БАЛА ТУУДЫҢ КҮРТ ҚҰЛДЫРАУЫ

66
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 20 СЫНАҒЫ/20 ВЫЗОВОВ КАЗАХСТАНА/20 CHALLENGES FOR KAZAKHSTAN
НЕЗАВИСИМОСТИ
ЗА 20 ЛЕТ
INDEPENDENT
IN 20 YEARS
ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ
ЖЫЛЫНДА
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында біздің еліміз 
біртұтас  мемлекеттік  құлдырау  салдарынан 
өндірістің  күрт  төмендеуіне,  жұмыссыздықтың 
белең  алуына,  күнкөріс  сапасының  нашарлауы-
на  және  ел  ішінен  азаматтардың  миграциялық 
ағылуына  әкеп  соқтырған  экономикалық  және 
өзге  де  байланыстардың  бұзылуынан  бала 
туудың  күрт  құлдырауы  мен  демографиялық 
дағдарысқа тап келді. Қазақстан демографиялық 
дағдарыс алдында тұрды.
В первые годы независимости наша страна стол-
кнулась с резким спадом  рождаемости и демо-
графическим  кризисом,  которые  были  вызваны 
распадом  единого  государства  вследствие  на-
рушения экономических и иных связей, что при-
вело  к  резкому  снижению  производства,  увели-
чению  безработицы,  ухудшению  качества  жиз-
ни  и  миграционному  оттоку  граждан  из  страны. 
Казахстан оказался на пороге демографическо-
го кризиса.
Әлеуметтік  саланың  дамуы,  демографиялық 
жағдайдың  жақсаруы,  бала  тууды  ынталанды-
ру және ана мен балаға қолдау көрсету мемле-
кет  саясатының  тәуелсіз  20  жыл  ішінде  басым 
бағыттардың қатарына кірді. 
2003  жылдан  бастап  балалы  отбасыларға 
қолдау  көрсетуге  бағытталған  шараларды 
қаржыландыру 20 есеге арттырылды, 2010 жылы 
бала  тууға  жәрдемақы  төлеміне  мемлекет  15,0 
млрд. астам теңге бөлді, ал бала күтіміне байла-
нысты – 19,0 млрд. астам теңге жұмсады. 
Еліміздегі  әлеуметтік-экономикалық  жағдайдың 
жақсаруына  байланысты  денсаулық  сақтау 
жүйесін қаржыландыру 2002 жылы 1,9%-дан 2010 
жылы ІЖӨ-нің 3,2%-на артты (566,9 млрд. теңге). 
Экономикалық  әл-ауқаттың  өсуімен  әлеуметтік 
саладағы заңнама қарқынды түрде жетілдірілді. 
Мемлекет қабылдаған шаралардың нәтижесінде 
медициналық  демографиялық  статистикада  оң 
өзгерістер болып жатыр.
2011  жылдың  1  қаңтарына  қарай  Қазақстан 
Республикасы  халқының  саны  2000  жылмен 
салыстырғанда  9,6%-ға  өсіп,  16,4  млн.  адам-
ды  құрап  отыр.  Адам  өлімі  көрсеткіші  1000 
адамға шаққанда 8,94 дейін төмендеді. Бала туу 
коэффициенті  1,5  есе  артып,  2010  жылы  1000 
адамға  шаққанда  22,5  құрады.  Осыған  сәйкес, 
халықтың табиғи өсімінің коэффициенті 2,9 есе-
ге өсіп, 1000 адамға шаққанда 13,6 құрады.  
Развитие  социальной  сферы,  вопросы  улучше-
ния  демографической  ситуации,  стимулирова-
ние  рождаемости  и  поддержки  материнства 
и детства находились в числе приоритетных на-
правлений политики государства на протяжении 
20 лет независимости. 
С  2003  года  бюджетное  финансирование  мер, 
направленных  на  поддержку  семей  с  детьми, 
увеличилось более чем в 20 раз, в 2010 году на 
выплату пособий на рождение детей государство 
направило более 15,0 млрд. тенге, а по уходу за 
ребенком — свыше 19,0 млрд. тенге. 
По  мере  улучшения  социально-экономической 
ситуации  в  стране,  увеличивалось  финансиро-
вание  системы  здравоохранения  с  1,9%  в  2002 
году до 3,2% от ВВП в 2010 году (566,9 млрд. тен-
ге). С ростом экономического благосостояния ин-
тенсивными темпами совершенствовалось зако-
нодательство в социальной сфере. В результате 
принятых государством мер произошли положи-
тельные  изменения  в  медико-демографической 
статистике. 
К  1  января  2011  года  численность  населения 
Республики  Казахстан  увеличилась  по  сравне-
нию с 2000 годом на 9,6% и составила 16,4 млн. 
человек.  Показатель  смертности  снизился  до 
8,94 на 1000 человек. Коэффициент рождаемо-
сти возрос в 1,5 раза, и составил в 2010 году 22,5 
на 1000 человек. Соответственно, коэффициент 
естественного  прироста  населения  увеличился 
в 2,9 раза и составил 13,6 на 1000 человек. 

ОҚИҒАЛАР
67
АЙРЫҚША МӘНІ БАР
Қазақстандықтардың  орта  жасының  ұзақтығы  2010  жылы  68,4  жасты  құрап,  2004  жылғы 
көрсеткіштен 2 жасқа асты. Ел дамуының Стратегиясында 2020 жылға дейін халық жасының 
ұзақтығын  72  жасқа  жеткізу,  ана  мен  бала  өлімінің  деңгейін  2  есеге  төмендету,  халықтың 
жалпы өлім-жітімін 30 %-ға төмендету міндеті қойылып отыр. 
Средняя продолжительность жизни казахстанцев в 2010 году составила 68,4 года, превысив 
на 2 года показатели 2004 года. В Стратегии развития страны до 2020 года поставлена за-
дача увеличить ожидаемую продолжительность жизни населения до 72 лет, снизить в 2 раза 
уровень материнской и младенческой смертности, снизить общую смертность населения на 
30%. 
Average life expectancy of Kazakhstan’s people in 2010 made 68.4 years exceeding the indicators of 
2004 by 2 years. The strategy of development of the country till 2020 has a task to increase the life 
expectancy of the population to 72 years, to reduce 2 times the level of maternal and infant death rate, 
reduce the overall mortality of the population by 30 %. 
In the first years of Independence our country faced 
sharp recession of birth rate and demographic crisis 
which  were  caused  by  disintegration  of  the  uniform 
state  owing  to  infringement  of  economic  and  other 
communications  that  led  to  sharp  decrease  in 
manufacture,  unemployment  increase,  deterioration 
of  life  and  migratory  outflow  of  citizens  from  the 
country. Kazakhstan appeared on the threshold of a 
demographic crisis.
Development  of  social  sphere,  issues  of  improve-
ment  of  demographic  situation,  stimulation  of  birth 
rate and motherhood and childhood support were in a 
number of priority directions of the policy of the state 
throughout 20 years of independence. 
Since  2003  the  budgetary  financing  of  the  mea-
sures  allocated  for  support  of  families  with  children 
increased  more  than  20  times,  in  2010  on  payment 
of grants to birth of children the state allocated more 
than 15.0 billion tenge, and on child care — over 19.0 
billion tenge. 
In process of improvement of social and economic 
situation in the country, financing of system of public 
health services increased from 1.9 % in 2002 to 3.2 
% from GDP in 2010 (566.9 billion tenge). The legisla-
tion in social sphere was improved intensively along 
with the growth of economic well-being. As a result of 
taken by state measures there were positive changes 
in the medical-demographic statistics.
By January 1, 2011, the population of Kazakhstan 
increased  in  comparison  with  2000  by  9.6  %  and 
made  16.4  million  people.  The  death  rate  indicator 
decreased to 8.94 per 1000 people. The coefficient 
of birth rate increased 1.5 times, and made in 2010 
-22.5 per 1000 people. In accordance with the coef-
ficient of the natural increase of the population, it in-
creased 2.9 times and made 13.6 over 1000 people.
QUALITY OF LIFE
КАЧЕСТВО ЖИЗНИ
ӨМІР СҮРУ САПАСЫ

68
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 20 СЫНАҒЫ/20 ВЫЗОВОВ КАЗАХСТАНА/20 CHALLENGES FOR KAZAKHSTAN
НЕЗАВИСИМОСТИ
ЗА 20 ЛЕТ
INDEPENDENT
IN 20 YEARS
ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ
ЖЫЛЫНДА
«Сложные процессы, происходящие в экономике, недостаточно высокая отдача производства особенно тяжело отража-
ются на состоянии тех отраслей, которые традиционно называются социальной сферой. В этом году, несмотря на серьез-
ные финансовые трудности, нам удалось сохранить сеть государственных учреждений образования. Ситуация в этой 
сфере остается крайне сложной. 
Работники  образования  и  науки,  неудовлетворенные  организацией  своего  труда,  несовершенством  материального 
и социально-бытового обеспечения, покидают свои рабочие места. 
Для любого общества это грозит катастрофой. Чтобы остановить этот процесс, нам следует немедленно определить 
основные принципы формирования общегосударственной системы образования».
Из выступления Главы государства на торжественном собрании по случаю первой годовщины независимости РК 
г. Алма-Ата, 16 декабря 1992 года
«The difficult processes occurring in the economy, insufficiently high output of manufacture reflected on the condition of those 
sectors that are traditionally called social spheres. This year, despite serious financial difficulties, we managed to preserve the 
network of the state educational institutions. The situation in this sphere remains extremely difficult. 
Teachers of scientists are not satisfied with organization of work, imperfection of material and social maintenance and therefore 
leave their workplaces. 
For any society it threatens with accident. We should immediately define the main principles of the country-wide education 
system formation to stop this process».
An extract from the speech of the Head of State at the meeting dedicated to the 1st anniversary of Kazakhstan’s independence. 
Almaty, December 16, 1992
«Экономикада болып жатқан күрделі процестер, 
өндірістің жеткіліксіз қайтарымы, әсіресе, әлеуметтік сала 
деп аталатын салалардың жағдайынан көрініс табады. 
Биылғы жылы айтарлықтай қаржылық қиындықтарға 
қарамастан, мемлекеттік білім беру мекемелерінің желісін 
сақтап алудың сәті түсті. Осы саладағы жағдай әлі де өте 
күрделі жағдайда қалып отыр. 
Өз еңбегінің ұйымдастырылуына, материалдық және әлеуметтік-
тұрмыстық қамсыздандырудың жетілмегендігі қанағаттандырмаған білім 
және ғылым қызметкерлері жұмыс орындарын тастап кетуде. 
Кез келген қоғам үшін бұл – апатты жағдай. Осы процесті тоқтату үшін 
біз тез арада жалпы мемлекеттік білім жүйесін қалыптастырудың негізгі 
принциптерін анықтап алуымыз қажет».
Мемлекет басшысының ҚР тәуелсіздігінің бір жылдығына орай салтанатты жиынында сөйлеген сөзінен
Алматы қ., 1992 жылдың 16 желтоқсаны
СЫНАҚ
ВЫЗОВ

ОҚИҒАЛАР
69
АЙРЫҚША МӘНІ БАР
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕГІ МАМАНДАРДЫҢ 
ЖЕТІСПЕУШІЛІГІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙҒА 
ТЕҢ КЕЛМЕЙТІН БІЛІМ ЖҮЙЕСІ 
ОСТРАЯ НЕХВАТКА СПЕЦИАЛИСТОВ МЕЖДУНАРОДНОГО УРОВНЯ 
И НЕАДЕКВАТНАЯ РЫНОЧНЫМ УСЛОВИЯМ СИСТЕМА ОБРАЗОВАНИЯ
ACUTE SHORTAGE OF EXPERTS OF THE INTERNATIONAL LEVEL AND INADEQUATE 
EDUCATION SYSTEM NOT MEETING THE MARKET CONDITIONS 
QUALITY OF LIFE
КАЧЕСТВО ЖИЗНИ
ӨМІР СҮРУ САПАСЫ
CHALLENGE 
№
16
СЫНАҚ
ВЫЗОВ

70
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 20 СЫНАҒЫ/20 ВЫЗОВОВ КАЗАХСТАНА/20 CHALLENGES FOR KAZAKHSTAN
НЕЗАВИСИМОСТИ
ЗА 20 ЛЕТ
INDEPENDENT
IN 20 YEARS
ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ
ЖЫЛЫНДА
Жүйелі әлеуметтік-экономикалық дағдарыс және 
құрылымдық экономикалық реформалар жүргізу 
білім  жүйесі  мен  отандық  кадрлар  дайындау-
да  көрініс  тапты.  Қазақстан  өз  тәуелсіздігінің 
алғашқы 
жылдарында 
елді 
халықаралық 
аренаға  шығаруға  және  реформаларды  әлемдік 
даму стандарттарына сәйкес жүргізуге қабілетті 
мамандарға зәру еді. 
Системный  социально-экономический  кризис 
и  проведение  структурных  экономических  ре-
форм  отразились  и  на  системе  образования 
и  подготовки  отечественных  кадров.  В  первые 
годы  независимости  Казахстан  остро  нуждался 
в специалистах, способных продвигать страну на 
международной  арене  и  реализовывать  рефор-
мы в соответствии с мировыми стандартами раз-
вития.
Тәуелсіздіктің  20  жылы  ішінде  бірқатар  прог-
рессивтік  құрылымдық  реформалар  жүргізілді, 
нәтижесінде  адам  ресурстарын  дайындау  са-
пасын  арттыруға,  қоғам  мен  мемлекеттің, 
жеке  тұлғаның  қажеттілігін  қанағаттандыруға 
бағытталған білім жүйесі қалыптасты. 
Соңғы 10 жыл ішінде білім жүйесін қаржыландыру 
7,5 есеге өсті. Егер 2001 жылы бюджеттен білімге 
бөлінген шығындар үлесі ІЖӨ-нің 3,2%-ын неме-
се  103,1  млрд.  теңгені  құраса,  ал  2007  жылы  — 
480,7  млрд.  теңге  немесе  ІЖӨ-нің  3,7%-ы,  ал 
ағымдағы  жылы  ол  898,8  млрд.  теңгеге  неме-
се ІЖӨ-нің 4,2%-ына жетіп отыр. Осылайша 2011 
жылы  білім  саласындағы  мемлекеттік  инвести-
циялар  2001  жылмен  салыстырғанда  8,7  есеге 
дерлік ұлғайған. 
2010  жылы  Адам  дамуының  индексі  бойынша 
Қазақстан АДИ жоғары деңгейдегі елдер тізіміне 
еніп отыр (66-орын). 
1993-2010 жылдары 7 мыңнан астам адам «Бола-
шақ» бағдарламасының стипендиаттары болды.
2010  жылы  мектепке  дейінгіден  жоғары  білім 
деңгейінің барлығын түбегейлі жаңартуға бағыт-
талған 2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан 
Республикасында  білім  беруді  дамытудың 
мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.
Бүгінде  Қазақстан  еуропалық  білім  кеңістігінің 
(Болон  процесі)  толыққанды  мүшесі  атанған 
тұңғыш  Орталық  Азия  мемлекеті  болып  отыр. 
Жоғары  білімге  қайта  құрылымдау  жүргізілді: 
кадрлар дайындаудың үш сатылы моделі енгізілді 
(бакалавриат-магистратура-докторантура Ph.D).   
За 20 лет независимости проведен ряд прогрес-
сивных  структурных  реформ,  в  результате  ко-
торых  сформирована  система  образования,  на-
правленная  на  повышение  качества  подготовки 
человеческих ресурсов, удовлетворение потреб-
ностей личности, общества и государства.
За  последние  10  лет  финансирование  системы 
образования возросло в 7,5 раз. Если доля расхо-
дов бюджета на образование в 2001 году состав-
ляла  3,2%  к  ВВП,  или  103,1  млрд.  тенге,  в  2007 
году — 480,7 млрд. тенге, или 3,7% к ВВП, то уже 
в текущем году она достигла 898,8 млрд. тенге, 
или 4,2% к ВВП. Таким образом, в 2011 году госу-
дарственные  инвестиции  в  образование  увели-
чены по сравнению с 2001 годом почти в 8,7 раза. 
В 2010 году по Индексу человеческого развития 
Казахстан вошел в список стран с высоким уров-
нем ИЧР (66-е место). 
В  1993-2010  годы  более  7  тысяч  человек  стали 
стипендиантами программы «Болашак». 
В 2010 году принята Государственная программа 
развития образования Республики Казахстан на 
2011–2020 годы, которая нацелена на кардиналь-
ную модернизацию всех уровней образования — 
от дошкольного до высшего. 
Сегодня  Казахстан  стал  первым  центрально-
азиатским государством, полноправным членом 
европейского  образовательного  пространства 
(Болонский процесс). Проведена реструктуриза-
ция  высшего  образования:  введена  трехступен-
чатая  модель  подготовки  кадров:  (бакалавриат-
магистратура-докторантура Ph.D). 

ОҚИҒАЛАР
71
АЙРЫҚША МӘНІ БАР
Астанада Назарбаев университетінің ашылуы және халықаралық білім беру жүйесі бойын-
ша отандық мамандар дайындау еліміздің түрлі іргелі бағыттар бойынша болашақ зияткер 
ұлттық элита қалыптастыру жөніндегі нақты қадамы болады. 
Открытие  в  Астане  Назарбаев  Университета  и  подготовка  отечественных  специалистов  по 
международной системе обучения станет реальным шагом по формированию будущей наци-
ональной интеллектуальной элиты страны по различным фундаментальным направлениям. 
Opening of the Nazarbayev University in Astana and preparation of national experts in the international 
system of training becomes a real step on formation of future national intellectual elite of the country 
in various fundamental directions. 
System  social  and  economic  crisis  and  carrying 
out  of  structural  economic  reforms  were  reflected 
on  education  system  and  training  of  the  national 
specialists.  In  the  first  years  of  independence 
Kazakhstan was badly in need of the experts capable 
to  advance  the  country  to  the  international  arena 
and to conduct reforms in accordance with the world 
development standards.
Over  20  years  of  independence  a  number  of  pro-
gressive structural reforms have been carried out in 
the  result  of  which  the  education  system  aimed  at 
improvement of quality of human resources training, 
satisfaction  of  requirements  of  people,  society  and 
state was formed.
Over the last 10 years the education system financ-
ing increased 7.5 times. The share of expenses of the 
budget for education in 2001 made 3.2% to GDP or 
103.1  billion  tenge,  in  2007  —  480.7  billion  tenge  or 
3.7 % to GDP, then already during the current year it 
reached 898.8 billion tenge or 4.2 % to GDP. Thus, 
in  2011  the  state  investments  into  education  are  in-
creased in comparison with 2001 almost by 8.7 times. 
In  2010,  in  accordance  with  the  Human  Develop-
ment Index Kazakhstan was included into the list of 
the countries with high level of HDI. (66th place).
In  1993-2010  more  than  7  thousand  people  re-
ceived the «Bolashak» program scholarships. 
The  Government  Program  on  education  develop-
ment  of  Kazakhstan  for  2011-2020  was  adopted  in 
2010. The program is aimed at cardinal moderniza-
tion  of  all  educational  levels  from  preschool  to  the 
higher education.
Today,  Kazakhstan  became  the  first  central-Asian 
state,  full-fledged  member  of  the  European  educa-
tional space (Bologna process). ‏ The re-structuring 
of  higher  education  is  carried  out.  The  three-stage 
model  of  professional  education  was  introduced 
(bachelor’s program, master’s program, doctoral can-
didacy Ph. D). 
QUALITY OF LIFE
КАЧЕСТВО ЖИЗНИ
ӨМІР СҮРУ САПАСЫ

72
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 20 СЫНАҒЫ/20 ВЫЗОВОВ КАЗАХСТАНА/20 CHALLENGES FOR KAZAKHSTAN
НЕЗАВИСИМОСТИ
ЗА 20 ЛЕТ
INDEPENDENT
IN 20 YEARS
ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ
ЖЫЛЫНДА
«Печальная черта нашего времени — многоликая экологическая опасность. Для Казахстана она связано, прежде всего, 
с усыхающим Аральским морем. Это проблема не только региональная, но и планетарная — Арал играет большую роль 
в сохранении биосферы Земли. 
Решение проблемы Арала требует организации крупномасштабного и эффективного международного сотрудничества 
по его спасению. Это императив выживания и нравственный долг всего человечества»
Из Стратегии становления и развития Казахстана как суверенного государства
г. Алматы, 16 мая 1992 года
«The sad trait of our time — many-sided environmental danger. Regarding Kazakhstan, it is connected, first of all, with the 
disaster of the Aral Sea. It is not an issue of the region, but also planetary — Aral plays huge role in preservation of biosphere of the 
Earth. 
The solution of the Aral problem requires the organization of large-scale and effective international cooperation regarding this 
rescue. It is an imperative of survival and moral duty of all of the mankind».
An extract from the Kazakhstan’s Development Strategy as a sovereign state
Almaty, May 16, 1992
«Біздің уақыттың ең қайғылы белгісі – көпкелбетті 
экологиялық қауіп. Қазақстан үшін ол, ең алдымен,  Арал 
теңізінің құрғауымен байланысты. Бұл тек аймақтық 
ғана емес, планеталық мәселе – Арал Жер биосферасын 
сақтауда үлкен рөл атқарады. 
Арал мәселесін шешу оны құтқару жөніндегі ірі 
ауқымды және тиімді халықаралық ынтымақтастықты 
ұйымдастыруды талап етуде. Бұл бүкіл адамзаттың өмір 
сүруінің тегеурінді талабы (немесе императиві) және 
адамгершілік парызы».
Қазақстанның егемен мемлекет ретіндегі қалыптасуы мен дамуы стратегиясынан
Алматы қ., 1992 жылдың 16 мамыры
СЫНАҚ
ВЫЗОВ

ОҚИҒАЛАР
73
АЙРЫҚША МӘНІ БАР
CONSEQUENCES OF THE LARGEST ECOLOGICAL DISASTERS, 
SUCH AS ARAL SEA
ПОСЛЕДСТВИЯ КРУПНЕЙШИХ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ КАТАСТРОФ,  
ТАКИХ КАК СТРЕМИТЕЛЬНО ЗАСЫХАЮЩЕЕ АРАЛЬСКОЕ МОРЕ
АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ ТАРТЫЛУЫ СИЯҚТЫ ІРІ 
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АПАТТАРДЫҢ САЛДАРЫ 
QUALITY OF LIFE
КАЧЕСТВО ЖИЗНИ
ӨМІР СҮРУ САПАСЫ
CHALLENGE 
№
17
СЫНАҚ
ВЫЗОВ

74
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 20 СЫНАҒЫ/20 ВЫЗОВОВ КАЗАХСТАНА/20 CHALLENGES FOR KAZAKHSTAN
НЕЗАВИСИМОСТИ
ЗА 20 ЛЕТ
INDEPENDENT
IN 20 YEARS
ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ
ЖЫЛЫНДА
Мемлекет  экологиялық  зардаптың  нәтижесінде 
пайда  болған  әлеуметтік-экономикалық  және 
экологиялық мәселелерді шешу жөніндегі елеулі 
шараларды қабылдады.
2004-2006  және  2007-2009  жылдарға  арналған 
Арал  маңы  мәселесін  кешенді  шешу  жөніндегі 
бағдарлама  жүзеге  асырылды.  Дүниежүзілік 
банктің несие қаржысы мен республикалық бюд-
жет  есебінен  2002-2009  жылдар  аралығында 
«Сырдария  өзенінің  арналарын  реттеу  және 
Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтап қалу» жо-
басы жүзеге асырылды. Дүниежүзілік банк жоба-
сы бойынша ұзындығы 13 км созылған Көкарал 
тұрақты  бөгетін  құру  2003  жылдан  бастап  2005 
жылға  дейін  жалғасты.  Жобаны  жүзеге  асыру 
нәтижесінде  Арал  теңізінің  солтүстік  бөлігінің 
деңгейін  Балтық  жүйесі  бойынша  41,4  метр 
белгісіне (жобаны жүзеге асырудың басында 39 
метр болған) қол жеткізілді. Бұл ретте су бетінің 
ауданы 2606 шаршы км-ден 3156,6 шаршы км-ге, 
су көлемі – 17,7 текше метрден 25,2 текше метрге 
артты, ал судың минералдануы литріне 23 грам-
нан 17 грамға азайды.
Көл  жүйелерін  суландыру  ауданы  6,3  мың  га, 
шабындықтар  —  7  мың  га  және  суғарылатын 
жерлер  17  мың  га  артты.  Сырдария  өзені 
атырабындағы суғарылатын ауданды 70 мың га-
дан астам және теңіз маңы көл жүйелерін, табиғи 
кешендер  мен  шабындықтардың  65  мың  га  су-
мен қамту жақсарды. Кеуіп кеткен теңіз түбінен 
шығатын  тұз-тозаңдар  төмендеп,  өз  кезегінде 
халық  денсаулығын  жақсартуға,  Арал  маңы 
теңізінің флорасы мен фаунасының биотүрлілігін 
қалпына келтіруге алып келді.
Государством  предприняты  значительные  меры 
по  решению  социально-экономических  и  эколо-
гических  проблем,  возникших  в  результате  эко-
логического бедствия. 
Реализована  Программа  по  комплексному  ре-
шению проблем Приаралья на 2004–2006 и 2007–
2009  годы.  За  счет  средств  Займа  Всемирно-
го  Банка  и  республиканского  бюджета  с  2002 
по  2009  годы  реализован  проект  «Регулирова-
ние  русла  реки  Сырдарьи  и  сохранение  север-
ной части Аральского моря». Создание устойчи-
вой  Кокаральской  перемычки  протяженностью 
13 км, по проекту Всемирного Банка, продолжа-
лось с 2003 по 2005 годы. В результате реализа-
ции  проекта  уровень  северной  части  Аральско-
го моря достиг отметки 41,4 метра по Балтийской 
системе  (до  начала  реализации  проекта  39  ме-
тров). При этом площадь зеркала воды увеличи-
лась с 2606 до 3156,6 км
2
, объем воды — с 17,7 до 
25,2  км
3
,  а  минерализация  воды  снизилась 
с 23 до 17 граммов на литр.
Площадь  обводнения  озерных  систем  достигла 
6,3 тыс. га, сенокосов — 7 тыс. га и 17 тыс. га оро-
шаемых  земель.  Улучшение  водоснабжения  ир-
ригационных  площадей  более  70  тыс.  га  и  при-
морской  озерной  системы,  природных  комплек-
сов и сенокосов общей площадью более 65 тыс. 
га  в  дельте  реки  Сырдарьи.  Снизились  соле-
пылевыносы  из  осушенного  дна  моря,  что  при-
водит к улучшению здоровья населения, восста-
новлению биоразнообразия моря, флоры и фау-
ны Приаралья. 
Қазақстан  өз  тәуелсіздігін  алысымен  көптеген 
шешілмеген  экологиялық  мәселелердің,  оның 
ішінде ең әйгілісі Кеңестер Одағының қылмыстық 
шаруашылық  жүргізуі  уақытында  «өлі  теңізге» 
айналған  және  адамның  пайымсыздығы  мен 
әсірешілдігінің  белгісі  ретінде  Арал  проблема-
сымен  бетпе-бет  келді.  Арал  мәселесі  –  халқы 
теңіздің құрғап кетуінен зардап шегіп, өзінің туған 
жеріне  керексіз  болып  отырған  жақын  маңда 
орналасқан барлық аймақтар үшін апатқа айнал-
ды. Қазақстанға осы бір әлеуметтік-экологиялық 
өзекті мәселені тез арада шешу қажет болды.
Получив  независимость,  Казахстан  столкнулся 
с  массой  нерешенных  экологических  проблем, 
наиболее знаковым из которых является пробле-
ма  Аральского  моря,  которое  в  результате  пре-
ступного  хозяйствования  во  времена  Советско-
го Союза превратилось в «мертвое море» и сим-
вол человеческого безрассудства и самонадеян-
ности.  Проблема  Арала  стала  катастрофой  для 
всех  близлежащих  регионов,  население  кото-
рых  страдало  из-за  усыхания  моря,  превраща-
ясь в изгоев на своей родной земле. Казахстану 
необходимо было срочно решать это острейшую 
социально-экологическую проблему.

ОҚИҒАЛАР
75
АЙРЫҚША МӘНІ БАР
In  the  nearest  future  the  realization  of  the  second  phase  of  the  project  ‘Regulation  of  Syr-Darya 
riverbed and northern Aral Sea’ will begin. In whole, today there is confidence that residents of the 
Aral Sea area can raise their children on the native land.
В  ближайшее  время  начинается  реализация  второй  фазы  проекта  «Регулирование  русла 
Сырдарьи и северной части Аральского моря». В целом, сегодня есть уверенность в том, что 
жители приаралья смогут растить своих детей на родной земле. 
Таяу  арада  «Сырдария  өзенінің  арналарын  реттеу  және  Арал  теңізінің  солтүстік  бөлігін 
сақтап қалу» жобасының екінші кезеңін жүзеге асыру басталады. Жалпы алғанда, бүгінде 
Арал маңы тұрғындарының туған жерінде өз балаларын өсіріп-жетілдіруге деген сенімі бар. 
The state takes considerable measures to resolve 
social  and  economic  and  environmental  problems 
which resulted in ecological disaster. 
The Program on complex resolution of the Aral Sea 
area issues for 2004 — 2006 and 2007 —2009 is real-
ized.  At  the  expense  of  the  loan  of  the  World  Bank 
and republican budget from 2002 to 2009 the project 
‘Regulation of Syr-Darya riverbed and northern Aral 
Sea’ is implemented. Creation of a steady Kokaralsk 
crosspiece with the extension of 13 km under the proj-
ect of the World Bank continued from 2003 to 2005. 
As a result of the realization of the project the level of 
northern part of the Aral Sea reached the point of 41.4 
meters by the Baltic system (prior to the beginning of 
project realization - 39 meters). Thus, the area of wa-
ter surface increased from 2606 to 3156.6 sq. m, wa-
ter volume —from 17.7 to 25.2 cubic meters, and water 
mineralization decreased from 23 to 17 gram per liter.
The area of lake systems watering reached 6.3 thou-
sand hectare, haymaking — 7 thousand hectare, and 
17 thousand hectare of the irrigated lands. Improve-
ment  of  water  supply  of  the  irrigational  areas  more 
than 70 thousand hectare and seaside lake system, 
natural complexes and haymaking of total area more 
than  65  thousand  hectare  in  delta  of  the  Syr-Darya 
river. The salt-dust entrainment from the drained sea 
bottom decreased that led to improvement of health 
of  the  population,  restoration  of  biodiversity  of  the 
sea, flora and fauna of the area. 
Having gained the independence, Kazakhstan faced 
an array of unresolved environmental problems. The 
most significant of them is the problem of the Aral Sea 
which as a result of criminal managing at the time of 
the Soviet Union turned into «the dead sea» and the 
symbol of human recklessness and self-confidence. 
The  problem  of  the  Aral  —  became  a  disaster  for 
all  nearby  regions  who  suffered  because  of  the 
disaster  turning  to  derelicts  on  their  native  land.  It 
was necessary for Kazakhstan to solve this sharpest 
socially-environmental problem.
QUALITY OF LIFE
КАЧЕСТВО ЖИЗНИ
ӨМІР СҮРУ САПАСЫ

76
ҚАЗАҚСТАННЫҢ 20 СЫНАҒЫ/20 ВЫЗОВОВ КАЗАХСТАНА/20 CHALLENGES FOR KAZAKHSTAN
НЕЗАВИСИМОСТИ
ЗА 20 ЛЕТ
INDEPENDENT
IN 20 YEARS
ТӘУЕЛСІЗДІКТІҢ
ЖЫЛЫНДА
«Многое сегодня зависит от наших действий на международной арене. Казахстан активно продолжает процесс вхож-
дения в мировое сообщество. Дело это, безусловно, трудное и во многом для нас новое. Самым важным, на мой взгляд, 
является то, что за сравнительно короткий период нам удалось выработать собственную внешнеполитическую линию, 
соответствующую коренным национально-государственным интересам. С другой стороны, наша внешняя политика не-
сет в себе общечеловеческий заряд, обеспечивающий ее поддержку мировым обществом».
Из выступления Главы государства на торжественном собрании по случаю первой годовщины  независимости Республики Казахстан 
г. Алма-Ата, 15 декабря 1992 года
«Today, a lot depends on our actions on the international arena. Kazakhstan continues to join the world community. This task, 
certainly, difficult and in many respects new for us. The most important is that we managed to develop our own foreign policy 
line corresponding to radical national-state interests for rather short period. On the other hand, our foreign policy has a universal 
charge that ensures the support of the world society».
An extract from the speech of the Head of State at the meeting dedicated to the 1st anniversary of Kazakhstan’s independence
Almaty, October 15, 1992
«Бүгінде көп нәрсе халықаралық аренадағы 
біздің әрекеттерімізге тәуелді. Қазақстан әлемдік 
қауымдастыққа кіру процесін белсенді түрде 
жалғастырып келеді. Бұл іс, сөзсіз, күрделі және көптеген 
тұсы біз үшін жаңалық. Менің көзқарасым бойынша, ең 
маңыздысы, салыстырмалы түрде өте қысқа мерзім ішінде 
біз өзіміздің түбірлі ұлттық-мемлекеттік мүддемізге 
сәйкес жеке сыртқы саяси бағытымызды тұрғызудың 
сәті түсті. Екінші жағынан, біздің сыртқы саясатымыз 
әлемдік қауымдастықтың қолдауын қамтамасыз ететін 
жалпыадамдық зарядқа ие».
Мемлекет басшысының Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің бір жылдығына  
орай салтанатты жиынында сөйлеген сөзінен
Алматы қ., 1992 жылдың 15 желтоқсаны
СЫНАҚ
ВЫЗОВ

ОҚИҒАЛАР
77
АЙРЫҚША МӘНІ БАР
ОТСУТСТВИЕ МЕЖДУНАРОДНЫХ СВЯЗЕЙ И ОТНОШЕНИЙ  
С КЛЮЧЕВЫМИ ГОСУДАРСТВАМИ МИРА
ABSENCE OF INTERNATIONAL CONTACTS AND RELATIONS WITH THE KEY STATES 
OF THE WORLD

жүктеу/скачать 40,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: