Ежелгі кезең Қазақстанның ерте темір дәуірі тайпалары жайлы жазба деректер тарихнама
жүктеу/скачать 4,62 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абылай
| Әбілқайыр хан (1693-1748 жж.) - ірі мемлекет қайраткері, қолбасшы, мәмілегер, Кіші жүз ханы. Шыңғыс хан әулетінің кіші буыны - Өсекенің (Үсек) ұрпағы.
Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін Әбілқайыр қазақ елінің бас хандығына таласады. Бірақ мұрагерлік жолмен таққа Тәукенің ұлы Болат отырады. Ол кейін өзінің күшімен, айласымен танылып, Кіші жүзге хан болып сайланады. Әбілқайыр хан сайланбай тұрған кезінде қалмақ билеушісі Аюханның қол астында қызмет етіп, орыс князьдігіне қарсы башқұрттар көтерілісіне қатысады. Кейін ол Аюханмен де, башқұрттармен де шайқасқа түседі. 1723 жылы Еділ қалмақтарына соққы беріп, олардың жоңғарлармен бірігуіне кедергі жасайды. Одан соң жоңғарларды басып тастап, қазақтарға Түркістанды қайтарып алып береді. 1726 жылы болған Құрылтайда қазақтың үш жүзі бірігіп, Әбілқайырды жоңғарларға қарсы бастайтын бүкіл қазақ әскерінің бас қолбасшысы етіп тағайындайды. Қазақстандағы көптеген тарихи жағдайлар Әбілқайыр ханның есімімен байланысты. 1729 жылы Аңырақайдағы ойраттарды талқандаған соғыста әскерді үйлестіру Әбілқайырдың қолында болады. Бұл қазақтардың жоңғарларды бас көтере алмастай етіп күйреткен, Қазақ хандығының қуатты ел екенін көрші елдерге паш еткен ірі жеңісі еді. 1731 жылы Әбілқайыр хан Кіші жүздің Ресей империясының қол астына кіргендігі жөнінде ант береді. Осылай Қазақстанның Ресейге бірігуінің ұзақ та, қиын жолы басталды. Соңы: Әбілқайырдың қазақ тарихында алатын орны жоғары. Себебі он сегізінші ғасырда жоңғар, еділ қалмақтары, башқұрттар қазақ хандығына қысым көрсеткен кезде қазақ хандығын тарихта сақтап қалуға әсер еткен тұлға. Абылай хан: мемлекет қайраткері, саясатшы, дипломат. Абылай тақырыбын зерттеу үшін басты деректер болып саналатын құжаттар орыс патшаларының грамоталары мен Указдары. Абылай ханды зерттеуге Шоқан Уәлихановтың жинастырған материалдары: Абылайдың руы, тегі жөнінде шежіре, оның әйелдерінің аты-жөні, ата тегі және ұрпақтарының тағдыр-талайы жазылған. XIX ғасырдың 60-шы жылдары жазған «Абылай» атты мақаласы бар. Тарихнамасы: Тұңғыш рет Кеңес заманында қалыптасқан Абылай хан туралы таптаурындарды қайта қарау қажеттілігінің ғылыми негіздемесі көрнекті мемлекет қайраткері, қолбасшы және дипломат Абылай ханның 280 жылдығына арналған 1991 жылғы тамызда Көкшетауда өткен республикалық ғылыми-практикалық конференцияда айтылды. Абылайдың тұлғасы мен қызметінің тарихи мәні Ж.М. Әбділдин, Р. б. Сүлейменов, М. қ. Қозыбаев, г. С. Сапарғалиев, В. А. Моисеев, ш. а. Уәлиханов, K. K. Әбуев және басқа да ғалымдардың баяндамаларында ашылды. Абылай ханның тұлғасын, оның қызметін, айналасы мен дәуірін жан - жақты зерттеу негізінде тарихшылар XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанда мемлекеттік тәуелсіздік идеясының қалай негізделгенін көрсетеді. Р.б. Сүлейменов атап өткендей: "Абылай сыртқы дұшпандық ортаның күрделі тарихи жағдайларында әрекет етуге, хан билігін күшейтуге қарсыластармен тұрақты күресуге тура келді. Тұрақты армияның, тұрақты Мемлекеттік кіріс көздерінің және мемлекеттік аппараттың болмауы оны билік пен басқару тұтқаларынан айырды. Ол мұндай жағдайда не істей алды, ең жоғары мойындауға лайық". Р.б. Сүлейменов XVIII ғасырда қазақ халқын біртұтас мемлекетке біріктірудегі Абылайдың рөлі мен орнын қарастыра отырып, Абылайдың көпқырлы таланты қазақ халқының жоңғар және Цин басқыншыларымен күресі барысында ерекше айқын ашылғанына назар аударады. Тарихшының ойынша, "Абылай мен оның пікірлестері үлкен қиындықпен жүзеге асырған бірлестік нәзік болған", өйткені "сыртқы қауіп жойылғаннан кейін қазақ иеліктерін біріктіретін байланыстар әлсіреді". Мұнда ол көшпелі мемлекеттіліктің ерекшелігін көреді. жүктеу/скачать 4,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|