Ежелгі дәуір әдебиеті бес кезеңнен тұрады

дүние-ай!") • "Әттең, бір қапы дүние-ай!" өлеңінің авторы: (Мұрат Мөңкеұлы)

жүктеу/скачать 0,49 Mb. бет 48/122 Дата 21.12.2023 өлшемі 0,49 Mb. #141949

Бұл бет үшін навигация:

• (Мұрат) • М.Мөңкеұлының шоқтығы биік толғауы: ("Үш қиян")
• ("Yil кияи")
• (М.Мөңкеұлы "Үш қиян" М.Мөңкеұлының әдемілік пен сұлулықты суреттеген өлеңі: ("Жалған фәни жалғанда")
• ("Сарыарқа", "Қазтуған") • XV ғасырда өмір сүрген атақты жырау Қазтуған жайында толғау-дастан жазған ақын: (Мұрат Мөңкеұлы)
• МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫ (1803-1846)

дүние-ай!") • "Әттең, бір қапы дүние-ай!" өлеңінің авторы: (Мұрат Мөңкеұлы) "Еділді тартып алғаны Етекке қолды салғаны, Жайықты тартып алғаны Жағаға қолды салғаны, " - деген үзінді кімнің өлеңінен алынған? (Мұрат) • М.Мөңкеұлының шоқтығы биік толғауы: ("Үш қиян") "Асан қайғы, Қазтуған, Орақ, Мамай, Телагыс - Шораның шұбап кеткен жер," - деген тармақтар алынған шығарма: ("Yil кияи") Заманы қайтіп түзелсін Ақшасына с сүйеніп Консыда туған би болды! Айтқан сөзі пұл болды. Ақылсыздың баласы Заманың мұндай сұм болды!… Үзінді авторы: (М.Мөңкеұлы "Үш қиян" М.Мөңкеұлының әдемілік пен сұлулықты суреттеген өлеңі: ("Жалған фәни жалғанда") • Мұрат Мөңкеұлының жер, құтты қоныс жайлы толғаулары: ("Сарыарқа", "Қазтуған") • XV ғасырда өмір сүрген атақты жырау Қазтуған жайында толғау-дастан жазған ақын: (Мұрат Мөңкеұлы) • М.Мөңкеұлының хат үлгісінде жазылған үш туындысы: ("Оқудан қайтқан жігітке хат", "Еліне жазғаны"Бір досқа"") • Мұрат Мөңкеұлының эпостық поэма деуге болатын, ең көлемді эпикалық шығармасы: ("Қарасай Қази") • М.Мөңкеұлының ноғайлы жұртының аңыздарын баяндайтын жыры: ("Қарасай-Қази") • Орақ батыр, Ақмырза, Кәрібоз Мұрат Мөңкеұлының қай шығармасында кездеседі? ("Қарасай-Қази") • М. Мөңкеұлының жырында жастай жетім қалған батыр-ұландар: (Қарасай мен Қази) (Елге жау шапқан кезде Қарасай - 17-де, Қази - 15-те болған) • М.Мөңкеүлына қатысы жоқ қатар: («Қырымның қырық батыры» жырының авторы, /бұл Абыл Тілеуұлы нікі) (Қатыстылары: Мұрын жырау Сеңгірбайұлының ұстазы; Ел, жер тарихын жетік білетін шежіреші; Ұшқыр ойлы суырып салма ақын; Сүйінішұлы Қазтуған туралы толған жазған ақын) • "Түре айтыс", "сүре айтыс" түрлерін шебер меңгерген зар заман ақыны: (Мұрат Мөңкеұлы); (Түре айтыс - бір-бір ауыз өлеңмен қысқа да шапшаң жауаптасып отыратын, көбінесе ақындар мен қатар, жалпы көпшілік қолданатын түр. Сүре айтыс - тек суырып салма өлеңге әбден төселген, ысылған нағыз ақындардың әр кезекте ұзақ сөйлеп, көп жыр төгіп, көсіліп жырлайтын түрі) • Мұрын жырау Сеңгірбайұлына ұстаз болған зар заман ақыны: (М.Мөңкеұлы) (Мұрын жырауға он төрт батырдың жырын үйреткен) • Мұрат ақынның үзіндісіндегі көркем сөздер: Жылы қылып сөйлейін - Жазғы желдің лебіндей… (Эпитет, теңеу) 6 *** М.Мөңкеұлының отарлаушыларды батыл әшкерелеген өлеңдері: ("«Үш қиян»; *«Сарыарқа»; *««Әттең, бір қапы дүние-ай») *** М.Мөңкеұлының "Үш қиян" толғауында сөз болған жер-су атаулары: ("Батыс Қазақстан өлкесі; *Атырау аңғары, Ойыл; *Қиыл, Жем, Сағыз) *** М.Мөңкеұлының толғау-дастандары: (*"Қарасай-Қази";*Шәлгез"; «Қазтуған») 4 *** М.Мөңкеұлының өз заманының әр түрлі адамдарының бейнесін жасаған арнау өлеңдері: (*«Айжарыққа»; *«Қарақожа болысқа»; *«Естемір Тұрабай болысқа») *** М.Мөңкеұлы айтыстарының ерекшелігі: (*Түре айтыста да, сүре айтыста да үздік шығуы; *Халық атынан сөйлеу іс Мұрат ақын үзіядісіндегі көркем сөздер: Жылы қылып Сөйлейін Жазғы желдің лебіндей. (Эпитет, теңеу) МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫ (1803-1846) Махамбет Өтемісұлы - ақын, күйші, сазгер, отаршылдыққа И. Тайманов бастаған көтерілісті (1836-1838) ұйымдасырушылардың бірі- осы көтерілістің жалынды жыршысы. Алғаш 1908 жылы Қазанда жолдан астам 2 толғауы, 1911 жылы Орынборда өлепдерінің үзінділе басылды. 1939 жылы Қ. Жұмалиев ақын өлендерінің жинағын шығарды 2003 жылы 200 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде аталып өтілді. күйі ("Өкініш", "Қайран, Нарын", "Жұмыр қылыш", "Терезе", т. б. "Шашақты найза, шалқар күй" (1982) деген атпен жарық көрді. Туған жері: Батыс Қазақстан облысы, Жәнібек ауданындағы Бекетай құм деген жер. Қаза болды: Қараой өңірі (Атырау облысы, Махамбет ауданы) "Махамбет - Абайға дейінгі ақындардың ақыны. Абылайдан кейінгі батырларды батыры. Махамбеттің есімі - өмірдегі қасіреттің синонимі, өнердегі қасиеттің символы. Махамбеттің өлеңі - қазақ сөзінің қайталанбас құдіреті: әрбір буыны мен бунағы, тармағымен шумағы мұншалық төр-таза қорғасыннан құйылған ол ауыр асыл сөз қазақтан басқа жер бетіндегі ешбір елдің өлең-жырында жоқ, оны өзге тілге аударылмайтын ы да сондықтан. " (3. Қабдолов) Шернияз Жарылғасұлы (1807-1867) - халық ақыны, Исатай бастаған ұлт-азаттық көтеріліске қатысушы және оның жалынды жыршысы. Исатай бейнесі Махамбеттен кейін қазақ поэзиясында ірілендіру, тұлғалапдыра, шынайы жырлаған Алмажан Азаматқызы (1823-??) -"Жетім қыз" дастаны Махамбет жырымы идеялық, ақындық өрнегімен үндеседі. Таным дерек Жәңгір хан (1801-1845) - Кіші жүздегі соңғы хан, тұңгыш генерал-майор (1843) Әбілхайыр ханның шөбересі, Нұралы ханның немересі, Бөкей ханның ұлы, шығарма аты - Жиһангер; оның басшылығымен Бөкей ордасында ең алғашқы қазақ мекте (1841), бай кітапхана, мешіт, медресе, дәрігерлік бөлімше мен дәріхана, мұраға ашылған, хандықтың алғашқы картасы жасалды. 1844 ж. Қазанда "Мұхтасар фикғайат" еңбегі жарық көрді. Асыл тұқымды жылқы өсірумен, қазақ шежіре. жинаумен айналысқан. Орыс, татар, неміс тілдерін білген. "…Өзінің жас кезім хандығының бас кезінде, тіпті, Ордада әлі бірде-бір үй тұрғызылмаған кезде, білімнің пайдасы жөнінде осы бастан ойлануы қандай ганибет…" (Фукс. Қа- университетінің ректоры) Исатай Тайманулы (1791-1838) - Бөкей Ордасы мен Кіші жүздің батыс билігін 1836-1838 жылдары болған азаттық көтерілістің басшысы, халық батыры. Кіші Байұлының Беріш руынан. Жоңғарларға қарсы күрескен Ағатай батырдың ұрпағы • Махамбеттің туған жылы: (1803 ж.) (1846 ж. қаза болда) • Махамбеттің әкесі: (Өтеміс) • Махамбеттің туған жері: (Батыс Қазақстан облысы) • Махамбет дүниеге келген жер: (Нарын құмы) • Нарын деген жерді ел құлағына сіңісті қылған батыр ақын: (Махамбет) Адыра қалған Нарынның Теңіз деген суы бар, Жыңғылы мен тауы бар, Еңіреген ерлердің Жібектей желбіретіп ұстар туы бар, - деп туған жері туралы жырлаған ақын: (Махамбет) • Арабша, орысша хат білген ақын: (Махамбет) • М. Өтемісұлының ағасы, Жәңгір ханның 12 биінің бірі: (Бекмағамбет) • Махамбет жас кезінде қайда болған? (Хан ордасында) • Махамбет жас кезінде Орынбор қаласында кімнің қасында болды? (Зұлқарнайынның) • Жыраулардың ой толғанысын жалғастырған ереуіл ақыны: (Махамбет) • "Қара қазан, сары бала қамы үшін қылыш сермеген" жауынгер жыршы: (М. Өтемісұлы) • Махамбет қай ханның тұсында өмір сүрген? (Жәңгір хан) • Жәңгір хан старшындыққа тағайындаған адам: (Махамбет) • Махамбеттің: "Хан емессің, қасқырсың, Қас албасты басқырсың. Достарың келіп табалап, Дұшпаның сені басқа ұрсын!" - деп айтқан адамы: (Жәңгір хан) • Жәңгір ханның сарай ақыны атанған адам: (Байтақ) • Махамбет зілді сөздерін арнаған сұлтан: (Баймағанбет) "Өтемістен туған он едік. Онымыз атқа мінгенде, Жер қайысқан қол едік…" - деген үзінді алынған Маханбеттің өлеңі: ("Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны") "Жақсыларға еп едім, Жамандарға көп едім. Ерегіскен дұшпанның, Екі талай болғанда Азыққа етін жеп едім, " - деген жолдар алынған Махамбеттің өлеңі: ("Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны") "Мен ақ сұңқар құстың сойы едім, Шамырқансам, тағы кетермін, " - деп басталатын өлеңнің авторы: (М. Өтемісұлы) "Мен кескекті ердің сойымын, Кескілеспей басылман!" - деген жолдар алынған Махамбеттің өлеңі: ("Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны") "Хан баласы ақсүйек, Қыларың болса қылып қал. Күндердің күні болғанда, Бас кесермін жасырман," - деп басталатын Махамбет өлеңі арналған: (Баймағамбетке) Махамбеттің: "Күндердің күні болғанда, Бас кесермін жасырман," - деп айтқан адамы: (Баймағамбет) "Еділдің бойы ен тоғай - Ел қондырсам деп едім. Жағалай жатқан сол елге Мал толтырсам деп едім, " - деген жолдар алынған Махамбеттің өлеңі: ("Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқаны") М. Өтемісұлының өлеңінен алынған үзіндіде асты сызылған сөз ненің атауы? Әскер жиып аттандық. Бекетап еді тұрағым. Айғайлап жауға тигенде, "Ағатай, Беріш!" ұраным… (Соғыс болған жер) • М. Өтемісұлының жауынгер де абзал досы әрі көтеріліс басшысы: (Исатай • Махамбеттің "Исатай басшы, мен қосшы" деп айтуының себебі: (Исатай бейнесін жоғары көтеру) Астына мінген Ақтабан Ақбекендей ойнайды, Қасына ерген көп аскер Маңыраған қойдай шулайды, - деген үзінді алынған Махамбеттің өлеңі: ("Соғыс") • М. Өтемісұлының "Әй, Махамбет, жолдасым"Мұнар күн" өлеңдері арналған: (Исатайға) • "Әй, Махамбет, жолдасым" өлеңін шығарған: (Махамбет; Исатайдың атынан шығарған) "Ауыр әскер қол беріп, Жасқұсқа барып кіргенде, Арыстандай ақырған Айбатыма шыдамай. , "- - деген үзінді Махамбеттің қай өлеңінен алынған? ("Әй, Махамбет, жолдасым") "Жетімдерге нем бердім, Жесірлерге жер бердім Ақырында дүние-ай, Сол ерліктен не көрдім?!" - деген үзінді Махамбеттің қай өлеңінен алын ("Әй, Махамбет, жолдасым"") • Махамбеттің Исатай өкінішін суреттеген өлеңі: («Әй, Махамбет, жолдасым») • Махамбеттің Исатай Тайманұлының сом тұлғасын жасаған өлеңі: ("Тарланым") Үзіндінің авторы: Кермшыгым, кербелім! Керіскедей шандозым! Құландай ащы дауыстым! Құлжадай айбар мүйіздім! : (М. Өтемісұлы "Тарланым") • "Кермнығым, кербезім", "Апуадай базарлым", "Қырмыз»дай ажарлым" деген тіркестерді Махамбет арнаған: (Исатайға) Махамбеттің: "Бұлттан шыққан шұбар күн, Вуыршын мұзға тайған күн, "- деген өлең жолдары қандай оқиғаға байланысты айтылған? (Исатай қазасына байланысты) • Махамбет ақынның Исатай батыр өліміне арналған классикалық шығармасы: ("Мұнар күн") "Кулықсын жүрген ерлерден, Бұрынғы бақыт тайған күн, "- деген үзінді алынған Махамбеттің өлеңі: ("Мұнар күн") "Еменнің түбі - сары бал" өлеңінің авторы: (М. Өтемісұлы) "Мінкен ер" өлеңінің авторы: (М. Өтемісұлы) • Махамбеттің барынша анық, асқақ романтикасы бейнеленген өлеңі: ("Желп-желп еткен ала ту") • М. Өтемісұлының өлеңі: ("Бағаналы терек"Қарағай шаптым шандоздан") "Орай да борай қар жауса, Қағыңға боран борар ма? Қаттай соққан боранда Қаптама киген тоңар ма? Тjырлықсыз тұл үйге Тубайласаң тұрар ма?" - деген жолдар алынған Махамбеттің өлеңі: ("Бағаналы терек") • М. Өтемісұлының өлеңі: ("Ереуіл атқа ер салмай", "Қызғыш құс", "Ұлы арман") • М. Өтемісұлының "Ереуіл атқа ер салмай" атты өлеңі: (Саяси лирика) • М. Өтемісұлының саяси лирикаға жататын өлеңдері: ("Толарсақтан саз кешіп", "Ереулі атқа ер салмай", "Бірсіндеп садақ асынбай") М. Өтемісұлының философиялық лирикаға жататын өлеңдері: ((Аспандағы бозторғай", "Арқаның қызыл изені", "Бұл дүниенің жүзінде", "Толғау") • Махамбеттің "Қызғыш құс" өлеңі жазылған сарын: (Элегиялық) • Психологиялық параллелизм арқылы өз тағдыры мен құстың тағдырын салыстыра отырып тебірене жырлаған ақын: (Махамбет) Елімен көлінен айырылған қос мұңлық тың жағдайы қай өлеңде айтылады? ("Қызғыці құс") Аргымаҳқа оқ тиді, Қыл мықынның түбінен, Ерасігітка тиді Ауыл омыртқаның түбінен, " - деген өлең шумағы: (Махамбеттікі) d) сөйлер де кан тыңдар Лас асылдың баласы… Жаманнан туған жақсы бар. Атасын айтса нанғысыз, " - деген үзіндінің авторы: (Махамбет) • Үзіндінің авторын табыңыз. …Аз сөйлер де, көп тыңдар, Қас асылдың баласы. (М. Өтемісұлы) "Баданамды баса бөктеріп, Күн-түн қатып жүргенім - Ана Нарында жатқан Жас баланың қамы үшін, " - деген жолдар алынған Махамбеттің өлеңі: ("Айныман") • "Жаманды байқап қарасаң, Күндердің күні болғанда Өз басына өзі жау, " - деген жолдарда Махамбеттің айтқан мәселесі: (Жаманнан кесапат) Маҳамбет: "Атадан туған аруақты ер Жауды көрсе жапырар, Үдей соққан дауылдай, " - деген өлең шумағындайтатын мәселесі: (Ерлік) "Күмбір, күмбір кісінетіп Күреңді мінер күн қайда? Толғамалы ақ мылтық. Толғап ұстар күн қайда?" - деген өлең шумағының авторы: (Махамбет) "Аттанып едім көп үшін, Көптің жинап мал күшін. Дұшпанды кеткен сол көптің Ежелден бергі кегі үшін, " - деген өлең шумағының авторы: (Махамбет) • Үзіндінің авторы: Желі-желп еткен ала ту Жиырып алар күн қайда?! Орама мылтық тарс ұрып, Жауға аттанар күн қайда?! (М. Өтемісұлы) • Махамбет қаза болған жер: (Қараой) • Махамбет өліміне себепші болған опасыз жан: (Ықылас) • Еділдің бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім. Жағалай жатқан сол елге, Мал толтырсам деп едім…(Махамбет) Көркемдік тәсіл: (Еспе қайталау) "Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Ену-еңку экер шалмай…" - деген үзіндіде Махамбет ақын қолданған көркемдік тәсіл: (Ассонане) "Қамалаған жаудан қайтпаған, Қайнаған қара болаттан. Қарсы біткен жүрегім, " - деген Махамбеттің өлең үзіндісіндегі көркем ерекшелік: (Аллитерация) "Түніменен түйіндік, Таң атқанша тарандық. Таң ағарып атқан соң, Төңірек жаққа қарандық: " Үзінді авторы мен өлең жылдарындағы көркемдік тәсіл: (Махамбет, аллитерация) "Жапанға біткен бәйтерек Жапырағынан айрылып, Құр түбір болған күн, " - деген өлең шумағында Махамбет қолданған көркемдік тәсіл: (Құлдырату, кішірейту) "Шамдансам -жығар асаумын, Шамырқансам -сынар болатпын…" - деген жолдардағы Махамбет қолданған көркемдік тәсіл: (Метафора) • Махамбет қолданған "Аламан" сөзінің мәні: (Көпшілік, бұқара) Мен бір шарға ұстаған балта едім, Шабуын таппай кетілдім, Қайраса қайта жетілдім, - деген өлең жолдарының авторы: (Махамбет) • «Мен - бір шарға ұстаған қара балта едім», «Мен - тауда ойнаған қарт марал», «Мен - құстан туған құмаймын», «Мен - түбін кескен бәйтерек» деп өз өлеңдерінде метафораларды мол қолданған ақын: (М. Өтемісұлы) Махамбеттің өзінің алдағы өміріне болжау жасаған өлеңі: («Мен ақсұңқар құстан туған кұмаймын») • Мен - құстан туған құмаймын, • Бір тұлпарға жұбаймын Үзінді авторы мен өлең жолдарындағы көркемдік тәсіл: (Махамбет, метафора) Тура аділдік биде жоқ, Бәрін айт та, бірін айт, Қаумалаған қарындас Қазақта бар да, менде жоқ, Үзінді авторы мен өлең жолдарындағы көркемдік тәсіл: (Махамбет, синтаксистік параллелизм) Айғырдан туған жампоз бар Нарға жүгін сапғысыз. Аруанадан туған мая бар Асылын айуан десең нанғысыз. Үзінді авторы мен ұйқас тері: (Махамбет, шалыс ұйқас) "Махамбеттің жыр-толғаулары қазақ поэзиясын жаңа бір шыңға көтерді, оны мазмұндық жағынан болсын, түр жағынан болсын, байыта түсті". Авторы: (Қ. Жұмалиев) «Біз Борсық құмындағы ауылдарда болған кезімізде өз халқының ішінде даңқты бір қазақты кездестірдік. … Аз ғана уақыттың ішінде ол өзінің ақылдылығын да, шешендігін де танытты». Махамбет туралы пікірдің авторы: (Е. П. Ковалевский) Махамбеттің тұңғыш өлеңдер жинағы қай жылы жарық көрді? (1925 жылы Ташкентте, Ҳалел Досмұхамедұлының құрастыруымен) *** М. Өтемісұлының өмірі: (*Асқақ жыры мен Исатай басшының соңына ереді; *Арабша да, орысша да хат білген; *Жасынан шешендігімен, ақындығы мен көзге түседі) *** Махамбеттің саяси-лирикалық өлеңдері: (*«Бірсіндеп садақ асынбай»; *«Ереуіл атқа ер салмай»; *«Толарсақтан саз кешіп») *** Махамбеттің романтикалық сарындағы өлеңдері: (***Ереуіл атқа ер салмай"; *"Бағаналы терек жарылса") *** Махамбеттің қай өлеңінен? Боз ағаштан биік мен едім, Бұлтқа жетпей шарт сынбан…(*«Мен едім») *** Махамбеттің жоқтау өлеңі: (***Мұнар күн") *** Махамбет жырларындағы шаруалар көтерілісінің мақсаты: (*«Қара қазан, сары баланың қамы үшін»; *"Еділдің бойы ен тоғай, ел қондырсам деп едім») * *** Махамбеттің Исатайға арнаған өлеңдері: (*«Мұнар күн»; *«Тарланым») *** Махамбет өлеңдеріндегі Исатай бейнесі: (*«Теніздей терең ақылдым»; *«Қырмызыдай ажарлым»; "«Кермиығым, кербезім») • Т.Әлімқұлұлының "Қараой" шығармасында Махамбет өміріне қатысты кезеңді суреттейтіні: (Махамбет өмірінің соңғы кезеңін) • Махамбет өмірінің ең қайғылы тұсын суреттеген шығарма: («Қараой») • «Махамоет жаратылысында әрі батыр, әрі жырау-ақын, әрі күйші-домбырашы болыпты. Мінезі өте қызулы, әдіс-шеберлікті көп ойламайтын, бет алған жағынан қайтпайтын, қайсар ер адам болған». Пікірдің авторы: (М. Әуезов) "Махамбет жаратылысы - аса сирек құбылыс, " - деп баға берген ғалым (Зейнолла Қабдолов) • "Махамбеттің есімі - өмірдегі қасіреттің синонимі, өнердегі қасиеттің симесім Кімнің сөзі? (Зейнолла Қабдолов) • Махамбет жайлы арнау өлең жазған қаламгер: (М. Шаханов) • Исатай-Махамбет бастаған көтеріліс жыршысының бірі, күрескер ақын (Шернияз Жарылғасұлы, 1807-1867 жж.) • Ақын Шернияздың әкесі: (Жарылғас) Шернияз Жарылғасұлы: "Ар жақта, Арынғазы дүмбірлеген. Байеке, елің бар ма бүлдірмеген? Төре кетіп, төбеде төбет қалып, Туып тұр ел басына бұл күн деген. Кешегі Исатайдай есіл ерді Кәпірге ұстап бердің дым білмеген. Қазақтың қара жұртын быт-шыт қылған, Торе емес, тобетсің дым білмеген, " - деп айтқан адамы: (Баймағамбет сұлтанға) • Баймағамбет сұлтанмен қақтығысқан ақын: (Шернияз) "Қас итсің, қасыңа да адам жуымас, Ел ұстап, жұрт билейтін қылығың жоқ Хан емес, хас қатынсың, мұндар қу бас, " - деп, Баймағамбет сұлтанды сынаған ақын: (Шернияз) "Сағынам ауызға алсам Исатайды, Ер тумас ел жағынан ондай жайлы, " - деп жырлаған ақын: (Шернияз Жарылғасұлы) • "Мен едім Исатайдың Шерниязы, " - деп, Шернияз ақын өзін таныстыратын адам: (Баймағамбет сұлтанға) Алмажан Азаматқызының дастаны: ("Жетім қыз") хіх ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдебиеті жүктеу/скачать 0,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу: