Боданға түскен бұл басым

АНА ТІЛІ

9

№34 (1344) 

25 – 31 тамыз  

2016 жыл

АШЫҚ АЙТУ – АРДЫҢ ІСІ

(Басы 1-бетте)

Мұндай бағдарлама хабарлағаннан 

кейін, әрине, жан-жақтан, әйтеуір 

ауыздарынан ың шығатын боз кпелер 

қаптайды. Олар теледидарда ең бол-

маса бір к рініп, «жұлдыз» болуға 

мәз.  лгі тәлімгерлер оларды таңдап, 

әншілікке баулымақ. К ріп отырсыз 

ба, тіпті енді колледж, консерватория, 

академиялардың қажеті жоқ, жаңа 

вокалдық оқудың «түрі» шыққан. 

Мұның «бүйректен сирақ шыққан» 

әбестеу екеніне ешкім мән бермейді.

Тағы да «Мұзарт» тобы ел-елді ара-

лап, жастар, балалар арасынан әнші 

іздемек. Құдай-ау, сонда әншілікке 

қамтылмаған кім қалды? 

Аптығып, қазақтың даусын іздеп, 

соларға не к рінген? Халық  з дау-

ысын  зі әлдеқашан тауып қойған. 

Ұлттың даусы – Біржан,  сет, Мұхит, 

Ғарифолла,  міре, Күләш, Роза, 

Ермек, Нұрғали, Қайрат, т.т. олар-

ды тізімдеп, тауыса алмайсың. Ал 

оларға лайық жеткіншек ізбасарлар 

сайран сахнаның ортасына жайылған 

к рпешеге отырып, күйін күңіренткенде 

әлгі керенаулардың ауыздарына құм 

құйылған.

Ал арам ш п  міршең келеді. Сол 

то ғышарлардың сарқыншақтары әлі 

бар. Тамырлары үзілмей, сол ниеттері 

бұзылмай жүргендер мәдениет аумағынан 

байқалады. Қазақшаны қақпайтын, 

ұлттың отын жақ пайтын олардың жан-

дары сірідей. Оларға домбыра да бір, анау 

оқтау таяқ та бір.

Таяқ демекші, с з болсын, айта 

кетейін, бірде Ақтауға К пен  мірбек 

келіп, екеуіміз кездесіп, бір демалыс ор-

нында бильярд ойнадық. Мен бұл ойынға 

шорқақпын, К пен әзілдейді: « й, Сәке, 

сен кий үшін емес, күй үшін жаралған 

адамсың ғой» дейді. Соның арасында қас 

қылғандай қайыптан тайып бір шарым 

лузаға түсіп кетті. Сонда К пен күледі: 

«Енді, қанша дегенмен, таяқ ұстап жүрсің 

ғой» дегені.

Міне, К пеннің әзілі шындыққа 

ж а н а с қ а н д а й .   М е н   к е й д е   з і м д і , 

сол айтқан, домбыра емес, тек таяқ 

Ырғыз аспанында ән қалықтады...

жасаған шеберлігін к ргенде, үйден 

шыға қашады. Оны қарағанда, құрметті 

оқушы,  зіңіз де күлкіге батар едіңіз. 

Тағы да Құрманғазының Есірмен 

кездесуі. Екеуі күй тартыспағанмен, 

бірінің күйін бірі тыңдап, қошемет-

теседі. «Т ремұрат», «Ақсақ киік», 

«Ақжарма», «Жалдықара» күйлерінің 

шығу әңгімесі. Сахнаға осы екі дүлдүл 

болып, екі орындаушы шықса, әй, 

құмарыңыз бір қанар еді-ау. 

Немесе Дәулеткерейдің Маңғыстау-

ға қонаққа келіп,  скенбаймен кез десуі. 

Атақты «К роғлының» тарихы. 

Сазгерлердің  мір баяндары, күй та-

рихтары, әдейі сценарийлермен берілсе, 

сахна  ртенгендей болар еді. 

Менің әріптестерім, шебер күйшілер 

қала, облыс, аудандарда  те к п (атта-

рын атауға біраз уақыт кетеді). Олардың 

әрқайсысы – бір шоу.  лгі шыбын-

шіркей әншілер, күлкішілер үймелеп 

шығып жатқанда, сол домбырашылар 

к рініп жарымайды. 

Міне, қадірменді  нер сүйер қауым, 

домбырадан алуан түрлі ду-думандар 

деген с з жүрегіме шаншудай қадалды. 

Ойбай-ау, мен бала-шаға емес, сексенге 

жақындаған қартпын. Және қазіргі қазақ 

домбырашыларының ішіндегі ең үлкені 

мен десем,  тірік болмас. Мақтанғанымыз 

емес, біраз атағымыз бар, еңбек сіңірген, 

құрметті профессор, орденді. Сонда енді 

сызып тастауға жеткеніміз бе? Мұны 

не деу ге болады? Мәдениетсіз деуге 

мәдениетті жерде жүргендер, к ргенсіз 

деуге к рнекті жерде жүргендер. Міне, 

қазіргі  нер, мәдениет белсенділерінің 

түрі сол. 

Мен қадірменді Президентіміз, елдің 

құрметті басшы перзенті Нұрсұлтан 

бішұлының домбыраны  те жақсы 

к ретінін айтқым келеді. 

Бірде Маңғыстауға келіп, халықпен 

кездесу үстінде сахнада менің домбырам-

Ғибратты ғұмыр мәнсіз-мағынасыз ілби 

басқан өмірмен өлшенбейді.   Бұлқынып 

жатқан бұла күшті бағамдап, ішкі жан 

дүниедегі рухани аңсарды, аңғара 

білген жандар ғана ел аузында. Ондай 

адамды халқымыз нағыз азаматқа ба-

лайды. Өмір өнегесі - адамның жүрген 

жолы, сіңірген еңбегі, арқалаған амана-

ты. Осы ретте біз, Қазақстан Республи-

касы халық медици насы және ғарышқа 

қуат академиясының толық мүшесі, 

Шығыс Тибет медицинасының магистрі, 

Астана қаласындағы «Нұр-Шипа» ем-

деу орталығының президенті Кәдірхан 

Нұрсланбайұлы жайлы бір үзік сыр 

шертпекпіз.

Кәдірхан Нұрсланбайұлы Қы-

тайдың Шыңжан  лкесі, Шәуе шек 

қаласында дүниеге келген. Ол бары-

на тәуба айтқан балалы-базарлы от-

басында  сіп- неді. Қаршадайынан 

арманына қанат байлап, қиырды 

шолған Кәдірхан ортасынан озық 

шығып, Шыңжаң медициналық 

университетіне түседі.  Тегінде, 

ұлттық мұраттарға қызмет ету идея-

сы әр ұрпақтың жадында жаңарып, 

жаңғырып тұратын болса керек. Ең 

бастысы, ертеңі бітпейтін еріншек 

емес-ті. Жалқаулыққа жаны қас. 

Осы бір қасиетінің арқасында ол 

мір белесінде  рге жүзіп келеді. 

«Шыңжаң медициналық уни-

верси тетінің емдеу факультетінде 

оқып жүргенімде бар күш-жігерімді 

е ң   а л д ы м е н   қ а з а ғ ы м а   а р н а -

сам деп армандаушы едім» дейді 

Кәдекең. Бүгінде ол арманы орын-

далды. Оқу мен білімге құштар, 

үйренсем-білсем деп, ұшқын атып 

тұрған балғын жігіттің таудай та-

лабы сол жылдары ұштала түсті. 

Жалпы, Кәдірханның ата-анасы 

Шығыс Қазақстан  ңірінің ту-

малары. Отызыншы жылдардың 

ойранында қызыл империядан 

ығып, Қытайға қоныс аударған. 

Тәуелсіздіктің алтын күрек лебі 

ескенде, «ит тойған жеріне, ер туған 

жеріне» деген тәмсілмен Кәдекең 

бала-шаға, бау-шарбағымен туған 

елге қоныс аударған. Ата қонысына 

келіп, тал екті, үй тұрғызды және 

соның саясында ұрпағын  рістетіп 

отыр. Еліміздің жүрегі Астананың 

дамуына қал-қадерінше үлесін де 

қосып жатыр. Астанадағы кенже 

қалған Шығыс медицинасын алға 

бастырып, қала тұрғындарының 

денсаулығын сауықтыруға  зінің 

үлесін қосуда.

  « Т а з а л ы қ   –   с а у л ы қ   к е п і л і , 

саулық – байлық негізі» дейді атам 

қазақ. Ендеше, еліміздің ертеңі үшін 

дені сау, саналы азаматтар қажет. 

Сондықтан салауатты  мір салтын 

қалыптастыруды үнемі насихаттап 

отыру керек.  сіресе, жас ұрпақтың 

бойына тазалық пен сергектікті 

орнықтыру – біздің ортақ міндетіміз.

Бүгінде елімізде Шығыс ме-

дицинасы дамып келеді.Кәдірхан 

Нұрсланбайұлы тамыр ұстау ғы-

лы мына баса мән берген жан. Дәс-

түрлі ем-домнан б лек, әртүрлі 

сырқат түрлерін инемен емдеу 

к п теген дертке дауа. Кәдірхан 

Нұрсланбайұлы- емдеудің осы әдісі 

арқылы талай жанның тәнін емдеп 

жазған азамат.

« кенің  балаға берер ең басты 

сыйы – тәрбие мен білім. Расын-

да да, біз бала тәрбиесіне бейжай 

қарайтын халық емеспіз.  йткені, 

ұлағатты ұрпақ  сіру-салтпен сіңген 

қазақы қасиет. Шығыс халқы ай-

татын: «Бала істеген жауыздықтың 

жазасын тәрбиеші к терсін» деген 

с здің мағынасы тым терең. Ендеше, 

бала қымбат болса, баланың тәрбиесі 

Бүгінде туберкулез елімізде 

күрделі медициналық-әлеуметтік 

мәселелердің бірі болып отыр. Ол 

жастарда да, егде кісілерде бірдей 

кездеседі.Бұл ауыр жұқпалы дертті 

ерте анықтау жайы, емінің ұзақтығы 

әрі күрделілігі, жастарды еңбек 

қабілетінен айыруы – осының 

бәрі к птеген түйткілді мәселелер 

туын датады. Басылымның тамыз 

а й ы н д а ғ ы   с а н ы н д а   ұ с ы н ы л ы п 

отырған «Жүктілік және туберку-

лез» атты мақала осы тақырыпқа 

арналған. 

Бұл санда  зге де пайдалы әрі 

қызықты мақалалар жетерлік: «Ха-

лязион», « р ауруға бар шипа», «Йод 

тапшылығының орнын толтыру 

үшін», «Үгу құпиялары», «Шала 

туған шақалақтың ретинопатиясы», 

«Колит», «Обырға жол бермеудің 

7 амалы», «

йелдің жыныстық 

Дертке 

дауа іздеген 

«Денсаулық», №8

ЕЖЕЛДЕН ЖЕТКЕН ЕМШІЛІК

БАСПАСӨЗ – 2016

одан да қымбат. Осы аталы с здің 

астарына үңілген әкеміз  зінің ұл-

қызына  неге к рсете білді»  дейді 

Кәдірхан Нұрсланбайұлы.

Ал дәрігерлер ж ніндегі пікірінің 

ж ні б лек. Дәрігер болуды ар-

мандайтындар  те к п. Алайда, 

екінің бірі дәрігер бола алмай-

ды. Дәрігерлік қызметке деген 

қызығушылық пен мамандық алу 

жеткіліксіз. Олардың адам  міріне 

жауапкершілігі, құлшынысы мен 

адалдығы, адамдығы маңызды. 

Дәрігер болатын жанға үлкен жүрек 

керек және ақ халатты кір шалдыр-

мау керек. Қанша сын айтылса да, 

халық дәрігерлер қауымын ерекше 

құрмет тұтатыны ақиқат.  Менің бұл 

қызметке келгелі де, оған дейін де – 

әр адам  з ісінің маманы болу керек 

деген бір ғана ұстанымым бар.

« Ш е б е р д і ң   қ о л ы   а л т ы н » 

дейді атам қазақ. С зге де ше-

бер, іске де ұста халқымыздың 

зор мәдениеті мен  нерін паш 

ететін құндылықтарының бірі – 

ол қол нері. Ағаштан, темірден 

түйін түйген, жүннен к з жауын 

алатындай бұйым жасаған, асыл 

тастардан сән бұйымдарын соққан, 

сүйек пен мүйізді, шиді қиыннан 

қиыстырған халық шеберлерінің  

ісі – мақтауға тұратын  нер туын-

дысы. Міне, осындай  нер Кәдірхан 

Нұрсланбайұлының да бойында бар.

«Халқымыз асты жоғары бағалап, 

қадірлей білген. Қай заманда да, 

қалай айтылғанына қарамастан 

халық асты кұрметтеудің жолын, 

оны әзірлеудің к зін, ретін таба 

білген. Мал шаруашылығымен 

айналысқан ата-бабаларымыздың 

негізгі асы ет және сүт.  сіресе, 

с ү т т і ң   а л а т ы н   о р н ы   е р е к ш е . 

Себебі, сүт және сүттен жасалатын 

тағамдар денсаулыққа  те пайдалы. 

Ол ас қорыту бездерінің жұмысын 

үнемі жақсартып отырады. Оның 

үстіне сүт  німдерінің дәрумендік 

қасиеті де бар. Олар емдеу, ал-

дын алу диеталық тағам ретінде де 

қолданылады. Ал, жылқы сүтінен 

әзірленетін қымыздың емдік қасиеті 

ертеден белгілі» дейді. 

Туған елінің ертеңін ойлаған 

адам  зінің тұлғалық келбетін  зі 

жасайды. Кәдекең де  зіне тән 

азаматтық болмысты  зі қалап 

келе жатқан жан. Ес білгеннен 

бері білімпаздығын, зиялылығын, 

парасаттылығын,  ресінің кеңдігін, 

рухының биіктігін байқатып келеді. 

Бұл оның  мірлік қағидасы. Қанға 

сіңген қастерлі қасиеті. Кәдірхан 

Нұрсланбайұлының  еліне, жеріне, 

халқына деген сезімі терең. 

Иә, тарқата берсек, Кәдекеңнің 

таусылмайтын қырлары к п. Ең 

алдымен ол  з ісінің маманы. Жаны 

жомарт, жүрегі ұлтым деп соққан 

азамат қашанда  скелең ұрпаққа 

неге.

Б.К РПЕБАЙҰЛЫ

қызметінде болатын бұзылыстар», 

«Бал», «Жүрек аурулары», «Адал 

және арам», «К з», «К к ніс сорпа-

сы ж нінде», «Гиперборея – ұшатын 

адамдар елі», т.б.

Осы тақырыптардың ішінен әр 

оқырман  зіне қажеттісін іліп алар 

деген ойдамыз. 

ДОМБЫРАНЫҢ

ДОМБЫРАНЫҢ

сəні кетіп бара ма?...

сəні кетіп бара ма?...

ды к ріп, «бере тұршы» деп сұрап алды 

да, домбыраға сүйсініп, шалып-шалып 

жіберіп, «Жақсы екен к зк рген» деген 

әнді құйқылжытты.  лі есімде, домбыра-

ны бауырына қысып, мерейлене тартқаны. 

Менің сол домбырам «Президент ұстаған 

домбыра» деген қасиетке әлі күнге ие. 

Тағы бір келгенінде, 2005 жылы, Маң-

ғыстаудың зиялы қауымымен кездесіп 

о т ы р ғ а н д а   м а ғ а н   с з   т и і п ,   а з   ғ а н а 

с йлегеннен кейін: «Ал енді домбыраң 

қайда, күй тартпайсың ба?» деп әзілдеді. 

Протоколда күй тарту деген қаралмаған, 

тек домбыраны құрметтеп, мені күйші 

ретінде танығаны белгілі болды. 

Нұрсұлтан  бішұлы қазақ елін мәң-

гілікке сілтеп, оның жарқын болашағын, 

нұрлы жолын меңзеп отыр. Сол жолда Ұлы 

Даланың үні домбыра да қалыс қалмай, 

бағы лаулап жанса екен деген ұлы арма-

нымыз бар. 

Сержан ШАКРАТ,

ҚР еңбек сіңірген қайраткері,

Құрманғазы атындағы Қазақ

Ұлттық консерваториясының

құрметті профессоры, Маңғыстау 

облысының және Ақтау қаласының

құрметті азаматы, «Құрмет» 

орденінің иегері

АҚТАУ

жасауға болатынын айттық. Бірақ соны 

мәдениеттегі, теледидардағы азамат-

тар ойламайды. Ұйымдастыратын асаба 

жоқ. Айтысты айшықтаған Жүрсіндей 

домбыраның Жүрсіні жоқ!  , құдай-ау, 

сондай бір Жүрсін табылсайшы.

Қ а з і р г і   қ и ы н   з а м а н д а   д о м б ы р а 

нерпаздар үшін кәсіп, нәсіп құралы. 

Бірақ басқаларға қарағанда оның ырысы 

да, ырзығы да жүдеу. 

Мынаны қараңыз,  ткенде «Қазақстан 

барысы» атты палуандар жарысы болғанда 

бірінші орын алғанға 25 миллион теңге, 

алтын тайтұяқ, Астанадан пәтер берілді. 

Екінші, үшінші орын алғандарға да мил-

лиондатып асатып жатты. Айтыскерлер 

де к п қаржы, машиналар алады. Ал 

сонда домбыра байғұс босағадан сығалап 

тұрған жетім баладай. Оған сымбылдың 

сирағы да жоқ.  рине, біз оларды к ре 

алмай, қызғанып отырған жоқпыз, Құдай 

сақтасын. Қайта құтты болсын айтып, 

табыстары арта берсін дейміз. Тек салы-

стырмалы түрде  кпемізді білдіреміз де. 

Ертеде к рші кедей баласы сараң 

байдың үйінен дәметіп барғанда, тойғызып 

жіберді деп ойласын деп, бет-аузына 

айранды жағып-жағып жібереді екен. 

Біздерге, ең болмаса, сондай жақпа да жоқ. 

Айта кетейікші, осыдан біраз бұрын 

нерді қатты қастерлейтін азамат Имаш 

ініміз, Иманғали Тасмағамбетов әкімшілік 

жұмыстарда жүргенінде «Күй керуен» 

деген домбырашылар фестивальдарын 

ұйымдастырып, бір жасап қалып едік. Ол 

фестивальде к зден бұлбұл ұшты. Кейбір 

биліктегілердің домбыра мен күйшіні сый-

лап, құрмет к рсетпейтіндеріне бір мысал 

келтірейін. 

ткенде Алматы қаласының мың 

жылдығына арналып, сонда « нмен тер-

белген мың жыл» атты дәстүрлі музыка 

фестивалі  тті. Соған мен шақырылдым. 

дейі маған телефон шалып, келесіз, аға, 

дайындалыңыз – десті. Мен мәз болып, 

домбырамды, күйлерімді дайындай бастап 

ем, үш-т рт күннен кейін тағы хабар келді: 

«Ойбай, аға, келмейтін болдыңыз, сізді 

сызып тастады» деді. Осы «сызып тастады» 

ұстап жүргендей сезінемін. Себебі 

домбыраның сәні болмай кетті.

Қазір к пшілік шоушыл болып ба-

рады. Ал біздің қара домбырадан да 

керемет шоулар шығатынын ешкім 

ескермей жүр. Небір керемет күйлер 

бар. Тарихи күйлер, аңыз күйлер, ай-

тыс күйлер. Соларға келісті сценарий-

лер, қызықты сюжеттер құрып, ше-

бер күйшілерге ойнатып, әңгімесімен 

сахнаға шығарсаңыз, шоудың к кесі 

сонда болар еді.  лгі айтқан шыжбақай 

әндер мен қылжақай күлкілерден асып 

түсетініне  мен кепілдік беремін. 

Мәселен, «Нар идірген» аңызы. 

Ботасы  ліп, ыңыранып жылаған боз 

мая. Үйге екі домбырашы, бір шал, бір 

жігіт келіп, түйені иітуге ниет етеді. 

Иіткені шал-кемпірдің жалғыз қызына 

үйленетін болады. Шал маяны иітеді, 

бірақ жас қыз оған шыққысы келмейді, 

жігітті сүйеді.  рі қарай әңгіменің 

рбитіні қызық. Шал күйін тартқанда 

түйе домбыраның шанағын иіскелеп, 

ыңырсып, оған еріп кетеді.  й, шіркін, 

бұдан артық шоу болар ма?

Немесе, «Ақсақ құлан, Жошы хан» 

хикаясы. Ханның баласын құландар 

тапап  лтіреді. Оны естімеген Жошы 

«баламның жаманатын айтқан адамның 

аузына балқыған қорғасын құямын» 

деген.  лімді қарт Кербұға күймен 

е с т і р т е д і .   Д о м б ы р а н ы ң   қ а у а ғ ы н а 

балқыған қорғасын құйылады. Айта 

берсе, тағы да оқиғасы бар. Пай, осы-

ларды әңгімесімен сахнада ойнап 

шықса, тыңдаушы, құлағыңды кесіп 

алса, білмессің.

Тағы да «Үш ананың айтысы» деп 

аталатын күй тартыста Кіші жүздің үш 

тақтасының домбырашылары тойда сы-

насады. Оның әңгімесін қазір естігенше, 

сахнадан күйлерімен тыңдасыңыз, сол 

думан қарсы алдыңызға келер еді. 

Енді бір қызық – «Құлшардың 

кемпірмен, қызбен тартысы». Құлшар 

ш лдеп келіп, бір үйге түскенде дом-

бырашы кемпір мен қызға тап бола-

ды. Ақыры кемпірдің қол фигурасын 

жарқырап,  здері-ақ к рінеді. Іздеудің 

қажеті жоқ.

Қазақ «ұялмаған әнші болады» 

дейді, сол рас екен. Қазір соның за-

маны туды. Құмырсқаның илеуіндей 

топтар к бейді. К бісі ұяттың бет 

пердесін сыпырып тас тап, тасырайған 

маңдаймен, тақылдаған таңдаймен ай-

дап жүр.  нердің ғұламалары сын айтса 

да, құлақ аспайды. Бұлбұл Бибігүл, 

эстрада саңлағы Мұрат Құсайынов т.б. 

аға, апалары «мына балалар әнші емес, 

тек әлеуметтік құбылыстар» десе де, 

қыстырмайды. 

Ал әзіл-сықақшылар да басынып 

барады. « зіл әлемі» дейді, мен соны 

« зілдің әлем-жәлемі» дер едім. Жұртты 

күлдіреміз деп,  здері күлкі болып 

жүргендер бар.  лбетте, Тұрсынбектен 

басқасы. К рермендер кейде олардың 

с здеріне емес,  здеріне күліп оты-

ратын сияқты. «Күлкі болу –  лім» 

деген бар. Сол айтқан, бір  ліп, бір 

тіріліп жүргендерді к ргенде пүшәйман 

боласың.

Міне, сахна мен теледидар ұйым-

дас тырушылары домбыраны ұмытуға 

айналған. Бұл шіркін анда-санда, «ит 

ліп, есек қырылғанда» жылт етіп, бір 

к рінеді де, содан кейін «к рген түстей, 

сағымдай».

Сыйлаған  нерімді Қызыр бабам.

Үніңнен айналайын бұзылмаған.

Киелі пернеңе бір қол салмасам,

Шектерің жетімсіреп ызыңдаған, – 

деп Мұқағали ақын айтқандай, салиқалы 

сахнада киелі пернеге к п қол тимеген 

соң шіркін домбыра жетімсіреп кетті. 

Домбыраны жетімсіретудің тағы бір 

себебі бар. Баяғыда ұлы Ахаң, Ахмет 

Жұбановтың заманында, ол кісі бар 

күш-жігерін салып, домбыраны үлкен 

нердің қатарына қосамын деп жүргенде, 

бір кертартпалар оған қарсы шыққан. 

«Бұл қу ағаш тек ауыл арасындағы 

жәй нәрсе, ол сахнаға жарамайды» де-

генде, Ахаң олардың бетін қайтарып, 

домбыраның ұлылығын дәлелдеген. 

Соның анық мысалы ретінде дүлдүл Дина 

жүктеу/скачать 17,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: