Э. М. Самекбаева тіл біліміне кіріспе электронды құрал «Тіл біліміне кіріспе»



Pdf көрінісі
бет25/35
Дата30.09.2022
өлшемі0,84 Mb.
#40940
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   35
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Грамматика нені зерттейді? 
2.Грамматиканың қандай салалары бар? 
3. Сөзжасам және грамматиканың зерттеу нысанына не жатады? 
4.Грамматиканың құрылысы дегеніміз не? 
5. Сөздің морфологиялық құрылымы неден тұрады? 
Ұсынылатын әдебиеттер: 
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 2011 
2. Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. –Алматы: Арыс, 2007. 
3. Невченко В.Н. Введение в языкознание. –Москва: Дрофа., 2008. 
4.  Исаев .С. Қазақ тіл білімінің мәселелері// Вопросы казахского языкознания .- 
Алматы, 2011 
№22 тақырып: Грамматикалық мағынаның берілу түрлері мен тәсілдері 
Жоспар 
1.Грамматикалық мағынаның берілу түрлері 
2.Грамматикалық мағынаның берілу түрлері мен тәсілдері 
Грамматика тілдегі грамматикалық бірліктерді және ол бірліктердің әр басын 
қосып ұйымдастырып, қатынас жасауда іске жарататын, әрі олардың бір – біріне 
жігін 
ажырататын 
тәсілдерді, 
құралдарды 
зерттейді.
Грамматикалық негізгі бірліктер – морфема, сөз тіркесі және сөйлем. 
Грамматикалық бірліктердің негізгі табиғатын түсінуге олардың ара қатысы мен 
байланысын айқындауға т.б. қатысы бір алуан грамматикалық ұғымдар бар. 
Олардың 
қатарына 
грамматикалық 
мағына, 
грамматикалық 
форма, 
грамматикалық тәсіл және грамматикалық категория туралы ұғымдар енеді. 
Сөзде лексикалық мағына мен бірнеше грамматикалық мағына ұштасып келеді. 
Грамматикалық мағыналар сөздердің арасындағы әр түрлі қатынастар тіл – тілде 
түрлі – түрлі грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік) құралдар, амал 
– тәсілдер арқылы беріледі. Грамматикалық мағыналарды, сөздердің арасындағы 
әр түрлі қатынастарды білдірудің жолы грамматикалық тәсіл деп аталады. 
Грамматикалық тәсілдердің бірнеше түрі бар. Олар: Афиксация тәсіл, қосарлану 
тәсілі, көмекші сөздер тәсіл, интонация тәсілі. Грамматикалық тәсілдердің 
қатарына сөздердің орын тәртібі, ішкі флекция, екпін тәсілдері де жатады. 
Грамматикалық әрі өте маңызы, әрі күрделі мәселелерінің бірі – 
грамматикалық форма туралы мәселе. Грамматикалық форма туралы туралы ұғым 
грамматикалық мағына және грамматикалық тәсіл туралы ұғымдармен тығыз 
байланысты. Грамматикалық мағына белгілі бір грамматикалық формамен 
айтылады. Ал грамматикалық тәсіл грамматикалық мағынаны грамматикалық 
форма арқылы білдірудің жолы болып саналады.
Грамматикалық мағыналар тіл-тілде әр түрлі грамматикалық тәсілдер арқылы 
беріледі. Ол тәсілдер мыналар: 1) аффиксация тәсілі, 2) ішкі флексия тәсілі, 3) 
қосарлану тәсілі, 4) көмекші сөздер тәсілі 5)сөздердің орын тәртібі тәсілі, 6) екпін 
тәсілі, 7) интонация тәсілі.


1.Аффиксация тәсілі. Түбірге немесе негізге аффикстер жалғану арқылы 
грамматикалық мағынаның берілуі - аффиксация тәсілі деп аталады. Бұл тәсіл 
әсіресе түркі тілдерінде жиі қолданылады. Аффиксация тәсілі, түркі тілдерінен 
басқа, үнді еуропа тілдерінде де бар.
2. Ішкі флексия тәсілі. Грамматикалық мағыналарды білдірудің басты тәсілдерінің 
бірі - флекция тәсілі. Ішкі флексия тәсілі дегеніміз — түбірдің дыбыстық 
құрамының өзгеруі арқылы грамматикалық мағынаны білдіру тәсілі. Мыс: 
ходить>хожу. Бұл тәсіл әсіресе семит тілдеріне (араб, еврей т.б.) тән тәсіл.
3.Қосарлану тәсілі. Екі сөздің қосырлануы да грамматикалық мағынаны 
білдірудің тәсілі ретінде қызмет етеді. Қосарлану тәсіл түркі тілдерінде кең 
тараған және ол практикада жиі қолданылады. Мысалы: кұшақ-кұшақ, (қурай), 
қап-қара (бұлт), тап-тар (киім), жап-жалтыр (мұз). 
4.Көмекші сөздер тәсілі. Тілде негізгі атауыш сөздермен бірге көмекші сөздер де 
болатыңдығы белгілі. Атауыш сөздерде дербестік болса, көмекші сөздерде 
дербестік жоқ. Сондықтан да, олар аффикстерге ұқсас қызмет атқарады. Көмекші 
сөздердің түрлері көп. Олардың білдіретін мағыналары да алуан түрлі. 
5. Сөздердің орын тәртібі. Бұл да - грамматикалық тәсілдердің бірі. Сөз 
түрлендіруші формалар жоқ немесе аз тілдерде сездердің, орын тәртібінің мәні 
айрықша. Ағылшын тілі мен қытай тіліңде сөздердің орын тәртібі - 
грамматикалық тәсілдердің ішіндегі басты тәсілдердің бірі. 
6.Екпін тәсілі.Сөз екпіні тиянақсыз, яғни жылжымалы болса, ол да 
грамматикалық тәсіл ретінде қызмет атқарады.
7.Интонация тәсілі. Екпін сөзге қатысты болса, интонация — фразаға, сөйлемге 
қатысты болады. 
Сонымен, грамматикалық мағыналарды білдірудің тәсілдері алуан түрлі екен. 
Олар екі топқа бөлінеді: 1) синтетикалық тәсілдер (аффиксация, ішкіфлексия, 
екпін, қосарлану), 2)аналитикалық тәсілдер (көмекші сөздер, сөздердің орын 
тәртібі, интонация). Синтетикалық тәсіл сөз ішінде болады, аланалитикалық тәсіл 
сөздің сыртында болады. Синтетикалық тәсілдер жиі қолданылатын тілдерді – 
синтетикалық тілдер, аналитикалық тәсілдер жиі қолданылатын – аналитикалық 
тілдер деп айтады. Синтетикалық тілдердің қатарына үндіеуропа, славян, түркі, 
маңғол тілдері жатады. Аланалитикалық тілдерге ағылшын, болғар, дат, грек, 
француз тілдері енеді.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   35




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет