Дипломдық жоба паспорты

1.Қазақстан экономикасында пандемияның кәсіпкерлік қызметке әсерін бағалау;

2.Тұрақсыздық жағдайында кәсіпкерлікті басқарудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;

3. Пандемия кезеңінде кәсіпкерлік қызметті басқару тәуекелділігін азайту сценарийін анықтау.

Ең алғашқы дағдарыстар 1992,1993,1994 жылдары орын алған еді. ЖІӨ -9,2%, -12% шамасында болды, Ал 1998 жылғы дағдарыста ЖІӨ -1,9% болды. Әлемдік экономикалық дағдарыста 2008 жылы -1,2% болса, 2020 жылы -2,7% болды. Мемлекеттік бюджет дағдарысының 8,2 трлн.тг. болуы нәтижесінде мемлекеттік қарыз 3трлн.тг өсіп, ЖІӨ-ң 29% ие болады. Бұл көрсеткіш Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы ең жоғары бұрын сонды болмаған көрсеткіші еді.

Төтенше жағдайлар немесе пандемия Қазақстан бизнесіне кері әсер етті. Кәсіпкерлік субьектілердің 300 мыңға жуығы өз қызметтерін тоқтатты. 1,6 млн. адам ақысыз демалысқа жіберілді.

Кәсіпкерлік қызметтің 1 млн. субьектісінің сауда қызметтері тоқтатылды. 4,5 млн. адам 42500 көлемінде жәрдемақы алды.

Бюджетке түсетін салықтың 80%-н және ЖІӨ-ң 70,5%-н ірі бизнес құрайды. Ірі бизнесте жұмыспен қамтылғандар саны -5,5 млн. Ірі бизнес несиесі қызметкерге шаққанда 10,8 млн.тг. Орта бизнестің ЖІӨ-гі үлесі 29,5%. Орта бизнесте жұмыспен қамтылғандар саны – 2,1млн. адам.

Пандемия жағдайында ел азаматтарын қолдау 3 бағытта жүргізілді.

1. «Жұмыспен қамтудың жол картасы» бағдарламасын іске қосу арқылы 254 мың жұмыс орнын қалыптастыру;

2. Әлеуметтік төлемдер индексациясы және шетел валютасы бағамының өзгерісіне сәйкес шығындарды жабу. Бұл мақсатта 315,4 млрд тг жоспарланып отыр;

3.Экономиканы қолдау бағытында өндіріс орындарын тұрақтандыру, сәйкесінше өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған жоспарлар мен шараларды жүзеге асыруға 293,4 млрд тг қаржы жоспарланды.

Сонымен қатар, бюджет табыстары бойынша шығындарды жабу мақсатында республикалық бюджеттен 532,8млрд тг шығын онтайландырылды. Бюджет дефициті 840,7 млрд тг-ге артқан.

Зерттеулерді қорытындылай келе, біз қазіргі уақытта қаржылық бағалаудың үш моделі белгілі және белсенді қолданылатындығын ескереміз:

1)талаптарды олар келіп түскен сәтте өтеу мүмкіндігі туралы сұраққа жауап беретін төлем қабілеттілігін бағалау. Бұл бағалау бухгалтерлік есеп деректері негізінде де (тиісті көрсеткіштерді есептеу кезінде), сондай-ақ ақша ағындарын жоспарлау негізінде де жүргізілуі мүмкін. Алайда, ақша ағындарын нақты болжау қысқа уақытқа мүмкін болады, ал жалпы дағдарыс кезеңінде, нақты бизнес үшін емес, тәуекелден айырмашылығы бағалау мүмкін емес белгісіздіктерге байланысты қиын болуы мүмкін. Мысалы, қазіргі дағдарыста пандемияның аяқталуы күнін, сондай-ақ үшінші толқынның мүмкіндігін бағалау мүмкін емес;

2) активтердің құнымен борыштық міндеттемелерді өтеуді бағалау. Егер алдыңғы модель жалпы ақша ағындарын және жою құнын бағаласа, онда бұл модель баланстық активтердің нарықтық құнын бағалайды және оны борыштық міндеттемелердің мөлшерімен салыстырады;

3) алдыңғы екі бөлімде алынған нәтижелердің жекелеген аспектілерін нақтылайтын капиталдың жеткіліктілігін бағалау.

Тұтастай алғанда, бизнесті қолдаудың дағдарысқа қарсы шараларының (нақты мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктерін ескермегенде) кейбір үлгілік, оңтайлы және теңгерімді пакеті мынадай іс-шараларды қамтиды:

-бизнеске монетарлық және салықтық тетіктерді пайдалану арқылы мемлекеттік қаржылық және қаржылық емес колдау (мемлекеттің бюджеті мен фискалдық саясатының мүмкіндігін шектеу)ғ бұл ретте толық зейнетақыға жол берілмейді;

-жұмыспен қамтуды қолдау, ең төменгі жалақыны субсидиялау тетігі арқылы жалақы төлеу;

-салық, несие, жалдау, коммуналдық төлемдер бөлігінде бизнестің тұрақты және ауыспалы шығындарының бір бөлігін қайта құрылымдау;

-мемлекеттік институттар арқылы ШОК-қа тікелей қарыздар беру, ШОК-қа гранттар мен субсидиялар беру;

-кәсіпкерлік секторлы қолдау мақсатында, оның ішінде шағын бизнес субъектілерінің қатысуын ұлғайту есебінен мемлекеттік сатып алу жүйесін дамыту, бизнесті дамыту үшін жағдайлар жасауға бағытталған ұлттық даму жобаларын және маңызды инвестициялық жобаларды іске асыруды жалғастыру;

-коммерциялық банктердің ШОК қарыз беру мүмкіндіктерін ұлғайту үшін кредиттік кепілдіктер беруді енгізу, кеңейту немесе оңайлату;

-неғұрлым зардап шеккен салаларды дұрыс іріктеу және сатуды ұйымдастыру, жұмыспен қамтуды арттыру, бизнес-процестердің өзгеруі проблемаларын ескере отырып, бизнесті жеңілдету немесе қалпына келтіру жөніндегі типтік емес шараларды әзірлеу;

-әкімшілік кедергілерді азайту және бизнесті жаңа экономикалық жағдайға бейімдеу бойынша консультациялық қолдау.

Пандемия кезінде салаларды ең көп зардап шеккендерге жатқызуға байланысты мәселелер өте даулы және үнемі мемлекеттік ғана емес, сонымен қатар сараптамалық кеңестер мен кәсіпкерлер кеңестері деңгейінде де талқылануда, бірақ қоғамдық тамақтану, туризм, көлік, ойын-сауық индустриясы, мәдениет және спорт, көбінесе қызмет көрсету саласы ең көп зардап шеккендер болып саналатыны анық.

Егер бүкіл әлем бойынша шағын бизнеске дағдарысқа қарсы ең көп таралған қолдау шараларын саралау жүргізілсе, онда қарыз қаржыландыру көшбасшы болып табылады (әлемде орта есеппен 425 түрлі қолдау құралдары ұсынылады).

Қазақстанда бизнесті қолдаудың оң халықаралық тәжірибесі барынша ескеріледі, сондай-ақ дағдарыс пен жоспарларған бюджеттік қаржыландыру кезеңінен ертерек басталған бизнесті қолдаудың бірегей жобалары іске-асырылуда, олар бизнестегі дағдарысты басқарудың қолдаушы құралына айналды және бизнестің жалғасып жатқан экономикалық тұрақсыздықтың теріс әсеріне дайындығының өтемақы механизмін құруға мүмкіндік берді.