Диплом жұмысы Жұмыстың тақырыбы
жүктеу/скачать 485 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. Туынды сөздер.
- Көптік жалғау
- Тәуелдік жалғау
| 1. Түбір сөздер. Ескерткіштерде бөліп, жаруға келмейтін жалаң түбірлерден құралған түбір сөздер де кездеседі. Олардың түрлері темендегідей:
а) Тек жалғыз дауыстыдан құралған түбір. Мұндай сөздер мәтіндерде онша көп емес. ы — бұта, өсімдік б) С—У (Дауыссыз және дауыстыдан құралған түбір):
в) У—С (Дауысты және дауыссыздан құралған түбір):
г) С—У—С (дауыссыз, дауысты және дауыссыздан құралған) бағ — байлам, байлау муң — мүн, қайғы баш — бас қой — кой бай — бай куш — құс бар — бар саб — сөз бег — бек сан — сан біл — біл сув — су бір — бір тағ — тау бош — бос таң — таң бөз – бөз тіл — тіл кім — кім йағ — май күч — күч йаз — жаз мен — мен йүк — жүк г) С—У—С—С (дауыссыз, дауысты, дауыссыз және дауыссыз): барс — барыс йурт — жүрт барқ — үй йонт — жылкы берк — берік , Екі буынды түбірлер ашық, тұйық және бітеу буындардан құралады. 1) У—С—У (дауысты, дауыссыз және дауыстыдан құралған): ағы — қазына ікі — екі апа — апа іні — іні ата — ата 2) У—С—У—С (Дауысты, дауыссыз, дауысты және дауыссыз): адағ — аяқ ешід — есіт ачығ — ащы ынан — сен ағыр — ауыр өкүн — өкін 3) У—С—С—У (Дауысты, дауыссыз, дауыссыз және дауысты): алқу — бөрі орду — сарай алты — алты орта — орта арта — арта утлы — сыйлық Текстерде У–С—С—У—С; У—С—У—С; С—У—С—С—С—У; С—У—С—У—С; У—С—С—С—У және тағы басқа түрлері кездессді: баға — бақа ішле — істе балық — кала сілк — сілік чечек — шешек бедіз — ою бічін — мешін қатун — катын йаруқ — жарық арслан — арыстан сығта — жыла, сықтау ердем — батырлық 2. Туынды сөздер. Ескі ұйғыр ескерткіштеріндегі сөздер тек жалаң түбірден ғана құралмайды. Олар қазіргі тілдердегідей жұрнактар жалғану арқылы да жасалады. етікчі — қарыздар білігсіз — біліксіз йолчы — жолшы бөлүг — бөлік күчлүг — күшті батсық — батыс қорқыныш — қорқыныш 3. Күрделі сөздер. Күрдслі сөздер қатарына, көбінесе, кісі аттары мен жер-су және кейбір сөз тіркестері жатады: Бег Буқа — Бекбуқа (кісі аты) Иал Тұрған — Иалтурған (кісі аты) Іл Темір — Елтемір (кісі аты) Орқун йір — Орхон жер бү күн — бүгін Зат есім Зат есімдер заттың, нәрсенін, құбылыстардың аттарын білдіреді. Зат есімдер семантика-мағыналық жағынан екіге (нақтылы және абстракті) бөлінеді. Көзге көрініп, денеге сезілетін зат атаулары нақтылы есімдерге жатады 4, 139 б.: оғул — ұл уд — сиыр кіші — кісі лашын — лашын йонт — жылқы қуш — құс Абстракті зат есімдер негізінде адамның ойлау қабілеті арқылы танылады. Олар көзге көрінбейді, тек заттық үғымды білдіреді. тапығ — қызмет, жұмыс тынлық — тіршілік біліг — білік берім — берім, қарыз Зат есімдер өзінің морфологиялық жағынан септеледі, тәуелденеді, көптеледі, кейде жіктеледі. Құрамы жағынан негізгі, туынды түбір болып бөлінеді. Буын құрамына қарай бір, екі, және үш буынды болып келеді. Бірақ төрт және одан да көп буынды болып келуі ескерткіштерде сирек. Көптік жалғау Көптік жалғау — түркі тілдерінің бәріне де тән категория. Ескерткіштерде қазіргі үйғыр және өзбек, татар тілдеріндегідей етістік түбіріне көптік жалғауы жалғана береді. бартылар — барды тутдылар — тұтты, ұстады оқутдылар — оқытты бітіділер — жазды Ескерткіш тілінде де көптік жалғауы жалғанбай-ақ көптік мағынаны білдіретін сөздер кездеседі. Олардың қатарына кейбір жинақты ұғымды сөздер, лексикалық мағынасының өзінде көптік мәні бар сөздер жатады, зат есімнің алдында оның қанша екендігін білдіретін үкүш, көп сияқты сөздер айтылғанда оларға көптік жалғауы жалғанбайды 1, 142 б.. Текстерде кездесетін қос сөздерге де көптік жалғауы жалғанбайды. Ескерткіштерде көптік форма -лар, -лер аффикстері арқылы беріледі. Жуан буынды сөздерде -лар түрінде келеді. тынлығлар — тіршіліктер орынлар — орындар йоллар — жолдар дінтарлар — діндарлар Жіңішке буынды сөздерде -лер түрінде келеді: теңрілер — тәңрілер йеклер — жындар Тәуелдік жалғау Көне үйғыр жазба нұсқалары тілінде де тәуелдік жалғаулар үш жаққа, жекеше және көпше болып бөлінеді. Ескерткіштерде кездесетін тәуелдік жалғаулар төмендегідей: жақ жекеше көпше I жақ -м, -ым, -ім, -ум- -үм -мыз, -міз, -ымымыз, -іміз II жақ -ң, -ың, -ің, -уң, -үң -ңыз, -ңіз, -ыңыз, -іңіз III жақ -ы, -і -лары, -лері жақ жекеше көпше I жақ теңрім — тәңрім теңріміз — тәңріміз ақам — ағам ақамыз — ағамыз інім — інім ініміз — ініміз урығым — ұрығым білігіміз — білігіміз тоғушым — туысым күчүмүз — күшіміз II жақ евің — үйің улусыңыз — облысыңыз йерің — жерің йарлықыңыз — жарлығыңы^ сабың — сөзің III жақ басы — басы атлары — аттары сачы — шашы адақлары — аяқтары улуғы — ұлысы бойунлары — мойындары кічісі — кішісі едгүлері — жақсылары Тәуелді жалғаулы сөз әруакыт ілік жалғаулы сөзбен байланысты айтылады. жүктеу/скачать 485 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|