Дәріс Кіріспе. «Ветеринариядағы диагностикалық және емдеу техникалары» пәнінің мақсаты мен міндеттері
жүктеу/скачать 3,97 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәрілік заттарды малдарға беру тәсілдері.
|
Дәріс-1. Кіріспе. «Ветеринариядағы диагностикалық және емдеу техникалары» пәнінің мақсаты мен міндеттері Жоспары:
Кіріспе. Қысқаша тарихи шолу. Диспансеризация. Малдәрігерлік саладағы ішкі жұқпалы емес аурулар пәннің бөлімдерінде аурулардың пайда болу себептері, даму сатыларын анықтау әдістері, нақтылы диагнозын қою, емдеу тәсілдері мен аурулардан сақтандыру іс-шаралары жан-жақты дәрістеледі. Мал мамандарын – болашақ жоғарғы білімді малдәрігерлерін дайындау мәселесін түбегейлі шешуде негізгі орын алатын пәндердің қатарына жатады. Пәннің негізін түсіндіру жалпы биология, биологиялық химия, қалыпты және патологиялық физиология, малдарды азықтандыру, аурутану және экономика пәндерінің заманауи жетістіктеріне сүйене отырып жүргізіледі. Болашақ мамандыққа маңызы зор қоғамдық және арнайы клиникалық пәндерді міндетті түрде және терең игерген, шаруашылықтарда ауруларды емдеу тәсілдерін және олардан сақтандыру іс-шараларын ұйымдастыруды тиянақты түрде орындай алатын жоғарғы білімді малдәрігері мамандарын дайындауда бұл пәннің алатын орны ерекше. Бүгінгі күннің талабына сай малшаруашылығынан өндірілетін өнімдерді нәтижелі түрде пайдалануды малдарды аурулардан сақтандыру мәселелерін шешудегі теориялық, методологиялық және ұйымдастырушылық жақтарын терең игере отырып; аурулар бола қалған жағдайда оларды уақытында экономикалық жағынан тиімді емдеу әдістерін пайдалана отырып оларды өнімді малдардың қатарына қосу арқылы іс жүзіне асыруға болады. Бұл мәселелерді шешуде пәнді игеру барысында жан-жақты дәрістелетін диспансеризация жүргізу әдісі негізгі жоспар ретінде ұсынылады. Көптеген ауруларды болдырмауда, бола қалған жағдайда олардан тез арада, ұтымды түрде жазып алуда арнайы дайындалатын азықтармен – диетотерапиямен емдеудің маңызы зор. Ол үшін ветеринариялық зертханаларда мал азықтарының құрамын жете тексере білу қажет. Тек сонда ғана толық қанды рацион құруға мүмкіншілік туындайды. Ауруды ғылыми негізде емдеуге көп көңіл бөлу керек. Ол үшін ауруды анықтауда жүргізілетін тексерулерді мұқият жоспарлаған дұрыс. Ол жоспар белгілі бір жүйеде жүргізіледі. Олардың ішінде ауруларды дұрыс анықтау мен олардың себептерін нақтылы табудың ауруларды емдеу және олардан сақтандыру шараларын дұрыс ұйымдастыру үшін маңызы ерекше. Малдарды емдеу туралы жазбаша ескерткіш ерте заманғы египеттің Кахун папирусындағы деректерден бастау алады. Одан кейінгі кездерде Аристотель, Үнді оқымыстылары, Колумелла, Абсирт және тағы басқа да ғұлама ғалымдар көптеген ескерткіш жазбалар қалдырды. Ресейде малдәрігерлік мекеме 1733 жылы Мәскеу маңындағы Хорошевское ауылды жерінде ашылған. Одан кейінгі жылдары, атап айтқанда XVII және XVIII ғасырларда Ресей оқымыстыларың көптеген қолжазбалары басылып шықты. 1806 – 1811 жылдары Вилен, Петербор, Мәскеу университеттерінде ветеринария бөлімдері ашылса; 1851 – 1876 жылдары Харьковте, Қазанда, Дерпте ветеринария институттары ашылып, жұмыс істей бастады. Ветеринария саласына, әсіресе ішкі жұқпалы емес ауруларды дамытуда үлес қосқан ғалымдар: К.М.Гольцман, Н.П.Рухлядев, Г.В.Домрачев, С.А.Хрусталев, А.Р.Евграфов, А.В.Синев, И.А.Симонов, В.Е.Евтихиев, И.А.Каарде, И.Г.Шарабрин, В.М.Данилевский және басқалары болды. Олар көптеген оқулықтар мен оқу құралдарын жазып қалтырды. Қазақстанда бірінші өлкелік малдәрігерлік-бактериологиялық институт 1925 жылы ашылды. Ол институт 1935 жылдан бастап «Қазақтың ғылыми-зерттеу малдәрігерлік институты» болып аталды. Сол институтта 1948 жылы бірінші аспиранттар қабылданды. 1930 жылы Алматының зоотехникалық-малдәрігерлік институты ашылды. Бұл институтта негізгі ғылыми бағыттар мен орталықтар топтастырыла бастады. Атап айтқанда: Академиктер: Б.А.Домбровский, Ф.М.Мұхаметғалиев жетекшілік еткен морфологтар; Н.У.Базанова басқарған физиологтар; Я.И.Клейнбок басқарған терапевтер; Б.П.Всеволодов Басқарған патоморфологтар; М.П.Орлов басқарған паразитологтар Қазақстанда ветеринария ғылымының дамуына зор үлестерін қосты. 1952 жылы ашылған Семейдің зоотехникалық-малдәрігерлік институтында «Ішкі жұқпалы емес аурулар» кафедрасы әуел баста «Клиникалық диагностика» кафедрасы болып ашылды да, кейіннен екі кафедра бірге болды. Кафедраны ұйымдастырушы және бірінші меңгерушісі Г.Х.Габидуллин болды. 1996 жылы Семейдегі үш институт университет болып біріккенге дейін кафедрада меңгерушілік қызметін атқарғандар: Г.Х.Габидуллин, В.Н.Квятковский және К.Н.Қожановтар. Әр жылдары кафедрада көптеген ғалымдар қызмет істеді. Олардың ішінде ғылыми зерттеу жұмыстарымен елеулі үлес қосқандар: академик Н.А.Уразаев, ғылым кандидаттары, доценттер: В.А.Виноходов, Б.С.Бушманов, Л.А.Замковая, В.А.Бурлуцкий, К.А.Сидорова, Г.Е.Лавриненко; аға оқытушылар: С.О.Балтыбеков, А.К.Омашев және т.б. Қазір Қазақстан Республикасы бойынша малдәрігерлерін дайындау университеттеріміздің жеті факультеттерінде іске асуда. Диспансеризация – дені сау сапалы өнімді, конституциясы қолайлы, организміндегі зат алмасу деңгейі жоғары малдар тобын құру үшін жүргізілетін диагностикалық, емдік және сақтық шараларының жоспарлы жүйесі. Диспансеризацияның теориялық негізі – организм мен сыртқы ортаның біртұтастығын қағидалаайтын жалпы биологиялық заңдылық. Диспансеризацияны іс жүзіне асыруда И.Г.Шарабрин мен Х.Г.Гизатуллиндер көп еңбек істеді. Ал диспансеризацияны малшаруашылығына еңгізу 1957 жылы шыққан нұсқаудан бастау алады. Ол нұсқау бойынша диспансеризация негізгі және кезекті болып бөлінеді. Негізгі диспансеризация жылына екі рет: жазғытұрым – мал жайылымға шығарда және күзде – мал қыстаққа орналастырыларда; кезекті диспансеризация жыл тоқсанында бір рет жүргізіліп отырады. Диспансеризация 3 этаптан тұрады: Диагностикалық; Емдік; Сақтандыру. Клиникалық-лабораториялық тексерулердің нәтижелеріне сүйене отырып диспансеризацияның диагностикалық этабында барлық малдарды 3 топқа бөледі: Дені сау малдар; Дені сау, бірақта организмдегі зат алмасу процесінің деңгейі төмен немесе бұзылған малдар; Ауру малдар. Әрбір топтағы малдарға тиісті іс-шаралар жоспарланып іске асырылады. Малдәрігерлерінің негізгі пациенттері үшінші топтағы ауру малдар. Ауру малдарды емдеу үшін жан-жақты жоспарланған, заманауи әдістер мен тәсілдерге негізделген, көбінесе кешенді емдеу процестері жүргізіледі. Диспансеризацияның ең жауапты кезеңі – үшінші, аурулардан сақтандыру кезеңі. Бұл мәселені дұрыс шешуде және шаруашылықта биологиялық толыққанды азық қорын дайындауда мал мамандары мен шаруашылықтағы агрономдардың атқаратын қызметтері ерекше орын алады. Ұқыпты мамандары бар шаруашылықтарда аймақтың жер қыртысына байланысты жасалатын топырақ-өсімдік карталарының маңызы өте зор. Ондай деректерге сүйене отырып, белгілі бір бағытта қажетті тыңайтқыштарды пайдалану арқылы, құнарлы мал азығын дайындауды жоспарлауға болады. Диспансеризация жүргізуде малдың қанынның құрамын лабораториялық зерттеудің маңызы өте зор. Қанның құрамындағы жалпы және арнайы көрсеткіштерді нақтылы нұсқау бойынша зерттейді. Мұндай зерттеулер арқылы мал организміндегі зат алмасу процесінің деңгейін қадағалауға мүмкіншілік болады. Сондай-ақ аурулардың алдын алу үшін жүргізілетін іс-шараларды нақтылы жоспарлауға болады. Дәрсі-2. Дәрілік заттарды малдарға беру тәсілдері. Жоспары:
Дәрілік заттарды малдарға өз еркімен беру тәсілдері; Дәрілік заттарды малдарға күштеп беру тәсілдері: А. Дәрілік заттарды ауыз қуысы арқылы беру; Ә. Дәрілік ерітінділерді беру әдістері; Б. Болюс, капсул, ұнтақ және ботқаны беру тәсілдері. Ауру малдарға дәрілік заттарды беру кезінде дәрігердің көңіл аударатын мәселесі организмге әртүрлі қауіпті қоздырғыштардың түспеуін қамтамасыз ету. Оны болдырмау үшін асептика және антисептика ережелерін қатаң сақтау керек. Асептиканың негізгі мақсаты ауру малға емдік көмек көрсеткен кезде қолданылатын барлық заттарды залалсыздандыруды қамтамасыз ету мәселесін дұрыс шешу. Антисептика – емделетін малдың және емдеуші дәрігердің терісіндегі, қолындағы патогенді микроорганизмді жою. Бұл мәселе көбінесе күшті әсер ететін химиялық дәрілік заттарды белгілі бір концентрацияда қолдану арқылы іске асырылады. Ауру малды емдеу үшін дәрілік заттарды қолданғанда малдәрігерінің негізгі білетін мәселелері: дәрілік заттардың дозасы, ерітінділердің концентрациясы, бірге қолданылатын дәрілік заттардың үйлесімділігі, малдардың түрі, жасы, жағдайы. Малдәрігерлік тәжірибеде ауру малдарға дәрілік заттарды беру өз еркімен қабылдау және күштеп беру болып бөлінеді. Дәрілік заттарды малдардың өз еркімен қабылдауы олардың тәбеті болған жағдайда іске асады. Дәрілік заттар ұнтақ немесе ерітінді түрінде азықпен және сумен беріледі. Өз еркімен қабылдайтын малдарға дәрілік заттарды жеке малдарға және топты малдарға беруге болады. Кейбір малдарға мұндай әдіс қарапайым, өте оңай іске асырылады; ал кейбір малдарға дәрілік заттарды беру үшін оны белгілі бір жағдайда ұстап машықтану керек болады. Мысалы иттерге дәрілік заттарды етке қосып беру өте оңай іске асырылады. Ал төлдерге дәрілік заттарды беру белгілі бір епті керек етеді. Шаруашылықта мал саны аз болған жағдайда онда ауру малдар да аз болады. Ондай жағдайда әр малға жеке дара емдік көмек көрсету қиындыққа соқпайды. Ал ірі шаруашылықтарда мал басы көп болғанда ауру малдарда көбірек болады да, ондай жағдайда топтап емдеу әдісін қолдану тиімдірек болады. Бұл әдіс әсіресе зат алмасуының бұзылуымен сипатталатын ауруларда жиі қолданылады. Диспансеризация жүргізген кезде клиникалық белгілері жоқ, бірақ зат алмасу процесі төменгі деңгейде анықталатын малдар үшін өте пайдалы. Ондай малдар үшін топты диетотерапия қажет. Уақытында сақтандыру шарасы дұрыс ұйымдастырылмаса, ондай малдардың паренхиматозды ағзалары мен тіндерінде дегенерациялық өзгерістер пайда болады да, оның аяғы ауруға апарып соғады. Міне, сондықтан да, аурудан сақтандыру үшін топтап емдеу әдісі әсіресе организмде белоктың, көмірсутегінің, витаминдердің, минералды заттардың алмасуы төменгі деңгейде болғанда өте қажет. Егерде малдар дәрілік заттарды осындай әдістермен қолданғанда қабылдамаса, онда дәрігер күштеп беру әдісін қолданады. Дәрілік заттарды ауыз қуысы арқылы беру. Дәрілік затты қпндай әдіспен беру керек екенін шешпес бұрын дәрігер ол дәрінің фармакологиялық қасиетін, ауру малдың күйі мен жағдайын жақсы білуі керек. Көптеген дәрілік заттардың тітіркендіру қасиеттері, жағымсыз иісі мен дәмі болмайды. Әрине ондай дәрілік заттар дәрігерге онша қиындық тудырмайды. Оларды азықпен, сумен бере беруге болады. Мысалы, организмде астың қорытылуын жақсартатын балық майы, минералды қосымша азықтар, малдың тәбетін тудыратын заттар және т.б. Егер мал тағайындалған дәрілік затты өз еркімен қабылдамаса, онда оны күштеп беруге тура келеді. Мұндай жағдайда дәрігер ауру малдың және өз басының қауіпсіздігін сақтай білуі керек. Дәрілік затты ауыз қуысы арқылы күштеп берудің бірнеше әдістері бар. Мәселен ерітінділерді бөтелке, қасық, спринцовка, резина грушы, шприц, Эсмарх кружкасы, Малахов приборы арқылы беруге болады. Мұндай жағдайда малдарда кездесетін жұтқыншақтың салдануы, өңештің бітелуі, қабыну процестерін еске алу керек. Егер ерітінді өңешке емес кеңірдекке түсіп кетсе, онда қосымша аурудың пайда болуы ғажап емес. Ондай жағдайда дәрілік затты зонд арқылы беру қолайлы. Дәрілік ерітінділерді, қайнатпаны, эмульсияны, тұнбаны резина немесе қабырғасы қалың шыны бөтелкелер арқылы да беруге болады. Ол үшін малды жақсылап бекітеді, басын аздап жоғары көтереді. Малдың аузын ашып, тісі жоқ жері арқылы бөтелкенің аузын еңгізеді де, дәрілік затты бірнеше рет құяды. Егер мал жөтеліп тынышсызданатын болса, онда дәрілік затты жіберуді тоқтатып, малдың басын төмен бағыттайды. Қалай болғанда да дәрілік заттың бір бөлігі төгілмей тұрмайды. Сондықтан оның дозасын ойластыру керек. Дәрілік затты осылай беру әдісін қолданғанда жылқы малы жұтынуын тоқтатып қоюы мүмкін. Сондықтан дәрілік заттың бірталай бөлігі ауыз қуысында жиналады да, кейіннен сыртқа шығарылып тастайды. Ондай жағдайда жұтқыншақтың тұсын сипалап қысу арқылы жұтыну процесін тудыруға тырысу керек. Мұндай әдісті қолданғанда ауыз кергішті, малдың тілін шығаруды пайдаланбау керек. Дәрілік заттарды спринцовка, қасық, шприц арқылы беру үшін оны белгілі дозада қолданылатын приборға құяды. Оны малдың басын жоғары көтеріп ауыз қуысы арқылы құяды да, малдың басын қоя береді. Егер приборға резина түтікше жалғанған болса, онда түтікшені малдың ұрты арқылы еңгізеді. Спринцовканың орнына воронканы алуға да болады. Қасық және шприц арқылы дәрілік заттарды ұсақ малдарға береді. Малды жақсылап бекітеді, аузын ашады, приборды ұрты арқылы еңгізеді де дәріні тілдің түбіне құяды. Ерітінділерді ауыз қуысы арқылы құюға Малаховтың приборы өте қолайлы. Әсіресе көп малдарға дәрілік заттарды беру керек болғанда дәрігердің жұмысын өнімді етеді. Болюсты, капсуланы, ұнтақты және ботқаны беру үшін арнайы құралды пайдалануға болады. Болюс пен капсуланы беру үшін болюс бергішті немесе корнцангты пайдаланады. Ол үшін малдың аузын кеңірек ашып, берілетін дәрілік затты тілдің түбіне орналастыруға тырысады. Дәрілік затты бергеннен кейін малдың жұтынуын қадағалау керек. Ондай құрал болмай қалған жағдайда болюсты әдейілеп дайындалған таяқша арқылы да беруге болады. Үш жағы аздап сүйірленген, ұзындығы 50 см таяқша өте қолайлы. Ұнтақты да беретін аспап бар. Ондай аспап болмаған жағдайда ұнтақты қасық немесе шпатель арқылы тілдің түбіне салады да, артынан сумен ары қарай жылжытады. Пилюла, таблеткаларды ұсақ малдарға етке, нанға қосып беруге болады. Күштеп беру үшін корнцанг қолдануға болады. Ботқаны қасық немесе шпатель арқылы ұсақ малдардың тілінің түбіне салу арқылы береді. Мұндай әдіспен дәрілік заттарды бергеннен кейін міндетті түрде ұсақ малдарға 30-50 мл, ірі малдарға 50-100 мл мөлшерінде су ішкізеді. Осындай манипуляциядан кейін малдар берілген дәрілік заттарды шығарып тастайма жоқпа, соны бақылау ғана қалады. жүктеу/скачать 3,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|