Эффективность применения моюще-дезинфицирующих средств на предприятии по переработке молока

процесса  связи  (вход  сигнала  в  телефонную  сеть  и  его  выход  из  телефонной  сети)  происходят 
практически одновременно, что позволяет обеспечить полнодуплексный разговор.  
На  основе  этих  базовых  операций  можно построить  много  различных  конфигураций.  Для  того, 
чтобы  осуществить  междугородную  (международную)  связь  с  использованием  технологии  IP-
телефонии,  организация  или  оператор  услуги  должны  иметь  по  шлюзу  (или  IP-телефону)  в  тех 
местах,  куда  и  откуда  планируются  звонки.  Стоимость  такой  связи  на  порядок  меньше  стоимости 
телефонного  звонка  по  обычным  телефонным  линиям.  Особенно  велика  эта  разница  для 
международных  переговоров.  IP-телефония  опирается  на  две  основные  операции:  преобразование 
(сжатие)  речи  внутри  кодирующего/декодирующего  устройства  (кодека)  и  упаковку  в  пакеты  для 
передачи  по  IP-сети.  В  IP-телефонии  используется  особая  система  передачи  пакетов  со  звуковой 
информацией, что обусловлено спецификой передачи данных по IP-сетям [2].  
В  традиционных  телефонных  линиях  между  абонентами  во  время  разговора  создается  канал, 
чем  обеспечивается фиксированная  пропускная  способность  для передачи  сигнала.  В  то  время,  как 
IP-сеть  представляет  собой  систему,  реализующую  принцип  коммутации  и  маршрутизации  пакетов. 
IP-сеть  не  предоставляет  гарантированного  пути  между  точками  связи,  вся  передаваемая 
информация  (голос,  текст,  изображения  и  т.п.)  разделяется  на  пакеты  данных,  имеющие  в  своем 
составе адреса точек назначения (приема и передачи) и порядковый номер. Узлы IP-сети направляют 
эти  пакеты  по  сети  до  окончания  маршрута  доставки.  После  прибытия  пакетов  к  точке  назначения, 
для  восстановления  исходного  объема  упорядоченных  данных  используются  порядковые  номера 
пакетов. Для приложений, где не важен порядок и интервал прихода пакетов, таких как e-mail, время 
задержек между отдельными пакетами не имеет решающего значения.  
IP-телефония  является  одной  из  областей  передачи  данных,  где  важна  динамика  передачи 
сигнала,  которая  обеспечивается  современными  методами  кодирования  и  передачи  информации. 
Для  обеспечения  стабильной  телефонной  связи  по  IP-сетям  введены  специальные  протоколы 
передачи данных, например, RTP. При передаче в режиме реального времени до 30% пакетов могут 
быть утеряны или получены с опозданием (что в режиме реального времени одно и то же). Хорошее 
приложение  IP-телефонии  должно  возместить  нехватку  пакетов,  восстановив  потерянные  данные. 
Сам  алгоритм  кодирования  речи  также  оказывает  влияние  на  восстановление  данных.  Для 
кодирования  звуковой  информации  обычно  используются  следующие  кодеки:  G.711,  G.722,  G.723, 
G.723.1, G.726, G.728, и G.729 [3].  
Сеть IP-телефонии представляет собой совокупность оконечного оборудования, каналов связи 
и узлов коммутации. Сети IP-телефонии строятся по тому же принципу, что и сети Интернет. Однако в 
отличие  от  сетей  Интернет,  к  сетям  IP-телефонии  предъявляются  особые  требования  по 
обеспечению  качества  передачи  речи.  Одним  из  способов  уменьшения  времени  задержки  речевых 
пакетов  в  узлах  коммутации  является  сокращение  количества  узлов  коммутации,  участвующих  в 
соединении.  Поэтому  при  построении  крупных  транспортных  сетей  в  первую  очередь  организуется 
магистраль,  которая  обеспечивает  транзит  трафика  между  отдельными  участками  сети,  а  затем 
оборудование  (шлюзы)  включается  в  ближайший  узел  коммутации  (рис.  1.).  Оптимизация  маршрута 
позволяет улучшить качество предоставляемых услуг. 
 
 
 
Рисунок 1 - Пример построения сети IP-телефонии с использованием магистрали 
 
Для  связи  между  устройствами  внутри  сети  и  с  устройствами  других  сетей  IP-телефонии 
используются выделенные каналы или сеть Интернет. По способу связи оконечных устройств между 
собой сети IP-телефонии можно разделить на выделенные, интегрированные и смешанные. 
В  выделенных  сетях  (рис.  2.)  связь  между  оконечными  устройствами  осуществляется  по 
выделенным  каналам,  и  пропускная  способность  этих  каналов  используются  только  для  передачи 
речевых пакетов.  
Главное  преимущество  выделенной  сети  -  это  высокое  качество  передачи  речи,  так  как  такие 
сети  предназначены  только  для  передачи  речевого  трафика.  Кроме  того,  для  обеспечения 

гарантированного качества предоставляемых услуг в этих сетях, кроме протокола IP, применяются и 
другие транспортные протоколы: ATM и Frame Relay. 
 
 
 
Рисунок 2 - Пример построения выделенной сети IP-телефонии 
 
В  интегрированных  сетях  IP-телефонии  для  связи  между  устройствами  используется 
глобальная сеть Интернет (рис. 3.). Это может быть уже существующая собственная сеть или доступ 
к  сети  Интернет  через  провайдеров.  Если  оператор  имеет  собственную  сеть  Интернет,  то  для 
предоставления услуг IP-телефонии он лишь устанавливает дополнительное оборудование, которое 
обеспечивает  преобразование  речи  в  данные  и  наоборот,  и  модернизирует  уже  имеющееся 
оборудование,  чтобы  обеспечить  качество  предоставляемых  услуг.  Если  оператор  IP-телефонии 
пользуется услугами провайдеров Интернет, то качество услуг такой сети может быть низким, так как 
обычные сети Интернет не рассчитаны на передачу информации в реальном масштабе времени. 
 
 
 
Рисунок 3 - Пример построения интегрированной сети IP-телефонии 
 
По разным причинам операторы сетей IP-телефонии для объединения своих устройств в сети 
могут использовать выделенные каналы и сеть Интернет. Такие сети называются сетями смешанного 
типа (рис. 4.). Вопрос о том, какие каналы использовать для связи устройств между собой, решается 
оператором индивидуально в зависимости от возможностей [4]. 
 
 
 
Рисунок 4 - Пример построения смешанной сети IP-телефонии 
 
По  своему  масштабу  все  сети  IP-телефонии  можно  разделить  на  международные, 
региональные и местные. 
Международная  сеть  IP-телефонии  имеет  точки  своего  присутствия  в  нескольких  странах  и 
обеспечивает  терминацию  трафика  практически  в  любую  точку  мира  при  минимальном 
использовании телефонной сети общего пользования. Чаще всего, международные сети не работают 
с конечными пользователями, а предоставляют свою пропускную способность другим сетям. Главной 
задачей  международных  сетей  является  транзит  трафика  между  сетями  различного  уровня.  При 
построении международной сети в первую очередь строится мощная магистраль, имеющая большую 
пропускную способность. Международные сети строятся с использованием выделенных каналов и на 
базе уже существующих сетей Интернет. 

В отличие от международной сети национальная сеть имеет точки своего присутствия в одной 
или,  в  крайнем  случае,  в  нескольких  близлежащих  странах  и  обслуживает  абонентов  и  местных 
операторов только этого региона. С помощью заключения договоренности с международными сетями 
национальная  сеть  предоставляет  своим  абонентам  и  другим  местным  сетям  возможность 
терминации вызовов в любую точку мира. 
Чаще 
всего, 
национальные 
сети 
строятся 
национальными 
телекоммуникационными 
компаниями  с  использованием  уже  существующей  инфраструктуры,  поэтому  большая  часть 
национальных сетей IP-телефонии являются интегрированными сетями 
Местная сеть IP-телефонии предоставляет возможность абонентам местной телефонной сети и 
частным компаниям воспользоваться услугами IP-телефонии. В основном, операторы местных сетей 
являются провайдерами доступа к сети IP-телефонии. Чаще всего, их сети имеют всего  один шлюз, 
подключенный  к  более  крупным  сетям  через  сеть  Интернет  или  по  выделенным  каналам.  Таких 
операторов  часто  называют  ресселерами,  так  как  они  просто  перепродают  услуги  других  сетей 
абонентам местной телефонной сети [4]. 
 
Литература: 
1. Бакланов И.Г. ISDN и IP-телефония / Вестник связи, 1999, №4. 
2. Варламова Е. IP-телефония в России / Connect. Мир связи, 1999, №9. 
3. Гольдштейн Б.С., Ехриель И.М., Рерле Р.Д. Интеллектуальные сети. М.: Радио и связь, 2000. 
4.  Кузнецов  А.Е.,  Пинчук  А.В.,  Суховицкий  А.Л.  Построение  сетей  IP-  телефонии  /  Компьютерная 
телефония, 2000, №6. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ФИЛОЛОГИЯ 
 
УДК 811.512.122.+821.512.122 
 
Қайыпбаева  А.  -  ф.ғ.к.,  А.Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университеті  Тіл 
және әдебиет теориясы кафедрасының доценті 
 
Түйін 
Бұл  мақалада  поэзия  тіліндегі  синекдохалар  қарастырылған  және  лингвистикалық  талдау 
жасалған. 
Аннотация 
В  этой  статье  рассматривается синекдоха  поэтического  языка  и  сделан  лингвистический 
анализ. 
Summary 
In  this  article  the  problems  of  synecdoche  of  the  poetic  language  and  linguistic  analysis  are 
considered. 
 
ПОЭЗИЯ ТІЛІНДЕГІ СИНЕКДОХАЛАР (М. ЖҰМАБАЕВ, С. СЕЙФУЛЛИН,  
І. ЖАНСҮГІРОВ ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША) 
 
Синеқдохаға  тән  негізгі  белгі  –  ауыспалы  мағынада  қолданылған  сөздердің  сандық  қатынас 
негізінде,  бүтіннің  орнына,  бөлшектің,  керісінше  бөлшектің  орнына  бүтін,  жалпының  орнына  жалқы 
немесе бір сөздің екінші сөз мағынасында, келтірінді мағынасында қолданылуы. [1, 225 б.] 
Мысалы:  
Тұрған қол кенелмекке өлеңді естіп,  

Толқыды көлге қарап елеңдесіп. [2, 55 б.] 
Зат  есім (қол)  мен  жедел  өткен  шақтағы  етістіктің  (толқыды)  тізілуінен  синекдоха  түріндегі  сөз 
тіркесі  (қол  толқыды)  жасалған.  "Қол"  сөзі  адамның  дене  мүшесі  ретіндегі  өзінің  тура  мағынасынан 
алшақтап,  басқа,  яғни  әскер  мағынасында  жұмсалып,  бүтіннің  орынына  бөлшек  қолданылған.  Бүркіт 
балапанын алып кеткенде жан дауысы шыға суды сабалап, қаңқылдаған көлдегі қос аққуға елең етіп 
қараған Абылай ханның қалың әскерін "қол толқыды" сөз тіркесімен сипаттаған. Құрмалас сөйлемнің 
бірінші  баяндауышы  (естіп)  көсемше  тұлғасында  (-іп)  жасалып,  тиянақсыз  мағынада  тұр.  Ал  екінші 
баяндауыш (толқыды) ұйқас (талабына сай алдыңғы орынға шыққан. Дауыссыз дыбыстардың (қ-к, к-қ) 
қайталануынан (қол кенелмекке, көлге қарап) аллитерациялық үйлесім сезіледі. 
Алаңдап, алабұртып тұрғаныңда,  
Алдыңнан қарсы шықса ақша маңдай. [3,34 б.]  
Сын  есім  (ақша)  мен  атау  тұлғадағы  зат  есімнен  (маңдай)  синекдоха  түріндегі  тіркес  (ақша 
маңдай)  жасалған.  Ару  қыздың  айдай  жүзін,  кескін-келбеті  мен  барлық  сыр-сымбатын  керілген  кең 
маңдайының  әсемдігіне  сыйғызып,  жігіттің  алдынан  сұлу  қыз  шыққандығын  "ақша  маңдай"  тіркесі 
арқылы  жеткізген.  Дауысты  дыбыстардың  (а-а)  қайталануынан  (алаңдап  алабұртып.  алдыңнан  ..... 
ақша маңдай) ассонанстық дыбыс үйлесімділігі байқалады.  
Тап берді теріс азу бір-біріне,  
Бұқадай сүзгіледі жүнді міне. [3,53 б.]  
Сын  есім  (теріс)  мен  зат  есімнен  (азу)  синекдоха  түріндегі  сөз  тіркесі  (теріс  азу)  құрылған. 
Қаһарлы, бір-біріне ұмтылған екі палуанның күресінің қас-қағым сәтін "тап берді теріс азу бір-біріне" 
сөз  тіркесін  пайдаланып,  суреттеген.  "Азу"  сөзі  өзінің  тура  мағынасынан  ауытқып,  ауыспалы.  яғни 
"ашулы палуан " мәнінде қолданылған. Салалас құрмалас сөйлемнің бірінші баяндауышы (тап берді) 
-ді қосымшасы арқылы жасалып, нақтылық сипат берсе, екінші жолдағы баяндауышы (сүзгіледі) ұйқас 
талабына  сай  ортаға  жылжыған.  Дауыссыз  дыбыстардың  (т-т)  қайталануынан  (тап,  теріс) 
аллитерациялык, үйлесімділік түзілген. 
Жеткізді Батырашқа бір қу ауыз. 
"Құлаға бөктерілер Көк" -дегенін. [3,35 б.]  
Сын  есім  (қу)  мен  зат  есімнен  (ауыз)  синекдоха  түріндегі  сөз  тіркесі  (қу  ауыз)  жасалған. 
Құрмалас сөйлемдегі айтылмақ ойды бірінші тармақтағы -ді қосымшасы арқылы жасалған нақтылықты 
білдіретін “жеткізді” баяндауышына бағындырған. 
Ақан  сері  бәйгеге  қосқалы  тұрған  атын  мақтап:  "Құлагерден  озар  жылқы  жоқ"-  деген  сөзін 
бәйгеден үміткер Көктұйғынның иесі Батырашқа жеткізіп үлгірген өсекшіге "қу ауыз" деп айдар тағып, 
ер азаматқа сөз тасудың лайықсыз екенін айтқысы келген секілді. 
Қадалып шыққан шаңға үңілді көз. 
Өзара дуылдасқан басылды сөз. [3,58 б.] 
  Етістік  (үңілді)  пен  зат  есімнен  (көз)  синекдоха  түріндегі  сөз  тіркесі  (үңілді  көз)  жасалған. 
Салалас  құрмалас  сөйлемнің  баяндауыштары  (үңілді,  басылды)  –ді,  -ды  қосымшаларына  аяқталып, 
нақтылықты білдірген және бір-біріне тәуелсіз орналасқан. Дауыссыз дыбыстың (ш-ш) қайталануынан 
(шыққан шаңға) аллитерациялық үйлесімділік орын алған. 
Бой балқып, ой өрістеп, жаның жусап, 
Күзетте қалған жалғыз сергек құлақ. [3,81 б.]  
Сын  есім  (сергек)  мен  зат  есімнен  (құлақ)  синекдоха  түріндегі  сөз  тіркесі  (сергек  құлақ) 
жасалған. Бұл "сергек құлақ" сөз тіркесі арқылы көзге түртсе көргісіз қараңғы түнде тың-тындап, әрбір 
сыбдырға  құлақ  түріп,  көз  ілмей  байдың  малын  күзеткен  малшыны  суреттеген.  Көсемше  тұлғалы 
етістіктер  (балқып,  өрістеп,  жусап)  интенсивті  реңкі  бар  суреттеу  сәтіне  қолданылған.  Есімше 
тұлғасындағы "қалған" сөзі баяндауыштың қызметін атқарып тұр. Дауыссыз дыбыстардан (б-б. ж-ж, к-
қ) кайталануынан (бой балқып, жаның жусап, күзетте қалған) аллитерациялық үйлесімділік түзілген. 
Не деін есіл сақалға, 
Жуан арын тапалға. [4,91 б.] 
Сын есім (есіл) мен зат есімнен (сақалға) синекдоха түріндегі сөз тіркесі (есіл сақалга) жасалған. 
"Қарқылдаған  қарғаны  баулыса  сұңқар  шығады,  жабыны  баптаса  тұлпар  шығады"-  деп  сенетін 
қарияның сақалына ақ кіргенше текті мен тексізді айыра алмағанына көңілі толмағанын Мағжан ақын 
"не дейін есіл сақалга" сөз тіркесі арқылы жеткізген. 
Көрінсе егер сонау күміс күлкілер. 
Жас ұланның жүрегін жүз тілгілер. [4,65 б.] 
Атау тұлғадағы зат есім (күміс) мен көпше түрдегі зат есімнен (күлкілер) синеқдоха түріндегі ФТ 
жасалған. 
Синекдоханы  қолданудағы  ақындардың  жеткен  табысы  мынада:  көбіне  адамның  орнына  оның 
жеке  мүшесін,  бүтіннің  орнына  бөлшекті  алып  құрылғаны  көзге  шалынады.  Ақындардың  мегзеулері 
(синеқдохалары) ықшамдылық принципіне құрыла отырып, аса талғаммен қолданылған. 
 
Әдебиеттер: 
1 Квятовский А. Поэтический словарь. – М., 1996. – 375 с. 

2 Сейфуллин С.С. – Көкшетау, І-ІІ том, шығармалар жинағы. – Алматы, 1994. - 290 б. 
3 Жансүгіров І. Құлагер, І-ІІ том шығармалар жинағы, Алматы, 1994. 256 б. 
4 Жұмабаев М. Шығармалар 3 томдық. – Алматы, 1995-1996. 1-т. 256 б., 2,3 т. 512 б. 
 
 
УДК 82: 811. 512. 122  
 
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ӘДЕБІ 
 
Досова  А.Т.  –  ф.ғ.к.,  А.Байтұрсынов  атындағы  Қостанай  мемлекеттік  университетінің 
доценті 
 
Түйін 
Мақала  этика  мәселесіне  арналған.  Қазақ  халқының  әдет-ғұрпындағы  этикет  нормалары 
талданады. 
Аннотация 
Статья  посвящена  проблеме  этики.  Анализируются  этические  нормы,  традиции  и  обычаи 
казахского народа. 
Summary 
 
Қазақ  этикасы  –  қазақ  халқының  ұлттық  әдеп  жүйесін,  моральды,  адамгершілікті  зерттейтін 
философиялық пән. Қазақ этикасының ежелгі бастау қайнар көздері үш мың жылдай Еуразияның Ұлы 
даласында  өркендеген  скиф-сақ,  ғұн,  үйсін,  қаңлы  мен  түрік  бірлестіктерінің  мол  мәдениетінен  нәр 
алады.  Қазақ  этикасының  қалыптасуына  Қорқыт  ата  үлкен  үлес  қосты. Оның  үлгі-өнеге,  өсиет-нақыл 
сөздері  қазақтармен  қатар  барша  түрік  халықтарында  кең  таралған.  Қорқыт  жырлары  –  имандылық 
пен  ізеттілік,  адамгершілік  пен  парасаттылыққа  меңзейді.  Көбіне,  Қорқытты  күйші  ретінде  білеміз, 
«өмірде...  қайда  барсаң  да  Қорқыттың  көрі»  деген  аңыз  кездейсоқтық  емес,  ол  адам  баласына 
айтылған ескертулер. Ата-бабаларымыз адамның ішкі дүниесіне зер сала, ақтара қарай отырып, оның 
әлеуметтік ортадағы салмағын анықтай білген. Соңында, өздерінің көз жеткізген ой қорытындыларын 
жасаған. Олар адамға үлкен моральдық талаптар қоя отырып, зор сенім, үлкен үміт артады. Дәстүр-
салтымызда,  инабаттылық  пен  иманжүзділікті  қалыптастыру  мақсатында  тақырыпты  халық 
даналығымен  байланыстырудың  маңызы  зор.  Қазақ  даналарының  тұжырымдауынша,  ақыл-
парасаттылық  мынадай  10  нәрседен  тұрады;  біріншіден,  адамдарға  кішіпейіл  және  нәзік 
сезімталдықпен  қараудан,  екіншіден,  өзінің  ісінің  бұрыс  екенін  біліп,  соған  орай  әрекет  жасаудан; 
үшіншіден,  халқына  қызмет  етіп,  олардың  тілек-армандарын  орындаудан;  төртіншіден,  өз  сырларын 
басқаға білдіру-білдірмеуді білу; бесіншіден, өзінің және басқалардың сырын сақтаудан; алтыншыдан, 
әр  жағдайда  сақ  бола  білуден;  жетіншіден,  тілге  ие  болып,  артық  сөйлемеуден;  сегізіншіден, 
мәжілістерде  тыныш,  үндемей  отырудан,  әдеп  сақтап,  білмейтін  нәрсені  айтпаудан  және  өкіндіретін 
сөздердің тілге ілігуінен сақтанудан; тоғызыншы, қатеңді бірден мойындап, кешірім сұраудан; оныншы, 
біреудің  ісіне,  өзі  сұрамаса,  араласпаудан,  құлаққа  жағымсыз  сөзді  айтпаудан.  Қазақ  топырағында 
әдептануды  арнаулы  ілім  ретінде  қарастырған  ғұлама-философ,  әмбебап  ғалым  -  Әбу  Насыр  әл-
Фараби.  Ол  этиканы  жақсылық  пен  жамандықты  айыруға  мүмкіндік  беретін  ғылым  ретінде 
қарастырды. Оның түсінігінше, адам жаратылыстағы ең қасиетті жан. Сондықтан оған үлкен құрметпен 
қарау  керек.  Ғұлама  данамыз  Әл-Фараби:  «Қайырымды  қаланың  бірінші  басшысы,  қайырымды 
халықтың  басшысы  және  жер  жүзін  мекендейтін  елдің  басшысы  өз  бойында  туа  біткен  12  қасиетті 
ұштастырған адам ғана бола алады» - деген. 1) Бұл адамның мүшелері мүлде мінсіз болуға тиіс, бұл 
мүшелерінің күші өздері атқаруға тиісті қызметті аяқтап шығу үшін мейлінше жақсы бейімделген болуы 
керек,  егер  адам  әлдебір  мүшесінің  жәрдемімен  әлденедей  бір  іс  істемек  болса,  ол  мұны  оп-оңай 
атқаратын  болады;  жаратылысынан  өзіне  айтылғанның  бәрін  жете  түсінетін,  айтылған  сөзді 
сөйлеушінің  ойындағысындай  және  істің  жай-жағдайына  сәйкес  ұғып  алатын  болуы  керек;  2)  өзі 
түсінген,  көрген,  естіген  және  аңғарған  нәрселердің  бәрін  жадында  жақсы  сақтайтын,  бұлардан 
ешнәрсені ұмытпайтын болуы керек; 3) әйтеуір бір заттың кішкене ғана белгісін байқаған заматта сол 
белгінің  ишаратын  іліп  әкетерліктей  алғыр  да  аңғарымпаз  ақыл  иесі  болу  шарт;  өткір  сөз  иесі  және 
ойына  түйгеннің  бәрін  айдан-анық  айтып  бере  алатын  тілмар  болу  шарт;  өнер-білімге  құштар  болу, 
оқып-үйренуден  шаршап-шалдықпай,  осыған  жұмсалатын  еңбектен  қиналып  азаптанбай,  бұған  оңай 
жететін  болу  керек;  4)  тағамға,  ішімдік  ішуге,  сыр-сұхбат  құруға  келгенде  қанағатшыл  болу  керек, 
жаратылысынан  сауыққұмарлықтан  аулақ  болып,  бұдан  алатын  ләззатқа  жирене  қарауы  шарт;  5) 
шындық  пен шыншыл  адамдарды  сүйіп,  өтірік-жалған  мен  суайттарды  жек  көру  керек;  6)  жаны  асқақ 
және  ар  намысын  ардақтайтын  болуы  шарт;  жаны  жаратылысынан  пасық  істердің  бәрінен  жоғары 
болып  жаратылысынан  игі  істерге  ынтызар  болуы  тиіс;  7)  жаман  атауға,  жалған  дүниенің  басқа  да 
белгілеріне жирене қарау керек; 8) жаратылысынан әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп әділетсіздік пен 
озбырлықты  және  осылардың  иелерін  жек  көру  керек;  9)  жақындарына  да,  жат  адамдарға  да  әділ 
болып  жұртты  әділеттілікке  баулып,  әділетсіздіктен  зардап  шеккендердің  залалын  өтеп,  жұрттың 

бәріне де өз білгенінше жақсылық пен ізгілік көрсетіп отыруы қажет; 10) әділ болу керек, бірақ қыңыр 
болмау керек; 11) әдептілік; 12) өзі қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанда шешімпаздық көрсетіп, бұл 
ретте  қорқыныш  пен  жасқану  дегенді  білмейтін  батыл,  ержүрек  болуы  керек…»  -  дейді  [1].  Осы 
қасиеттердің  бәрін  келер  ұрпақ  бойына  қалыптастыра  отырып,  мінсіз  адамды  тәрбиелеп  шығарамыз 
деп,  тұжырым  жасайды  ғұлама  ғалым.  Әл-Фараби  шығармашылығындағы  көрнекті  орын  алатын 
тәрбие  мәселесі.  Ол  өзінің  «Қайырымды  қала  тұрғындарының  көзқарастары»  атты  трактатында 
тәрбие туралы сөз ете келіп, оған нағыз ғылыми анықтама берді:  
«Тәрбиелеу дегеніміз халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді 
дарыту деген сөз»;  
«Тәрбиелеу кезінде халықтар мен қала тұрғындарына білімге негізделген қасиеттерден тұратын 
іс-әрекеттер дағдысы сіңіріледі»;  
«Этикалық  ізгіліктерді  –  білім,  тәрбие  арқылы  дарыту  керек,  сол  арқылы  адам  игілікті  істерге 
талпынады».  Әл-Фарабидің  «Философияны  үйрену  үшін  алдымен  нені  білу  керек?»,  «Қайырымды 
қала  тұрғындарының  көзқарастары»,  «Азаматтық  саясат»  атты  трактаттарында:  ұстаз  қандай  болу 
керек,  ұстаз  бен  шәкірттің  ара  қатынасындағы  психологиялық  мәселелер  туралы  көп  айтылған. 
Ғұлама бабамыздың түсінігінше, ұстаздар да, қала басшысы да тәрбиелік қызмет атқаратын адамдар: 
«Ұстаз  баланы  тәрбиелесе,  қала  басшысы  барша халықты  тәрбиелейді.  Олай  болса,  екеуі де  «Сегіз 
қырлы,  бір  сырлы»  халыққа  қай  жағынан  болса  да,  үлгілі  адамдар  болуы  тиіс»,  -  деді.  Әл-Фараби 
«Нағыз  тәрбиеші  ұстаздың  бойында  он  екі  тума  табиғи  қасиет  және  алты  жүре  дарыған  қасиетті 
меңгерген  дана  адам  болу  керек»,  -  дей  келіп,  оның  мынадай  сипаттамасын  береді:  «..  өнер-білімге 
құштар; - мүшелері мүлде мінсіз; - жаратылысынан өзіне айтқанның бәрін жете түсінетін; - өзі естіген, 
көрген, түсінген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, алғыр да аңғарымпаз; - 
өткір  сөз  иесі  және  ойына  түйгенінің  бәрін  анық  бере  алатын;  -  тағамға,  ішімдік  ішуге,  сыр-сұқбат 
құруға  қанағатшыл;  -  жаны  асқақ  және  ар-намысын  ардақтайтын;  -  жаратылысынан  игі  істерге 
ынтызар; - әділеттілік пен әділеттілерді сүйіп, әділетсіздік пен озбырлықты жек көретін; - жақындарына 
да  жат  адамдарға  да  әділ  -  пасықтық  атаулыға  мүлде  рақымсыз;  -  қорқыныш  пен  жасқану  дегенді 
білмейтін батыл, ер жүрек; - бойына туа біткен он екі, сондай-ақ өмір барысында жүре қалыптасатын 
алты қасиетке ие болған, бұларды бір-бірімен сәтті ұштастырған адам ғана нағыз ұстаз, жұртқа жақсы 
басшы  бола  алады»,  -  дейді.  Әл-Фараби  болашақ  мұғалім  даярлауда  ең  алдымен,  еңбек  етуге 
тәрбиелеу  ең  басты  қасиет  деп  санайды  және  еңбекті  бірнеше  түрге  бөліп  көрсетеді.  Олар:  адал 
еңбек,  пайдалы  еңбек,  халықтық  еңбек,  көпшілік  еңбек,  бірлескен  еңбек.  Ол  жастардың  халықтық 
еңбекпен айналысуын жөн көрді, және мынадай өлең жолдарын да арнады: Халықтың қамын жесең, 
таза  еңбек  ет,  Дәстүрді  ұста,  көксеген  мұратқа  жет!  Болашаққа  апарар  бірақ  жол  бар,  Білім,  еңбек, 
тәрбие,  ол  –  парасат.  Бұл  жерде  Әл-Фараби  таза,  адал  еңбекті  –  тәрбиенің  алғы  шарты  етіп  алды. 
«Тәрбиені  неден  бастау  керек?»  деген  еңбегінде  ғылымды,  оқу-ағартуды  меңгеруді,  білім-тәрбие 
алуды,  еңбекке  үйренуді,  философияны  үйрену  үшін  адамның  ар  тазалығын,  оның  жеке  басының 
тазалығын,  еңбексүйгіштігі  мен  қызығушылығын  бірінші  орынға  қояды.  Қазақ  халқының  моральдық-
этикалық  тәрбиесінің  басқа  халықтарға  ұқсамайтын  өзіне  тән  мән-мазмұны,  ерекшеліктері  бар. 
Осылардың  бәрі  атадан-балаға  жазылмаған  заң  ретінде  халық  педагогикасы  құралдары  арқылы 
өңделіп,  толықтырылып  отырған.  Біздің  пайымдауымызша,  моральдық-этикалық  дәстүрлер  дегеніміз 
моральдық сана тәжірибесіне ендірілген, адамгершілік қатынас мазмұнында көрініс тапқан моральдық 
ережелер  мен  нормалар.  Тарихи  кезеңдердің  жаңа  дәуірі  туғанымен  ешқашан  құнын  жоймайтын 
моральдық-этикалық категорияларға: ар, ұят, намыс, ұждан, абырой, борыш, парыз т.б. жатады. Оған 
қазақ халқының «Ақылды болсаң, арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта», «Жігіттің құны - жүз жылқы, 
ары  -  мың  жылқы»,  «Ұят  кімде  болса,  иман  сонда»,  «Әдептілік,  ар-ұят  –  адамдықтың  белгісі»,  «Өз 
ұятын білген кісі, бір кісіге төрелік береді» т.б. деген мақал-мәтелдері дәлел бола алады. Қазақ халқы 
ар-ожданды,  абыройды  қатты  қастерлеген,  оны  адамгершіліктің  туы  етіп  көтерген,  сондықтан 
жастарға  бата  бергенде  «Абыройлы  бол!»,  «А,  құдай  абыройыңнан  айырма»  -  деп  тілек  білдіріп 
отырған.  Ал,  намыс  –  адамның  ішкі  сезімі,  абыройды  қорғайтын  құралы.  Намыс  –  адамның  қадір-
қасиетіне  байланысты  өте  нәзік,  өткір,  күшті  лап  етпе  сезім.  Ол  адамды  жаман  әрекеттерден 
сақтайтын  таза  ұлы  қасиет.  Қазақ  халқының  моральдық-этикалық  тәрбиесі  туған  жерге,  отбасына, 
үлкен-кішілерге,  қоғамға  т.б.  көрініс  береді.  Үлкендерге  деген  сыйластықты  орнату  мақсатында 
қалыптасқан  нормалар мінез-құлықтың  қалыптасуына  зор  ықпал  етеді. Бұған  мысал:  үлкеннің  жолын 
кесіп өтпе, сөзін бөлме, үлкендерге сәлем бер, үлкендердің көңілін қалдыратындай қылық жасама, т.б. 
Мораль,  адамгершілік,  парыз  деген  ұғымды  ең  алғаш  отбасынан,  яғни,  ата-анасы  арқылы  біліп, 
түсінеді.  Ата-ана  парызы  -  өтелмейтін  парыз.  Соның  ішінде  ананың  орны  ерекше.  «Ана  сүтін  оны 
Меккеге  үш  рет  арқалап  апарсаң  да  өтей  алмайсың»,  -  деп  халық  бекер  айтпаған.  Халықтық  тәлім-
тәрбиеде  әкенің  де  орны  ерекше  құрметті.  Аналарының  балаларына  «әкең  біледі»,  «әкеңмен 
ақылдас»,  «әкеңнен  бұрын  асқа  отырма»  деп  барлық  нәрсені  әкесінің  нұсқауымен  істеуге  үйретуі 
әкенің  қазақ  отбасындағы  орнын  көрсетеді.  Мұның  бәрі  қазақ  халқының  бала  тәрбиесіне  үлкен  мән 
бергенін  дәлелдейді.  «Он  үште  отау  иесі»  деген  ұғым  бойынша,  бабаларымыз  ес  білген  шағынан 
бастап,  баланы  өмірге  даярлаған,  әсіресе  ер  бала  шыр  етіп  келген  сәтінен  он  үшке  дейінгі  кезеңде 
өмірдің  құпия  сырын,  ауыртпашылығын,  тұрмыс-қарекетінің  жыл  мерзіміне  сай  ерекшелігін  үйретіп, 

құлағына  құйып  отырған.  Он  үш  жасқа  дейін  осынау  ғаламды  дұрыс  игерген  бала  өзінің  өмірін  де 
басқара алады, елін қорғауға да ақыл-парасаты жетеді деп түсінген. Халық педагогикасында ең негізгі 
қағида адамнан, адамның өмірінен артық, одан қымбат, одан қасиетті ешқандай құндылық жоқ деген 
көзқарасты  ұстану  және  адамды  айырбастайтын,  оны  өмірі  пида  боларлық  дүниеде  ешқандай 
құндылықтың  жоқтығын  түсіну  болып  табылады.  «Адам  деген  ардақты  ат»,  «Адам  болып  туған  соң, 
адам болып өлу лазым», «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», т.с.с. халық даналығындағы 
мақал-мәтелдер адамның құнды екенін дәлелдейді. Қазақ халқының моральдық-этикалық нормалары 
болашақ  мұғалімдерді  мақсаттылыққа,  ішкі  сұраныспен  өмір  сүру  және  жұмыс  істеу  дағдысын 
қалыптастыру  ісіне,  барлық  жағдайда  моральдық  кодекс  принциптері  мен  жоғары  адамгершілік 
идеяларды  басшылыққа  ала  отырып,  оларды  оқу-тәрбие  ісінде  жүзеге  асыруға,  кәсіби  парыздылық 
сана-сезімінің қалыптасуына көмектеседі.  
Қазақтың басқа ұлттан ерекшеленетін өзіндік белгісі – оның әдебі. Бұл фактор ұлттың болмысын 
айқындайды,  рухани  мұрасы  ретінде  қаралады.  Ертеңгі  өркениетті  қоғам  мүшесі  ретінде  өз  ұлтының 
болмысын,  ізгі  қасиеттерін  бойына  сіңірген,  ата-жұрты  мен  елін  қорғай  алатын  білімді,  рухани  сезімі 
жоғары ұрпақты тәрбиелеудің негізгі көзі – ұлттың әдебі. 
Әдеп – халықтың мыңдаған жылдар бойғы тіршілікке бейімделудегі тарының түйініндей жинаған 
асыл  қазынасы,  оның  ұлттық  болмысы,  жан-дүниесі,  бостандығының  зердесі,  тіршіліктегі  қазақи 
болмысының күре тамыры. [2] 
Біздің халқымыздың әдепті де сыйластық қарым-қатынастарға ежелден-ақ көңіл бөліп келгендігі 
баршамызға  белгілі.  Ұрпақтан-ұрпаққа  ауысқан  бұл  өнегені  біз  қазақтың  мақал-мәтелдері  мен  нақыл 
сөздерінен-ақ  молдап  ұшырастырар  едік.  Ұлық  болсаң  –  кішік  бол,  Сыйластық  екі  жаққа  бірдей, 
Сыпайылық  жоқ  жерде,  сыйласу  да  жоқ,  Әдепті  бала  өсірсең,  ауылдың  абыройы,  Кішіпейілділік 
кішілік  емес,  кісілік,  Жібек  мінезді  жігіт  жұртқа  жағады  деген  сөз  маржандары  ұстанған  тәлім-
тәрбиенің  жүйелі  бағдарын  меңзейді.  Қазақ  халқына  тән  дарқан  қонақжайлық,  үлкенді  құрметтеу, 
ағайын-туғанға  бауырмалдық,  аталы  сөзді  қадір  тұтып,  уәжге  тұра  білу,  жас  ұрпақты  әдептілікке  , 
кішіпейілділіке  тәрбиелеу  тұрғысындағы  озық  дәстүрлер  қазіргі  кезде  де  ұнасымды  жалғасып,  бүгінгі 
өмірімізбен жарасты үйлесім тауып отыр. 
Халқымыздың әдет-ғұрып дағдылары мен әдеп нормаларын жақсы біліп, олардың ішінен қазіргі 
күн  талабына  жауап  беретін  лайықтыларын  күнделікті  өмірімізде  қолдана  білу  -  әр  адамның,  әр 
жастың  байыбы  мен  пайымына,  талғам-тәліміне,  көрген  өнегесіне  байланысты.  Ал  әр  түрлі  кездегі 
қарым-қатынас,  жүріс-тұрыс  ережелерін  нақтылайтын  этикет  тәртібі,  ең  алдымен  әрбір  адам бойына 
үздік  моральдық  қасиеттерді-  қарапайымдылықты,  кішіпейілділікті,  биязылықты;  әр  ортада,  үйде, 
жұмыста,  достар  арасында  өзін-өзі  ұстай  білуді;  сөйлесу,  әңгімелесу  ретін,  әзіл-қалжыңды 
түсінушілікті; қателесіп кеткендерге кешіріммен қарауды; өз жөнімен, ыңғайымен таласа білуді; басқа 
адамның намысына, арына тимеу дағдыларын қалыптастырады.  
Әдеп  ережелерін  білуге,  үйренуге  деген  ықылас  қазіргі  кезде  жұртшылық  арасында  ерекше 
қызығушылық  тудырып  отыр.  Ол  заңды  да.  Адамдардың  мәдени  тұрмыстық  дәрежесі  өсіп,  рухани 
және  материалдық  байлықтары  артқан,  елдер  мен  халықтар  арасындағы  байланыстар  бұрын 
болмаған  дәрежеде  өркендеген  қазіргі  шақта,  адамдар  қарым-қатынасында  әдеп  нормаларын  жан-
жақты  сақтай  білу  қажеттігі  заман  талабына  айналып  отыр.  Бұл  бір  жағынан  өміріміз  бен 
тұрмысымызда қалыптасқан мінез-құлық, жүріс-тұрыс дағдыларымыздың бар адамзатқа ортақ мәдени 
мұралардың  құрамдас  бөлігі,  олардың  дәстүрлі  ұласқан  жүйесі  –  этикет  салттарымен  тығыз  қабысу 
үстінде дами бастағандығын көрсетеді. 
Қазіргі  кезде  ел  мен  ел  арасындағы  байланыстар  молайды.  Жұрт  сапарларға  көп  шығатын 
болды,  алыс-беріс  қатынастар  артты.  Әдетте,  біздің  бөтен  елдерден  келгендерді  басқа  мәдениеттің, 
басқа өркениеттің немесе басқа нәсілдің адамы ретінде қабылдайтынымыз бар емес пе? Демек, өзіміз 
бөтен  елге  барғанда  да,  бізді  басқа  елдің,  басқа  мемлекеттің  өкілі  деп  таниды.  Сыртымыздан 
байыптайды,  пікір  түйеді.  Осындай  жағдайларда,  бізге,  шын  мәнінде  Отанымыздың  абыройын, 
беделін көтеру міндеті жүктелері де даусыз. Ол үшін біз этикет қағидаларын жете білуіміз керек. 
 

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: