АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ МЕНЕДЖМЕНТА

МОДЕРНИЗАЦИЯ И РАЗВИТИЕ БАНКОВСКОЙ СФЕРЫ 
 
 
Вестник КАСУ
 
87 
УДК 336 (574) 
БАНКТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІ 
Мадиярова Э. С., Зейнелғарапова А.Қ. 
 
Банктің  басқару  қызмет  көрсетуінің 
(қаржы  қызметі)  міндеттерін  шешу  үшін 
әр-түрлі  әдістер  ұсынылады.  Олардың 
арасындағы ең негізгілерге қысқаша тоқтап 
кетейік,  сонда  алдын  ала  банктің  жалпы 
қаржы  ресурстарын  басқаруына  қатысты 
әдістерін ғана қарастыратын боламыз. 
Банктің  қаржы  ресурстарын  басқа-
рудың  белгілі  әдістерінің  көпшілігінде 
қатаң ғылыми негіздеме жоқ екендігін атап 
кету  қажет,  яғни  қалыптастырылмаған, 
көбінесе  эвристикалық  сипатқа  ие,  сон-
дықтанда  олар  үшін  міндеттердің  жеткі-
лікті дей қатаң қойылуын тұжырымдамалар 
әрдайым  мүмкін  емес.  Осыған  орай,  осын-
дай  әдістердің  сипаттамасын  ауызша  (яғни 
мазмұндық  немесе  мағыналық)  деңгейде 
жүргіземіз. 
Банктің  пассивтері  және  активтері 
сияқты қаржы ресурстарын басқаруға деген 
заманауи  әдебиетте  барлық  ұсынылатын 
көзқарастарды  шартты  түрде  екі  топқа 
бөлуге  болады:  баланспен  басқару  және 
қаржы ағындарымен басқару (сурет 1). Әрі 
қарай  тиісінше  жариялымдарға  сілтемелер 
жасағанда,  барлығына  белгілі  емес,  тек 
негізгілерін  көрсететін  боламыз,  оларды 
келесі  қағидаты  бойынша  іріктейміз:  ал-
ғашқы  дереккөз  (алғашқы  дереккөзге  жа-
қын) немесе қарастырылатын мәселелердің 
баяндалуы бойынша ең үлгіліктері. 
 
 
Сурет 1. Банктің қаржы ресурстарын басқарудың әдістері 
 
Көбінде  баланспен  басқаруды  іске 
асыруды отандық авторлар ұсынады, бірақ-
та олардан кейбір батыс  әріптестері да бас 
тартпайды.  Осы  көзқарастың  аясында  екі 
негізгі бағытты бөлуге болады. 
Бірінші  бағыт  баланспен  басқаруды 
активтермен  және  пассивтердің  жеке  топ-
тары  арасындағы  арақатынастың  берілген 
шектерінде  қолдау  деп  түсінеді.  Басқалай 
айтсақ,  мысалы,  Ұлттық  Банктің  норма-
тивтерін  немесе  банк  басшылығымен  ішкі 
шешімдерімен  анықталатын  басқа  ұқсас 
шамаларымен  нормативтердің  кейбір  жи-
ынтығын сақтау талабы алға қойылады. 
Басқарудың  баланстық  тәсіліндегі 
екінші  бағыты  банктің  қаржы  қызметінің 
мақсаттарын  болашақ  банктік  теңеріммен 
сәйкестендіруді  көздейді.  Сонымен,  банк-
пен  басқару  үдерісі  талап  етілетін  бола-
шаққа  бастапқы  балансқа  дәйекті  түрлен-
діру болуда [1, 376 б.]. 
Екі  бағытты  жақын  зейін  қойып  зер-
делеу кезінде, баланспен басқарудың әдісін 
пайдаланудың жалпы іс жүзінде атқарудың 
келесі мәселерді туындау мүмкін: 
-  банктің  қаржы  қызметінің  норма-
тивтік көрсеткіштерінің талап етілетін мән-
дерін қалай анықтау (негіздеу); 
- баланстың тек терминдарында банк-
тің  қаржы  қызметінің  мақсатын  қалай  біл-
діру; 
-  болашақ  баланстың  жол  берілетін 
(қарама-қайшы  келмейтін)  және  қол  жеткі-
зілген параметрларын қалай тұжырымдау; 
-  бастапқы  баланстан  талап  етілетін 
балансқа ауысуды қандай тәсілмен жүргізу, 
яғни  баланстың  қандай  параметрлері  бас-
қарушы  болуда  және  уақыт  функциясында 
олардың өзгеруі қалай болуға тиіс. 
Осы  қолтаңбалы  мәселелерге  бірде-
бір  басылымның  авторлары  бір  мағыналы 
жауап  бермейді,  бұл  нақты  банктің  қыз-
метінде  баланспен  басқару  әдісінің  іс  жү-
зінде  пайдалануының  мақсаттылығы  ту-

МОДЕРНИЗАЦИЯ И РАЗВИТИЕ БАНКОВСКОЙ СФЕРЫ 
 
 
Вестник КАСУ
 
88 
ралы пайымдауға мүмкіндік бермейді. 
Жоғарыда қойылған мәселелердің бі-
ріншісіне  жауапты  басқарудың  баланстық 
тәсілін ұсынатын жариялымның авторлары 
ғана  емес,  банктік  қызметі  норматив-
терінің  тұтас  жүйесін  енгізген  Ұлттық 
Банкта бермейді [2, 117 б.]. Сонымен қатар, 
банктік  тәжірибе  басқарудың  осындай 
әдісінен тыс төмен беріктілігін дәлелдейді: 
осы  тұрғыдағы  сәтті  банктер  (нормативтік 
талаптарды  үнемі  орындаушы)  тамыз  дағ-
дарысына  дейін,  содан  кейінде  дәулетсіз 
болып  шықты.  Қаржы  қызметімен  бас-
қарудың  осы  тәсілі  мәні  бойынша  «жалпы 
құндылықтардың» 
негізінде 
басқаруға 
жоғарыда  қарастырылған  көзқарасты  қай-
талайды,  осы  негіздер  ретінде  осы  жерде 
банктік  баланстың  үйлесімдері  (норма-
тивтік талаптары) болуда. 
Екінші  сұраққа  жауаптың  айрықша 
әдістемелік  маңыздылығына  орай,  біз  тө-
менде оны толығырақ қарастырамыз. 
Үшінші  сұраққа  жауап  беру  үшін 
банктік  қоржынның  болашақ  құрымы  мен 
құрылымын  іс  жүзінде  негіздеу  қажет, 
сонда  олар  банктің  қаржы  қызметінің  мақ-
саттарын қанағаттандыруға, сондай-ақ қар-
жы  нарықтың  әртүрлі  секторларында  қа-
лыптасатын  оның  ресурстық  мүмкінші-
ліктері  мен  жағдайларына  сәйкес  келуге 
тиіс. 
Соңғы төртінші сұраққа жауап іс жү-
зінде  қаржы  нарығында  ағымдағы  қаржы 
жағдайын  –  балансын  –  оны  талап  еті-
летінге  жақындату  мақсатында  өзгерту 
бойынша  банктің  (бөлімшенің)  нақты  әре-
кеттерінің  жоспарларын  (жоспарлар  жүйе-
сін) қалыптастыруды көздейді. Төменде біз 
банктің  бастапқы  жағдайы  да,  қаржы 
қызметінің мақсаттары да баланстық дерек-
термен ғана түзелмейтінін көрсетеміз. 
Бұдан  басқа,  банктің  бір-бірінен  са-
лыстырмалы  ұзақ  уақыттық  кезеңдерге  ке-
шігетін  бастапқы  (бастауыш)  және  талап 
етілетін  (соңғы)  баланстары  ауысудың 
жеткілікті  дей  үлкен  (жалпы  жағдайда 
шексіз)  санын  байланыстыра  алады,  оның 
ішінен  жалғыз  тәсілді  таңдау  қажет. 
«Басқарудың 
баланстық  әдісінің»  ав-
торлары  осыны  қандай  тәсілмен  жүзеге 
асырмақ тары жұмбақ болып қалуда. 
Қаржы  ағыстарымен  басқаруды  жақ-
таушылар  баланстың  құрылымымен  бас-
қару  «өзіндік  мақсат  емес,  ұйымның  мақ-
саттарына қол жеткізу құралы болуда» деп 
санайды  [3,  33  б.].  Мұнымен  келіспеу 
қиын, осында жұмысқа тән және оларға ұқ-
сас  қаржы  ресурстарымен  басқару  мақ-
саттарына  деген  көзқарастардағы  кейбір 
қарама-қайшылықтарда  сұрақ  туындау 
мүмкін.  Іс  жүзінде  осы  жерде  еш  қарама-
қайшылық жоқ: шартты түрде ағыстарымен 
басқару деп аталған, өзі мәні бойынша бұл 
да баланстың құрылымымен басқару, бірақ 
«гэпнастика»  [4,  312  б.]  элементтерімен, 
яғни  әртүрлі  алшақтықтарды  (гэптарды) 
немесе  теңгерімсіздікті  ескерумен  басқару 
болуда. Өтеу мерзімдері бойынша активтер 
мен  пассивтердің  осындай  теңгерімсіз-
діктерінің бірі – уақытша гэп деп аталатын 
–  қарастырылатын  әдістер  тобының  осын-
дай атауының пайда болу себебі болды. 
Осындай  әдістер  «өтімділік  –  пай-
далылық»  деген  банктік  қызметтің  өмірлік 
дилеммаларының  бірін  шешу  талпынысын 
көрсетеді  және  активтермен  басқарудың 
проблемаларын қарастыруда неге тірек жа-
салатынымен  және  ықтимал  баламаларды 
бағалау  кезінде  санды  талдау  қандай  дәре-
жеге  дейін  жүзеге  асырылуымен  өзгеше-
ленеді  [5,  52  б.]. Қорлардың  дереккөздерін 
біріктіру  әдісі,  қорлардың  дереккөздерін 
бөлу  әдісі,  қорлармен  теңдестірілген  бас-
қару  (алғашқы  екі  әдістердің  комбинация-
ларының негізінде), сондай-ақ ғылыми бас-
қару деп аталатындарда оларға жатады. 
Қорлардың  дереккөздерін  біріктіру 
әдісі банктің барлық қорларының қарасты-
рылуын  бір  дереккөзден  алғандай  қа-
растыруды көздейді. Осы жағдайда басқару 
міндеті  қаражаттарды  әртүрлі  активтерге 
орналастырғанда  басымдылықтарды,  Ли-
миттерді,  көлемдерді  анықтауда  болуда. 
Активтердің қандай да бір түрлеріне лимит 
ретінде  бірінші  жақындатылуда  норма-
тивтік  талаптар  болу  мүмкін.  Осы  әдістің 
пайдаланылуы 
өтімділік 
пен 
пайда-
лылықтың  талап  етілетін  деңгейлерді  қам-
тамасыз  ету  бойынша  қандай  да  бір  ке-
пілдіктерін  бермейді  және  басқару  міндет-
терінің  шешімдерін  қамтамасыз  ететін 
ресурстарды  бөлудің  арнайы  ресімдерін 
пайдаланбаса, кез келген жаққа қарай ауыт-
қуына әкелу мүмкін. Авторлар осындай ре-
сімдердің  мазмұны  жайлы  хабардар  ет-
пейді. 

МОДЕРНИЗАЦИЯ И РАЗВИТИЕ БАНКОВСКОЙ СФЕРЫ 
 
 
Вестник КАСУ
 
89 
Әрі  қарай  баяндалуды  алдын  алып, 
қорлардың  дереккөздерін  біріктіру  идея-
сында негізделген банктің қаржы ресурста-
рымен  стратегиялық  басқарудың  міндетте-
рінің жалпы және жеткілікті қатаң матема-
тикалық  қойылуы  және  оны  шешудің 
кейбір нәтижелері осы жұмыста бірінші рет 
келтірілген [6, 113 б.]. 
Қорлардың  дереккөздерін  бөлу  әдісі 
ресурстардың  дереккөздері  және  оларды 
жұмсаудың  бағыттары  арасында  қаражат-
тарды  жұмылдыру  және  ораластыру  мер-
зімдері  бойынша  қатаң  сәйкестендіру  есе-
бінен жеткілікті (артықсыз) өтімділігін қол-
дауды  бірінші  кезекте  қамтамасыз  бейім-
делген.  Сонда  табыстылық  толығымен  қор 
жасалатын  бағыттары  (операциялар  топ-
тары)  және  осы  операциялардың  көлем-
дерімен  маржалармен  анықталады.  Соны-
мен,  әдіс  банктің  ішінде  банкпен  әртүрлі 
дереккөздерден  жұмылдырылған  қаражат-
тарды  орналастыру  үшін  пайдаланылатын 
бірнеше  «өтімділік  –  пайдалылық»  орта-
лықтарын іс жүзінде құруды көздейді. Осы 
орталықтар  –  «банк  ішіндегі  банктар»  – 
бірқатар авторларда бизнес-орталығы деген 
атау  алды.  Осы  орталықтарда  (өтімділік 
топтары  немесе  жүгіну  мерзімдері  бойын-
ша  бөлінген)  қаражаттарды,  активтердің 
топтары  бойынша  бөлу  тиімді.  Осы  бөлу-
лерді  кім  атқарады  және  қандай  қағидат-
тарды олар жүзеге асырылады? 
Барынша ірі қазақстандық банктердің 
жеке  және  ең  көп  «ілгері  басқан»  басшы-
лары  банк  ішінде  орналастырылудың  ең 
жоғары  ағымдағы  табыстылығын  қам-
тамасыз  ету  мақсаттарында  олардың  қо-
лындағы  ресурстарды  сатып  алу-сату  бой-
ынша «биржаны» ұйымдастырады, яғни ре-
сурстарды ең жоғары пайдалылықпен орна-
ласқан  көп  ресурс  алады.  Бірқатар  жағ-
дайда  бір  бизнес-орталығынан  ішкі  (тран-
сферттік)  бағалар  негізінде  басқаға  ре-
сурстарды  тапсыру  жүргізіледі,  кейіннен 
оларды  пайдаланумен  бизнес-орталық-
тардың  немесе  олардың  бірлестіктердің  – 
жауапкершілік  орталықтарының  қаржы 
қызметінің нәтижелері бағаланады. 
Қорлардың  дереккөздерін  бөлу  әді-
сінің  жақтаушылары  өтімдік  активтердің 
үлесін  азайту  және  (осының  есебінен)  шұ-
ғыл жұм салымдардың көлемдерін арттыру 
оның  басты  артықшылығы  болып  табы-
лады,  бұл  жайт  пайда  нормасының  өсуіне 
әкеледі.  Олар  әдістің  кемшіліктеріне  ке-
лесілерді жатқызады: 
-  пассивтердің  әртүрлі  топтарының 
айналу  мерзімдерінің  және  олардың  қал-
дықтары  динамикасының  біркелкіліксіз 
сәйкестендірілуі; 
-  қаражаттар  дереккөздерінің  оларды 
пайдалану жолдарынан тәуелсіздігі туралы 
болжам; 
-  өтімділіктің  шекті  деңгейіне  емес, 
орта деңгейіне бағдар ұстау; 
-  клиенттердің  кредиттік  өтінімдерін 
қанағаттандыру  қажеттілігіне  зиян  келті-
румен  қысқамерзімді  (ағымдағы)  өтімді-
лікті қолдаудың басымдылықтарын беру. 
Бұдан  басқа,  трансферттік  бағалар 
бойынша  ресурстармен  банкішілік  «бир-
жалық»  сауданы  ұйымдастырумен  байла-
нысты бірқатар проблемалық мезеттер бар. 
Осы 
мезетте 
ең 
көп 
тиімділікпен 
ресурстарды  орналастыру  мүмкіндігі  бар 
банктің  бөлімшесі  оларды  көбірек  «сатып 
алу»  және  тиісінше  пайыз  ретінде  үлкен 
жеке  табыс  алуға  мүмкіндігін  алады. 
Егерде қарастырылып отырған әдісті басқа-
рудың  кеңестік  әдістерімен  салыстырса, 
сонда  бұл  қаржылық  жүйесіндегі  ішкі  ша-
руашылық  есеп  моделінің  ұқсастығы 
болуда.  Бірінші  көзқарасқа  осы  сызбада 
барлығы қарапайым және дұрыс болу мүм-
кін. Бірақ осы көзқарасты заманауи жағдай-
ларда  жүзеге  асыру  қиын  болуда.  Осы 
тұрғыда  ресурстардың  ішкі  (трансферттік) 
бағасының  шамасын  анықтаудың  өзі  жеке 
проблема  болатын  дерегін  ескеру  қажет, 
тиісті  авторлар  оған  «адал»  шешім 
келтірмейді.  Осы  бағалардың  негізінде  бө-
лімшелер  және  бизнес-орталықтарының 
арасында табыстары мен шығыстарын бөлу 
жөніндегі  сұраққа  бір  мағыналы  жауап 
жоқ.  Мысалы,  трансферттік  бағасын  қа-
лыптастыру  және  құнды  қағаздардың  ке-
пілзатына  ресурстарды  жұмылдыру  опе-
рациялары үшін ішкі табыстарды және шы-
ғыстарды  бөлу  және  кейіннен  осы  ре-
сурстарды  табысты  активтерге  орналас-
тыру  тетігі  анықсыз.  Осы  әдісті  пайдалану 
проблемалары  (бөлімшелердің,  бизнес-
орталықтардың).  Тәуелсіз  құрамдас  эле-
менттердің желілік сомасы түрінде күрделі 
желілік  емес  жүйені  (банкті)  көрсету  тал-
пынысымен  байланысты.  Осындай  көрсе-

МОДЕРНИЗАЦИЯ И РАЗВИТИЕ БАНКОВСКОЙ СФЕРЫ 
 
 
Вестник КАСУ
 
90 
тудің (бөлудің) кемшіліктері төменде баян-
далған. 
Егерде  банк  осы  «заманауи  батыс» 
әдісін  жүзеге  асыра  алса,  бұл  келесі  себеп 
бойынша  қателік  болу  мүмкін.  Осы  әдіс 
сол  минуттағы  табыстылықты  көбейтуге 
бағытталған,  бұл  пайданың  әрдайым  мак-
симумын  ғана  емес,  сондай-ақ  кез  келген 
басқа  қарастырылатын  (мысалы,  жос-
парлы)  кезеңде  басқа  да  қажетті  көрсет-
кіштерінің 
пайдалылығын 
қамтамасыз 
етпейді.  Бұдан  басқа,  ішкі  шаруашылық 
есеп  айрысуды  қолдаушыларға  «биржа» 
анықтамасы  бойынша  бұл  тура  қарама-
қайшы  қызығушылықтарымен  қатысу-
шылардың  қызмет  (саудаласу)  өрісі  бола-
тының  ескерту  артық  емес.  Басқалай  айт-
сақ, өздерінің банкінде «биржаны» құратын 
басшылар  олармен  әлі  қалыптаспаған  ұзақ 
мерзімді  мақсаттарды  және  банктің  даму 
(қаржы  қызметінің)  міндеттерін,  үзеңгілес-
тердің  ұжымын  өзара  бәсекелестікке 
түсетін  топтарға  бөліп,  жеке  бөлім-
шелердің  (немесе  олардың  басшыларының 
жеке  мүдделері)  ағымдағы  жеке  мақ-
саттарымен  алмастырып,  басқару  үдерісін 
іс  жүзінде  аяғынан  басына  қарай  қоюға 
тәуекел етеді. 
Басқару  үдерісін  осылай  ұйым-
дастыру  қандай  ықтимал  кері  салдарларға 
және қиянаттарға әкелу мүмкін екенін және 
нақты  әкеп  жатқанын  бақылау  қиын  емес. 
Бұл  банк  басшылығына  басқарушы  үдері-
сінде  жетекші  (жүйеқұраушы  және  мақсат 
қоюшы)  рөлінен  өз  бетімен  жалтарғаны 
және оны «банкішілік нарықтың» реттеуші 
функциясына  ауыстырғаны  үшін    басшы-
лыққа шарасыз төлеу керек болатын нақты 
«ішкі»  баға  болып  табылады.  Қабылда-
натын  басқарушы  шешімдердің  автомат-
тандырылуына  (қолдауына)  шығындардың 
жоқтығы  басқару  үдерісін  ұйымдасты-
рудың  осындай сұлбасының жалғыз айқын 
«оң»  сапасы  болуда,  өйткені  осы  функ-
цияны  «банкішілік  нарық»  («биржа»)  «те-
гін»  атқарады.  Осы  жерде  соңғы  сөз  тыр-
нақшаларға алынған, сондықтанда не және 
қай  жерде  тегін  болатынын  білеміз.  Қа-
растырылатын  сұлбаға  қатысты  айтсақ, 
«биржа»  функциясын  жүзеге  асыратын 
мамандандырылған  бөлімшені  жұмылдыру 
және ұстауға үлкен қаражаттар қажет. 
Кейбір  ірі  қазақстандық  банктер  ре-
сурстарды  бөлудің  осындай  сұлбасын,  же-
ке  филиал  «биржалық  саудаласулардың» 
қатысушы  болғанда,  тек  өзінің  филиалдық 
желісінің  аясында  жүзеге  асырады.  Соны-
мен,  әртүрлі  және  жиі  жағдайларда  тең 
емес  объективті  түрде  географиялық,  эко-
номикалық  және  саяси  жағдайларда  бо-
латын  банктің  құрылымдық  бөлімшелері 
жасанды түрде бәсекелестік күреске тарты-
лады. Басқару әдістерінің осындай ықтимал 
салдарлары  туралы  жоғарыда  айтылған 
болатын. 
Қызметтің  әр  түрінің  (бөлімшенің, 
филиалдың)  ағымдағы  табыстылығын  қам-
тамасыз  ету  талабы  және  «ақша  табушы» 
бөлімше  терминын  енгізу  банктің  қаржы 
ресурстарымен  басқару  үдерісін  ұйымдас-
тыруда басқа ұшқарлығы болуда. Клиентке 
тікелей  қандай  да  бір  банктік  өнімдерін 
сататын  банктің  құрылымдық  бірліктері 
сонда  осындайлар  деп  танылады.  Төменде 
5  тараудан  11  негізгі  кезеңнен  тұратын 
басқарумен  (6  кезең)  және  қамтумен  (2 
кезең) байланысты үдерістер банктік өнімді 
қалыптастыру және жүзеге асыру үдерісіне 
негізгі  үлес  енгізетіні  көрсетілген.  Сонда 
негізгі  жұмысты  (8  кезең)  атқаратын  бө-
лімшелерді  әдеттігінде  «шығындар  ор-
талықтарына» жатқызады. 
Сонымен,  банк  бөлімшелерін  «ақша 
табушы»  қағидаты  бойынша  бөлу  кезінде 
ең  бастысы  іс  жүзінде  кім  «ақша  таба-
тыны» жөнінде, сондай-ақ күрделі жүйенің 
тиімділік  максимумы  (бұл  жағдайда  та-
быстылығы)  оны  құраушы  элементтер 
тиімділігінің  максимумдар  қосындысына 
тең  деген  қате  пайымдаулар  жасалады. 
Осындай  пайымдау  тек  желілік  жүйелерге 
бір  және  іс  жүзінде  ешқашан  атқарыл-
майтын  жағдайда  әділ  болуда:  желілік 
жүйелер  элементтердің  қызметіне  шек-
теулердің  жоқтығы  (бірінші  кезекте  ре-
сурстық,  ақпараттық,  технологиялық  және 
басқа). Жүйелік тиімділіктің проблемасына 
қызығушылық  танытқан  оқырманға  тиі-
сінше әдебиетке жүгінуге кеңес беріледі [7, 
68 б.]. 
Осы  тұрғыда  тек  маңайымыздағы 
көптеген  жүйелер  желілік  емес  деп  атап 
өту керек. Дәл желілік еместік жүйе жалпы 
тиімділігі  шамасының  оның  жеке  эле-
менттері  тиімділігі  шамасының  қосынды-
сынан ықтимал артуына олар арасында қа- 
 

МОДЕРНИЗАЦИЯ И РАЗВИТИЕ БАНКОВСКОЙ СФЕРЫ 
 
 
Вестник КАСУ
 
91 
жетті  байланыстарын  және  өзара  әре-
кеттесуін  ұйымдастыру  салдарынан  қам-
тамасыз  ететін  жүйелік  әсер  деп  ата-
латынға  қол  жеткізуге  мүмкіндік  береді. 
Желілік  емес  жүйелердің  осындай  қасиеті 
жүйеге  (корпорацияға,  холдингке,  банктік 
топқа,  көп  филиалдық  банкке)  жеке  эле-
менттердің  негізгі  әдістемелік  алғышарты 
болып табылады. 
 

жүктеу/скачать 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: