым-қатынас жоғары деңгейде атқарылатын, мұғалім тұлғасы іске асырылушы, білім алушылардың тәрбиелілігі мен білім беру нәтижелері жақсы нәтиже беруші
Н.В.Кухарев	психологиялық-педагогикалық даярлықтың жоғарғы деңгейімен ерекшеленетін жеке тұлғаның белгілі сапаларының жиынтығы
Н.Н. Лобанова	кәсіби- білім берушілік, кәсіби-әрекеттік, кәсіби-жеке тұлғалық
М.И. Лукьянова	педагогикалық өзара әрекет процесінде көрінетін білім мен практикалық іскерлік, мінез-құлық арасындағы өзара келісімділік
Л.Ю. Кривцов	маманның білім, іскерлік және дағдыларды меңгеруін көрсететін сапаларының жиынтығы
Б. Т. Кенжебеков	өз әрекетiмен кәсiби iс-әрекеттiң түпкi нәтижесiне сай талаптарға жауап беретiн жұмыстарды орындау
С.Г.Вершловский	мұғалімнің таным процесінде алынған білім мен тәжірибе негізінде пайда болған проблемалар мен міндеттерді тез шешуге қабілеттілігі
Т.М.Сорокина	педагогикалық қызметті жүзеге асыруға теориялық және практикалық дайындығының бірлігі
И.А.Зязуна, Л.Г.Семушина	құндылық бағдарлар жүйесі, өнімді жұмыс үшін тікелей қажет болатын білім-білік, дағдылар, қоғамда оңтайлы өмір сүруді қамтамасыз ету, жұмыс және коммуникация субъектілерінің жайлылығы, сондай-ақ жеке тұлғаны толықтай дамыту
Ю.К.Бабанский В.М.Монахов	еңбек нәтижесіне қатысты функцияларды атқаруға мүмкіндік беретін жағдай

Аталған ғалымдар еңбектерінде педагог құзыреттілігінің негізгі бағыттары көрсетіледі:

• 
  жеке және гуманистік бағыттылық;
  
• 
  кәсіби-педагогикалық жағдайдағы жүйелік әрекеттерге қабілеттілік;
  
• 
  пән шеңберіндегі бағыттылық;
  
• 
  заманауи педагогикалық технологияларды игеру;
  
• 
  ақпаратпен өзара әрекеттесу және білім туралы ақпарат беру;
  
• 
  кәсіби саладағы шығармашылық;
  
• 
  рефлексиялық мәдениеттің болуы;
  
• 
  эмпатия;
  
• 
  толеранттылық [54].
  

Ғылыми әдебиеттерде құзыреттілік пен кәсіби құзыреттілік категорияларының арақатынасы негізделген. Құзыреттілік – педагогтың ажырамас кәсіби және жеке сипаты ретінде, оның қазіргі уақытта қоғамда қабылданған нормалар мен стандарттарға сәйкес кәсіби және педагогикалық функцияларды орындау даярлығы мен қабілеттілігі болса, кәсіби құзыреттілік

• 
  педагогикалық қызметті тиімді жүзеге асыруға арналған қажетті білім, дағдылар мен тәжірибені игеру болып табылады. Бірқатар авторлар педагогтың кәсіби құзыреттілігінің түрлерін анықтайды. В.В.Нестеров құзыретті педагог құзыреттіліктің келесі түрлерін меңгеру қажет деп есептейді:
  
  • 
    танымдық (кәсіби-педагогикалық эрудиция);
    
  • 
    психологиялық (эмоционалдық мәдениет және педагогикалық көрегендік);
    
  • 
    коммуникативтік (қарым-қатынас мәдениеті және педагогикалық такт);
    
  • 
    риторика (кәсіби сөйлеу мәдениеті);
    
  • 
    кәсіби-техникалық (технология және әдістеме);
    
  • 
    кәсіби-ақпараттық (мониторинг және диагностика) [56]. А.В.Хуторской өз еңбектерінде құзыреттіліктің:
    
  • 
    негізгі – білімнің жалпы мазмұнына (метапәнге) қатысты;
    
  • 
    жалпы пәндік – белгілі бір білім беру пәндері мен білім беру салаларына қатысты;
    
  • 
    пәндік – жеке құзыреттілік пен оқу пәндері шеңберінде қалыптастыру мүмкіндігі бар алдыңғы екі біліктілік деңгейіне қатысты» үш деңгейлі иерархиясын негіздейді [57, с.63].
    

В.Г.Воронцова педагогқа арналған негізгі құзыреттіктердің әртүрлі жиынтығына қарамастан, барлығына ортақ үш нұсқасын көрсетеді:

• 
  білім (ғылыми және кәсіптік ақпаратты меңгеру және оны іс жүзінде пайдалану деңгейі);
  
• 
  жеке және кәсіби ұстаным (құндылық-мағыналық, адамгершілік- бүкілілемдік көзқарас бағдары);
  
• 
  кәсіби мәдениет (құндылық бағдарлардың және шығармашылық белсенділіктің синтезі, оның ішінде жаңа ақпараттық технологиялар негізінде) [58].
  

Осы айтылғандардың барлығын біз ескере отырып, педагогтың кәсіби құзыреттілігінің сипаттамалары кіріктірушілік, тұтастық сипатта

болатындығын, сондықтан оларды бір-бірінен бөліп қарауға болмайтындығына мән береміз. Кәсіби құзыреттілік маманның кәсіби даярлығы үдерісінде қалыптасады. Университеттегі білім беруді кәсіби құзыреттілік негіздерін қалыптастыру үдерісі ретінде қарастыруға болатындығын көрсетеміз. Мәселен, А.П.Тряпицина кәсіби құзыреттілік жұмыс істейтін мұғалімнің практикалық қызметі барысында толық көріну мүмкіндігін, дегенмен, оның алғышарттары мен жеке ойлары жоғары оқу орындарындағы оқу үдерісінде қалыптасатындығын айтады [59].

Ондай ой-пікірлерді негіздеген отандық зерттеулер де баршылық. Мәселен, жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісінде болашақ мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамытуға Г.Ж.Меңлібекова, Б.Т.Кенжебеков терең мән берсе,К.М.Беркімбаев ақпараттық құзыреттілігін, Г.Жетпісбаева, А.Т.Чакликова коммуникативтік құзыреттілігін, Ш.Т.Таубаева, Н.Н.Хан зерттеушілік, әлеуметтік құзыреттіліктерін, Б.Омаров ұйымдастырушылық құзыреттілігін қалыптастыруды және т.б. жан-жақты талдаған, теориялық тұрғыдан негіздеген.

Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдау бізге педагогтың кәсіби құзыреттілігін тұлғаның психологиялық, педагогикалық және пәндік саладан білімділік, біліктілік деңгейін тиімді жүзеге асырудағы кіріктірілген қасиеті, деп тұжырымдауға мүмкіндік берді.

Отандық және шетелдік педагогтар мен психологтардың зерттеулерін талдау бізге мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің мәнін түсінудің негізгі тәсілдерін анықтауға мүмкіндік берді: