Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті м. О.ӘУезов атындағЫ Әдебиет және өнер институты
жүктеу/скачать 1,97 Mb.
|
treatise41326
| Өтеген Күмісбаевтың «Казахские и персидско-арабские литературные связи ХІХ-ХХ веков»1 (1991) атты зерттеуінің мәні ерекше.
Қазақ әдебиетінің шығыс әдебиетімен байланысы қалай іске асты? Зерттеу осы сауалға толық жауап береді. «Классические жанры восточной поэзии в казахской и тюркоязычных литературах» атты тарауда зерттеуші XVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырда шығыс әдебиетінің сюжеттерінің қазақ сөз өнеріне келуін айқындап береді. Ауыз әдебиетіндегі Фирдоуси, Низами, Науаи, араб-парсы, индия әпсаналарының «Ләйлі-Мәжнүн», «Шахнаме», «Тоты наме», «Фархат пен Шырын», «Тахир мен Зухра», «Ескендір», «Рүстем-дастаны», «Атымтай Жомарт», «Мұңлық-Зарлық» жырларында сюжеттік сарын ретінде қайта жырлануын анықтаған. «Казахские поэты – книжники» тарауында Ж.Шайхулисламұлының (1857-1936) «Салсал», «Зарқұм», «Жүсіп-Злиха», Шәкір-Шәкірат , «Мұңлық-Зарлық», «Дариға қыз», «Кербала шөлі», «Рүстем дастандарын» 1890 жылы (Қазан, Уфа) Петербордан шыққаны мәлімделген, Жүсіп Таубаев (1882-1936) Шахнамены аударғаны айтылған. Кеңес әдебиетшілері бұл ақындарды – «кітаби ақын», «қиссашылдар» деп атаған. Осы ретте Шәді төре Жәңгір мен Т.Ізтілеуұлы айқындалған. Ғалым Ө.Күмісбаев 6 кітаби ақынның есімін анықтаған: Т.Ізтілеуұлы, О.Шораяқұлы, Кете Жүсіп, Кете Шаһар, Ш.Жәңгірұлы, Молдағали. Фирдоусидің «Шаһнаме» аудармасы қазақ әдебиетіне ерекше әсер еткені анықталып, аудармалардың реті сараланған. «Поэтические переложения «Шахнаме» Фирдоуси в казахской литературе» тарауында Бұқар жыраудың толғауларындағы Фирдоусиге еліктеуі, қазақ ертегілеріндегі Ескендірдің мүйізі туралы аңыз, оның тірі суды іздеуі айтылған. Абайдың «Ескендір» поэмасы арнайы зерттелген. Абайдың «Масғұт», «Әзім туралы», т.б. шығыс сюжеттеріне арналған өлеңдері жан-жақты қарастырылған. Сағди – Абай шығармаларындағы, Кеншімбай мен Ақсұлу айтысындағы шығыстық сюжеттер тұрғысынан айқындалып зерттелген. Осы тұрғыдан Майлықожа Сұлтанқожаұлы, («Тоты құс наме»), Кетежүсіп Ешниязұлы, Кенжеқожа Құлмырзаұлы, Ж.Таубаев, Ш.Жәңгірұлы, М.Бекежанов, И.Наушанбаев, А.Тәжібаева, И.Тілеуқабылұлы, К.Қабанұлы, Ақслу, Молда Мұса мен Будабай ақын, Т.Ізтілеуұлы, О.Шораяқұлы, С.Шәріпов, Қ.Әбдіқадірұлы, т.б. шығармалары қарастырылған. Кеңес кезінде тек европалық және орыс әдебиетімен салыстырылып зерттелген қазақ әдебиеті тәуелсіздік әдебиеттануда Шығыс классикалық әдебиетімен осылай салыстырмалы зерттеу арқылы теориялық тұрғыдан зерделенді. Шәкәрімнің «Ләйлі-Мәжнүні» арнайы зерттелген. Шығыстық сюжет сақталғанымен қазақ тілінде төл тума екені айқындалған: «Ш.Кудайбердиев конкретизирует образ Лайлы, отталкиваясь от казахских поэтических традиций в трактовке женского образа. Так, монолог героини в некоторой степени созвучен лирическим стихам о любви Абая. Здесь уместны слова известного советского востоковеда, характеризующие творчество Навои: «При такой трактовке роман получает совершенно иную направленность. Это прежде всего протест против средневекового воззрения на девушку как на товар, который можно продать, не считаясь с тем, что она имеет свои желания, что она ищет свое счастье». Именно это нечеловеческое отношение к женщинам в феодальном обществе подчеркивает казахский автор» [106]. «По объему дастан Шакарима насчитывает около 1700 стихотворных строк без каких-либо прозаических вставок; от начала до конца он написан четверостишиями (кара өленем) и лишь монолог Лайлы передается восьмисложным стихом а-б-а-б-и и т. д. Язык дастана и некоторой степени усложнен арабо-персидскими заимствованиями, но такие слова, как «шахар», «зират», «ыктияр», «мираскор», «ракат», пэри», «бейт» и др., прочно вошли в словарный состав казахского литертурного языка. Сохраняя основную сюжетную линию, Ш.Кудайбердиев создал своеобразный казахский вариант легенды. Сцены из жизни – обряды, обычаи –взяты автором из казахского быта XIX в. Заметим, что именно введение реалистических деталей казахского быта в сюжетную ткань арабской легенды приблизило дастан к казахским лирическим произведениям трагедийного характера, таким, как «Козы-Корпеш – Баян-сулу», «Енлик-Кебек» и др. Как и в других поэмах Ш.Кудайбердиева, в дастане «Лайла и Меджнун» основное место отведено чувствам и переживаниям героев» [108-109]. Қазақ әдебиетіндегі «1001 түн» сарыны тарауында арабтың әдеби жәдігерінің шығу тегі анықталған: «В основу «Тысячи и одной ночи» лег, по-видимому, арабский перевод индийских сказок из персидского сборника «Тысяча преданий» («Хезар Эфсане»), о существовании которого еще в X века сообщают арабские источники. Судить о характере этого перевода трудно, так как до нас дошел лишь обрамляющий рассказ о сказочнице, бесконечно оттягивающей своими историями угрожающую ей смерть. Этот рассказ встречается в индийской литературе и составляет древнейшее ядро «Тысячи и одной ночи». Многие фантастические сказки «Тысячи и одной ночи» также имеют прототипы в индийской древней или средневековой литературе. К некоторым сказкам можно подыскать параллели в литературе народов Дальнего Востока» [109]. Құран мен Інжілдегі сюжеттердің негізгі желісі арнайы қарастырылған. Сюжеттің өзгеруі анықталған: «Во второй половине XIX в. сюжеты, мотивы из Библии и Корана, обработанные персидско-арабским фольклором, через творчество классиков Востока попадают и в казахскую устную и письменную литературу. Так, казахские сказки о Лукпан-хакиме (т. е. о пророке Лукмане) теряют изначальную мусульманскую окраску и превращаются в сказку о добром помощнике, советчике и лекаре.... Сюжеты сказок о Лукпан-хакиме вначале проникли в устную, затем перешли в письменную литературу казахов. Во всех казахских вариантах Лукпан-хаким – искусный лекарь, мудрый человек, наставник, советчик. Если пророк Локман, по Корану, терпелив, пассивен, то в казахских сказках Лукпан-хаким – человек с большим жизненным опытом, находчивый, умный, активно действующий. Он настолько вжился в организм казахской сказки, что стал подлинным национальным героем. Сложилось много легенд, сказок о мудром Лукпане и в узбекской, татарской, туркменской, каракалпакской и в других среднеазиатских литературах» [110-111]. «Мың бір түн» сарындарының төңкеріске дейін қазақ тілінде жарық көргені анықталған. Бұл сюжеттер кеңес заманына дейін таралғаны туралы: «Многие отрывки из «Тысячи и одной ночи» на казахском языке увидели свет еще до Великой Октябрьской социалистической революции. О полезности труда рассказывается в одной из сказок, опубликованных в казахской газете Т. У. Г. 1871 г. № 24, 1872 г. № 3, № 4, № 22, № 24, 1873 г. № 2, № 7, № 8, № 9, № 11, № 17, «Лукпан-хаким» легенда-рассказ ДуГ, 1889 г. № 5, «Восточная сказка» ДуГ, 1891 г. № 28, «Источник добра» (Сказка Востока), «Атымтай Жомарт» (в рассказе восхваляется труд), «Хикая тысячи и одной ночи», ДуГ, 1895 г. № 41-48, Д.И.Эварницкий «Как Искандер Зулкарнайн побеждал своих врагов» – ДуГ, 1895 г. № 5 (запись автора легенды об Александре Македонском), «Жамшид» – ДуГ, 1897 г. № 1, 2 и др.» [113]. Бұл мотив А.Азаматқызы, Кете Жүсіп Ешнияз, Ә.Найманбаев, О.Шораяқов, Ақан сері шығармалары мен «Сейфулмәлік» поэмасында орын алғаны айғақталған. «Зарубежный Восток в современной казахской поэзии тарауында Абай, М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Б.Момышұлы, Ә.Әлімжанов, О.Сүлейменов шығармалары туралы шетелдегі пікірлер жүйеленген. Шығыс тақырыбын кеңес кезінде Жамбыл, М.Әуезов, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов, С.Шәріпов, Ә.Шәріпов, Т.Ахтанов, Ә.Әлімжанов, О.Сүлейменов, Қ.Жармағамбетов дамытқаны анықталған. І.Жансүгіровтің «Гималай» өлеңі осы тұрғыда талданған. М.Әуезов «Индиялық кездесулері», Т.Ахтановтың «Индия повесі», Ә.Тәжібаев, О.Сүлейменов, Ж.Молдағалиев, А.Шамкенов шығармашылығындағы Индия тақырыбы айғақталған. Ж.Молдағалиевтің «Бомбей түні», Ғ.Мүсіреповтің «Япон балладасы», «Қол әңгімесі», «Арқа әңгімесі» Хиросима трагедиясының қайталанбауын меңзегені; Ә.Ахметовтың «Хризантема» өлең циклі, Қ.Жармағамбетовтың «Соңғы түн» кітабындағы «Фирдоуси балладасы» – Фирдази мен Сұлтан Махмұт мотивін қамтыған. Б.Көнішевтің «Лұқпан хакім туралы» балладасы талданған. Жазушы адамның ақылы мен еңбекқорлығын алға қойған. Лұқпан хакім бейнесі ертегіде дамытылғаны қарастырылған. Қ.Ыдырысовтың «Сәлем, Арабия» өлең жинағы, А.Шәмкеновтің «Индияның сарыны», Қ.Жұмалиевтің «Шам Қасасы» поэмасы; З.Шүкіровтің дастандары («Адам, ана – жер», «Клеопатра») талданған. «Қалила мен Димна» сарыны арнайы зерттелген: «Халила и Димна» – книга родом из Индии, написана на языке санскрита. Имена древних индусов Каратана и Даманака впоследствии получили транскрипцию в арабском языке как Калила и Димна. Первый перевод на арабский с пехлеви был сделан арабским автором (VIII в.) Абдаллахом Ибн аль-Мукаффа. В 1816 г. Сильвестр де Саси опубликовал перевод Ибн аль-Мукаффа. Придворный врач Хосрова Анушривана (531-579) собрал разрозненные части этого текста воедино и перевел с санскрита на пехлеви. Оригинал в Индии не сохранился, неизвестно, кто был автором книги и сколько было в ней глав. По этому вопросу существуют разные мнения. На наш взгляд, верно утверждение, что первоначальная редакция «Халилы и Димны» состоит из пяти (по другим источникам – двенадцати) глав, а в арабском переводе Ибн аль-Мукаффы их двадцать. Главы, каждую из которых предваряет эпиграф, написанный в форме вопросов и ответов, соединяются между собой притчами. Главная ценность книги – в нравоучительных сентенциях, многочисленных поговорках, изречениях. «Халила и Димна», хотя и называются «книгой на языке зверей и птиц», посвящена человеку. Описывая поступки, разговоры животных, в которых без труда угадываются человеческие пороки и слабости, автор повествует о добре и зле, дружбе, коварстве, преданности и ненависти» [119-120]. Бұл сарын Мұса Байзақов, Ы.Алтынсарин, Т.Ізтілеуұлы, Майлықожа, С.Сейфуллин, С.Дөнентаев шығармаларында орын алғаны әдеби талдаулар арқылы айғақталған. жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|